نويسنده: محمد تقي فعالي
حضرت ثامن الحجج (عليه السلام) در ارتباط با عوامل زيست محيطي برخوردها و رفتارهاي زيبايي از خود نشان مي‌دادند. آن بزرگوار براي مخلوقات خدا احترام قائل بود، به حيوانات و گياهان توجه داشت و در برابر دستگاه خلقت مؤدب بود. جلوه‌هاي رفتاري هشتمين پيشواي شيعيان (عليه السلام) در ارتباط با محيط زيست ديدني و شنيدني است.
عَلَي کُلَّ مَنخِرِ مِنَ الدَّوابَ شَيطَانُ فَإذَا أرَادَ أحَدُکُم أن يُلجِمَهَا فَليُسَمَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ؛ بر بيني هر چهارپايي شيطاني است، هر که خواهد حيواني را لجام زند بسم الله بگويد. (1)
أنَّ رَسُول اللهِ (صلي الله عليه و آله و سلم) نَهَي عَن قَتلِ خَمسَهِ الصُّرَدِ الصُّوَّامِ وَ الهُدهُدِ وَ النَّخلَهِ وَ النَّملَهِ وَ الضَّفدِع؛ رسول خدا از کشتن پنج چيز نهي فرمود: مرغي که داراي سر بزرگ و منقار بزرگ مي‌باشد [و گنجشک‌ها را شکار مي‌کند]، شانه به سر، زنبور عسل، مورچه و وزغ. (2)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
قمري را نکشيد و گوشت آن را نخوريد؛ زيرا اين حيوان بسيار تسبيح گويد. (3)
هر که در خانه‌اش چيزي بخورد ريزه‌اش را [هم] بخورد و اگر در بيابان يا بيرون خانه باشد، ريزه را براي پرنده يا درنده‌اي واگذارد. (4)
چون زمامداران دروغ پردازند باران قطع مي‌شود و چون سلطان ستم کند پايه‌هاي دولتش سست مي‌گردد (و دولتش از چشم مردم مي‌افتد) و چون زکات داده نشود چهارپايان مي‌ميرند. (5)
خداوند عزّوجلّ را خروسي است که تاجش در زير عرش و پايش در مرکز طبقه‌ي هفتمين زمين است. و چون ثلث آخر شب شود آن خروس به صدا در آيد و خدا را تسبيح کند به آواز و صوتي که همه خلائق جز جن و انس بشنوند و خروسان اين جهان و به نواي او به صدا در آيند. (6)
هر که در شب به آنها نگاه کند و سه بار اين دعا را بگويد هيچ عقرب و ماري به او اذيّت نرساند. (8)
از چهارپايان فقط سه حيوان وارد بهشت مي‌گردد؛ الاغ بلعم باعورا، سگ اصحاب کهف و گرگ. سبب اين که گرگ وارد بهشت مي‌گردد به خاطر اين است که حاکم ظالمي مردي را به عنوان پاسبان خود قرار داد که اين پاسبان جماعتي از مؤمنين را مورد اذيّت قرار دهد. اين پاسبان فرزندي داشت که به او علاقمند بود گرگ آمد و فرزندش را خورد. او ناراحت و محزون شد. خداوند به خاطر اين که گرگ موجب حزن و ناراحتي پاسبان شد او را وارد بهشت مي‌نمايد. (9)
تَعَلَّمُوا مِنَ الغُرَابِ ثَلاَثَ خِصَالِ استِتَارَهُ بِالسَّفَادِ وَ بُکُورَهُ فِي طَلَبِ الرِّزقِ وَ حَذَرَهُ؛ سه خصلت را از کلاغ بياموزيد؛ آميزش در نهان، صبح زود به طلب رزق رفتن و احتياط. (10)
بر حيواني (الاغي) سوار مي‌شوم که پالان داشته باشد. (11)
فيل مسخ شده است؛ زيرا که پادشاهي زناکار بود. گرگ مسخ شده است؛ زيرا که اعرابي بي‌غيرت بود. خرگوش مسخ شده است؛ زيرا زني بود که به شوهرش خيانت مي‌کرد و از حيض و جنابت غسل نمي‌کرد و شب‌پره مسخ شده است؛ زيرا که فردي بود که خرماهاي مردم را مي‌دزديد. ميمون و خوک‌ها، قومي از بني اسرائيل بودند که در روز شنبه از حقوق خود تجاوز نمودند. امّا سوسمار گروهي از بني‌اسرائيل بودند که چون مائده عيسي (عليه السلام) فرود آمد ايمان نياوردند و گم شدند، دسته‌اي در دريا افتادند و دسته‌اي در خشکي. عقرب سخن‌چين بود و زنبور گوشت فروشي بود که در ترازو دزدي مي‌کرد. (12)
حسين بن خالد مي‌گويد که از امام اباالحسن الرضا (عليه السلام) سئوال کردم که آيا خوردن گوشت فيل حرام است. حضرت فرمود: خير. سئوال کردم: چرا؟ حضرت در پاسخ فرمود:
زيرا اين حيوان مماثل فيل است و حق تعالي گوشت ممسوخات و گوشت آنچه که مثل آنها هستند را حرام فرموده است. (13)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
خفاش زني بود که رقيب خود را سحر کرد لذا حقّ تعالي او را به صورت خفّاش مسخ نمود. و موش از اسباط يهود بود که مورد غضب خدا واقع شدند و آنها را به صورت موش مسخ فرمود و پشه مردي بود که انبياء (عليهم السلام) را مسخره مي‌کرد و ناسزا به ايشان مي‌گفت و با ايشان رو ترشي نموده و در مقابلشان کف مي‌زد. حقّ تعالي او را به صورت پشه مسخ فرمود. و شپش حيواني است که منشأ ايجاد و هستي آن جسد مي‌باشد و شرح مسخ شدن آن اين است که پيامبري از پيامبران بني‌اسرائيل ايستاده بود و نماز مي‌گزارد در اين هنگام ناداني از نادانان بني‌اسرائيل جلو آمد و او را به استهزاء گرفت و رو به آن جناب ترش کرد، پس از جايش برنخاست مگر آن که حقّ سبحانه و تعالي او را به صورت شپش مسخ فرمود. و مارمولک، سبطي را از اسباط بني‌اسرائيل بود که اولاد انبياء را سبّ و نفرين کرده و ايشان را مورد غضب و کينه قرار مي‌دادند، پس حق تعالي آنها را به صورت مارمولک مسخ فرمود. امّا عنقاء از ناحيه غضب خداوند تعالي به اين صورت در آمد و حق تعالي اين مغبوض را مثل عنقاء و به صورت آن مسخ فرمود، پناه مي‌برم به خدا از غضب و سخط او. (14)
آن زمان که رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) براي معراج به آسمان رفت، قطره‌اي از عرق آن بزرگوار بر زمين افتاد. از آن مکان گلي روييد و آن گل خوشبو شد. پس هر کس که بخواهد بوي رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) را استشمام کند، گل را بو نمايد. (16)
لَا تَغسِلُوا رُءُسَکُم بِطِينِهَا وَ لَا تَشرَبُوا فِي فَخَّارِهَا فَإنَّهُ يُورِثُ الذِّلَّةَ وَ يَذهَبُ بِالغَيرة؛ با گلشن سر خود را مشوييد و از کوزه‌هاش آش ننوشيد که مايه‌ي خواري است و غيرت را ببرد. (17)
کُلُّ طِينٍ حَرَام مِثلُ المَيتَةِ وَ الدَّمِ وَ لَحمِ الخِنزِيرِ إلاَّ طِينَ قَبرِ الحُسينِ (عليه السلام) فَإنَّ فِيهِ شِفَاءً مِن کُلِّ دَاءٍ؛
هر خاکي خوردنش حرام است مانند مردار، خون و گوشت خوک، مگر خاک قبر حسين (عليه السلام) زيرا که در او شفاء از هر بيماري مي‌باشد. (18)
لَا تَقطَعُوا الخُبزَ بِالسِّکِّينِ وَ لَکِنِ اکسِرُوهُ بِاليَدِ وَ ليُکسَر لَکُم خَالِفُوا العَجَمَ؛
نان را با چاقو نبريد. آن را با دست بشکنيد و با عجم مخالفت نماييد. (19)
آبي گوارا و شفاف است که از سمت مشرق جريان دارد. اين آب شفاف، زلال، درخشنده و سبک است. چنين آبي به سرعت تحت تأثير حرارت قرار مي‌گيرد و دلالت بر سبکي آب مي‌کند. (20)
از مجموع احاديث پيش گفته به دست مي‌آيد که عوامل زيست محيطي در نگاه اهل بيت (عليه السلام) از جايگاه ويژه‌اي برخوردار بوده‌اند. حضرت ثامن الحجج (عليه السلام) در ارتباط با محيط زيست اين‌گونه عمل مي‌کرد؛ در برخورد با حيوانات بسم الله مي‌گفت، از کشتن آنها منع مي‌نمود، به آنها ياري مي‌رساند، خود را با دعا از آزار حيوانات مصون مي‌داشت، حيوانات را معلّم بشر مي‌دانست، در استفاده از حيوانات اصول اخلاقي را رعايت مي‌کرد، درخت مي‌کاشت و به اشياء آزار نمي‌رساند.
فعالي، محمد تقي، (1394)، سبک زندگي رضوي (5)، مشهد: انتشارات بنياد بين‌المللي فرهنگي هنري امام رضا (ع)، چاپ اول.
يک) حيوانات
امام هشتم (عليه السلام) در ارتباط با حيوانات اعم از پرندگان، چرندگان و خزندگان شيوه‌هاي رفتاري مثال زدني را اتخاذ مي‌فرمود. احاديث متعددي در اين رابطه از آن حضرت به يادگار مانده است.گفتن بسم الله به هنگام لجام زدن
امام رضا (عليه السلام) فرمود:عَلَي کُلَّ مَنخِرِ مِنَ الدَّوابَ شَيطَانُ فَإذَا أرَادَ أحَدُکُم أن يُلجِمَهَا فَليُسَمَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ؛ بر بيني هر چهارپايي شيطاني است، هر که خواهد حيواني را لجام زند بسم الله بگويد. (1)
منع از کشتن
امام رضا (عليه السلام) به نقل از حضرت علي (عليه السلام) فرمود:أنَّ رَسُول اللهِ (صلي الله عليه و آله و سلم) نَهَي عَن قَتلِ خَمسَهِ الصُّرَدِ الصُّوَّامِ وَ الهُدهُدِ وَ النَّخلَهِ وَ النَّملَهِ وَ الضَّفدِع؛ رسول خدا از کشتن پنج چيز نهي فرمود: مرغي که داراي سر بزرگ و منقار بزرگ مي‌باشد [و گنجشک‌ها را شکار مي‌کند]، شانه به سر، زنبور عسل، مورچه و وزغ. (2)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
قمري را نکشيد و گوشت آن را نخوريد؛ زيرا اين حيوان بسيار تسبيح گويد. (3)
ياري رساني
امام رضا (عليه السلام) فرمود:هر که در خانه‌اش چيزي بخورد ريزه‌اش را [هم] بخورد و اگر در بيابان يا بيرون خانه باشد، ريزه را براي پرنده يا درنده‌اي واگذارد. (4)
علّت مرگ چهارپايان
امام رضا (عليه السلام) فرمود:چون زمامداران دروغ پردازند باران قطع مي‌شود و چون سلطان ستم کند پايه‌هاي دولتش سست مي‌گردد (و دولتش از چشم مردم مي‌افتد) و چون زکات داده نشود چهارپايان مي‌ميرند. (5)
آواي خروس
حضرت رضا (عليه السلام) از جدّش رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) چنين روايت مي‌کند:خداوند عزّوجلّ را خروسي است که تاجش در زير عرش و پايش در مرکز طبقه‌ي هفتمين زمين است. و چون ثلث آخر شب شود آن خروس به صدا در آيد و خدا را تسبيح کند به آواز و صوتي که همه خلائق جز جن و انس بشنوند و خروسان اين جهان و به نواي او به صدا در آيند. (6)
محافظت از مار و عقرب
حضرت رضا (عليه السلام) هرگاه به ستارگان بنات العش و سها (7) نگاه مي‌کرد مي‌فرمود: اي خداوند هوذ بن آسيه مرا از شر هر مار و عقربي پناه ده و مي‌فرمود:هر که در شب به آنها نگاه کند و سه بار اين دعا را بگويد هيچ عقرب و ماري به او اذيّت نرساند. (8)
حيوانات بهشتي
امام رضا (عليه السلام) فرمود:از چهارپايان فقط سه حيوان وارد بهشت مي‌گردد؛ الاغ بلعم باعورا، سگ اصحاب کهف و گرگ. سبب اين که گرگ وارد بهشت مي‌گردد به خاطر اين است که حاکم ظالمي مردي را به عنوان پاسبان خود قرار داد که اين پاسبان جماعتي از مؤمنين را مورد اذيّت قرار دهد. اين پاسبان فرزندي داشت که به او علاقمند بود گرگ آمد و فرزندش را خورد. او ناراحت و محزون شد. خداوند به خاطر اين که گرگ موجب حزن و ناراحتي پاسبان شد او را وارد بهشت مي‌نمايد. (9)
يادگيري از کلاغ
امام رضا (عليه السلام) از رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم) نقل مي‌کند:تَعَلَّمُوا مِنَ الغُرَابِ ثَلاَثَ خِصَالِ استِتَارَهُ بِالسَّفَادِ وَ بُکُورَهُ فِي طَلَبِ الرِّزقِ وَ حَذَرَهُ؛ سه خصلت را از کلاغ بياموزيد؛ آميزش در نهان، صبح زود به طلب رزق رفتن و احتياط. (10)
سوار شدن بر حيوان
امام رضا (عليه السلام) به نقل از نبي مکرم اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) نقل مي‌فرمايند:بر حيواني (الاغي) سوار مي‌شوم که پالان داشته باشد. (11)
حيوانات مسخ شده
محمدبن حسن بن ذعلان مي‌گويد در مورد حيوانات مسخ شده از امام رضا (عليه السلام) سئوال کردم، حضرت فرمود:فيل مسخ شده است؛ زيرا که پادشاهي زناکار بود. گرگ مسخ شده است؛ زيرا که اعرابي بي‌غيرت بود. خرگوش مسخ شده است؛ زيرا زني بود که به شوهرش خيانت مي‌کرد و از حيض و جنابت غسل نمي‌کرد و شب‌پره مسخ شده است؛ زيرا که فردي بود که خرماهاي مردم را مي‌دزديد. ميمون و خوک‌ها، قومي از بني اسرائيل بودند که در روز شنبه از حقوق خود تجاوز نمودند. امّا سوسمار گروهي از بني‌اسرائيل بودند که چون مائده عيسي (عليه السلام) فرود آمد ايمان نياوردند و گم شدند، دسته‌اي در دريا افتادند و دسته‌اي در خشکي. عقرب سخن‌چين بود و زنبور گوشت فروشي بود که در ترازو دزدي مي‌کرد. (12)
حسين بن خالد مي‌گويد که از امام اباالحسن الرضا (عليه السلام) سئوال کردم که آيا خوردن گوشت فيل حرام است. حضرت فرمود: خير. سئوال کردم: چرا؟ حضرت در پاسخ فرمود:
زيرا اين حيوان مماثل فيل است و حق تعالي گوشت ممسوخات و گوشت آنچه که مثل آنها هستند را حرام فرموده است. (13)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
خفاش زني بود که رقيب خود را سحر کرد لذا حقّ تعالي او را به صورت خفّاش مسخ نمود. و موش از اسباط يهود بود که مورد غضب خدا واقع شدند و آنها را به صورت موش مسخ فرمود و پشه مردي بود که انبياء (عليهم السلام) را مسخره مي‌کرد و ناسزا به ايشان مي‌گفت و با ايشان رو ترشي نموده و در مقابلشان کف مي‌زد. حقّ تعالي او را به صورت پشه مسخ فرمود. و شپش حيواني است که منشأ ايجاد و هستي آن جسد مي‌باشد و شرح مسخ شدن آن اين است که پيامبري از پيامبران بني‌اسرائيل ايستاده بود و نماز مي‌گزارد در اين هنگام ناداني از نادانان بني‌اسرائيل جلو آمد و او را به استهزاء گرفت و رو به آن جناب ترش کرد، پس از جايش برنخاست مگر آن که حقّ سبحانه و تعالي او را به صورت شپش مسخ فرمود. و مارمولک، سبطي را از اسباط بني‌اسرائيل بود که اولاد انبياء را سبّ و نفرين کرده و ايشان را مورد غضب و کينه قرار مي‌دادند، پس حق تعالي آنها را به صورت مارمولک مسخ فرمود. امّا عنقاء از ناحيه غضب خداوند تعالي به اين صورت در آمد و حق تعالي اين مغبوض را مثل عنقاء و به صورت آن مسخ فرمود، پناه مي‌برم به خدا از غضب و سخط او. (14)
دو) گياهان
حضرت ثامن الحجج (عليه السلام) در ارتباط با گياهان نکات و توصيه‌هاي جالبي مطرح کرده‌اند.کاشتن درخت
احمدبن محمد بن ابي‌نصر روايت کرده است که روزي امام رضا (عليه السلام) درخت سدر خشکيده‌اي را از زمين کند و به جاي آن درخت انگوري کاشت و آن را آبياري نمود. (15)بوي خوش گل
امام رضا (عليه السلام) ماجراي بوي خوش گل را با عرق پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) ربط مي‌دهند و مي‌فرمايند:آن زمان که رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) براي معراج به آسمان رفت، قطره‌اي از عرق آن بزرگوار بر زمين افتاد. از آن مکان گلي روييد و آن گل خوشبو شد. پس هر کس که بخواهد بوي رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) را استشمام کند، گل را بو نمايد. (16)
سه) جمادات
در ارتباط با اشياء و پديده‌هاي زميني و شيوه‌ي تعامل با آنها حضرت رضا (عليه السلام) نکته‌هايي را بيان فرموده‌اند.تأثير خاک بر انسان
امام رضا (عليه السلام) از جدش رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) در ارتباط با خاک مصر به نکته‌اي زيبا اشاره مي‌کند: سرزمين مصر محل سکونت قومي لجباز و ناسپاس يعني بني‌اسرائيل بود. خداوند بر اين قوم غضب نمود و گوشه‌اي از غضب او خاک مصر را نيز فرا گرفت. آن بزرگوار چنين نقل مي‌کند:لَا تَغسِلُوا رُءُسَکُم بِطِينِهَا وَ لَا تَشرَبُوا فِي فَخَّارِهَا فَإنَّهُ يُورِثُ الذِّلَّةَ وَ يَذهَبُ بِالغَيرة؛ با گلشن سر خود را مشوييد و از کوزه‌هاش آش ننوشيد که مايه‌ي خواري است و غيرت را ببرد. (17)
حرمت خوردن خاک
امام رضا (عليه السلام) فرمود:کُلُّ طِينٍ حَرَام مِثلُ المَيتَةِ وَ الدَّمِ وَ لَحمِ الخِنزِيرِ إلاَّ طِينَ قَبرِ الحُسينِ (عليه السلام) فَإنَّ فِيهِ شِفَاءً مِن کُلِّ دَاءٍ؛
هر خاکي خوردنش حرام است مانند مردار، خون و گوشت خوک، مگر خاک قبر حسين (عليه السلام) زيرا که در او شفاء از هر بيماري مي‌باشد. (18)
نان را با چاقو نبريد
امام رضا (عليه السلام) فرمود:لَا تَقطَعُوا الخُبزَ بِالسِّکِّينِ وَ لَکِنِ اکسِرُوهُ بِاليَدِ وَ ليُکسَر لَکُم خَالِفُوا العَجَمَ؛
نان را با چاقو نبريد. آن را با دست بشکنيد و با عجم مخالفت نماييد. (19)
بهترين آب‌ها
امام رضا (عليه السلام) در رساله ذهبيه درباره آب گوارا اين‌گونه فرمود:آبي گوارا و شفاف است که از سمت مشرق جريان دارد. اين آب شفاف، زلال، درخشنده و سبک است. چنين آبي به سرعت تحت تأثير حرارت قرار مي‌گيرد و دلالت بر سبکي آب مي‌کند. (20)
از مجموع احاديث پيش گفته به دست مي‌آيد که عوامل زيست محيطي در نگاه اهل بيت (عليه السلام) از جايگاه ويژه‌اي برخوردار بوده‌اند. حضرت ثامن الحجج (عليه السلام) در ارتباط با محيط زيست اين‌گونه عمل مي‌کرد؛ در برخورد با حيوانات بسم الله مي‌گفت، از کشتن آنها منع مي‌نمود، به آنها ياري مي‌رساند، خود را با دعا از آزار حيوانات مصون مي‌داشت، حيوانات را معلّم بشر مي‌دانست، در استفاده از حيوانات اصول اخلاقي را رعايت مي‌کرد، درخت مي‌کاشت و به اشياء آزار نمي‌رساند.
پي‌نوشت‌ها:
1- طبرسي، مکارم الاخلاق، ص246.
2- صدوق، عيون اخبار الرضا (ع)، ج1، ص277.
3- کليني، الکافي، ج6، ص225؛ مجلسي، بحارالانوار، ج61، ص300.
4- کليني، الکافي، ج6، ص300.
5- مفيد، الامالي، ص310؛ طوسي، الامالي، ص79؛ مجلسي، بحارالانوار، ج70، ص373.
6- صدوق، عيون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص72؛ حويزي، تفسير نور الثقلين، ج5، ص194؛ مجلسي، بحارالانوار، ج56، ص178و ج84، ص711.
7- سها ستاره‌اي کم نور و نزديک به ستاره وسطي از سه ستاره بنات العش مي‌باشد که مردم ديد چشم خود را با آن امتحان مي‌کنند. (طبرسي، مکارم الاخلاق، ترجمه ابراهيم ميرباقري، ج2، ص52)
8- طبرسي، مکارم الاخلاق، ص291.
9- مجلسي، بحارالانوار، ج13، ص377.
10- صدوق، عيون اخبار الرضا (ع)، ج1، ص257.
11- همان، ج2، ص181.
12- کليني، الکافي، ج6، ص246.
13- صدوق، علل الشرائع، ج2، ص485.
14- همان، ص487.
15- کليني، الکافي، ج5، ص263.
16- ابن حبّان، المجروحين، ص106.
17- حويزي، نور الثقلين، ج4، ص595؛ مجلسي، بحارالانوار، ج73، ص73.
18- کليني، الکافي، ج6، ص378؛ مجلسي، بحارالانوار، ج59، ص236و ج63، ص435؛ حرّ عاملي، وسائل الشيعه، ج4، ص428.
19- کليني، الکافي، ج6، ص304؛ مجلسي، بحارالانوار، ج63، ص274؛ حرّ عاملي، وسائل الشيعه، ج24، ص392.
20- مجلسي، بحارالانوار، ج59، ص315.
فعالي، محمد تقي، (1394)، سبک زندگي رضوي (5)، مشهد: انتشارات بنياد بين‌المللي فرهنگي هنري امام رضا (ع)، چاپ اول.
.jpg "5 ابزار ضروری برای زنده ماندن در صعودهای زمستانی")
