حافظان نماز چه کسانی هستند؟

آنچه صحیفه نورانیه الهی در سوره معارج بیان می کند این است که انسان در مسیر تکامل خویش وظایفی دارد که این وظایف ظاهری دارند و باطنی. کسانی که ظاهر آن را می گیرند و باطن را رها می کنند گر چه عمل به ظاهر آن فعلی پسندیده به نظر می رسد .

اما با حقیقت انسانی همخوانی ندارد چرا که انسان در رتبه خلیفه اللهی یک سر در زمان دارد و یک سر در فرا زمان در پی حقیقت خویش قصد سفر به والاترین مقامها را دارد. که در حدیث قدسی فرمود: خلقت الأشیاء لأجلک و خلقتک لأجلی.

تمام اشیاء و کائنات در زیر احاطه توست اما تو را به خاطر خودم خلق کردم. این دسته از وظایف که انسان در مسیر تکامل حقیقی خویش انجام می دهد بعنوان عبادت تلقی شده است که حکمت خلقت انسان معرفی شده. ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون أو لیعرفون.

این عبادت مسیری است که تمامی انبیاء و رسل و معصومین نیز آمدند و طریقه عبادت کردن را به بندگان آموختند؛ عباداتی که فرمود: العبودیة جوهرة کنهها الربوبیة. حقیقت این بندگی ربوبیت است.

عبادتی است که تمام وجود و حقیقت انسان را در بر می گیرد، نیتها و رفتارهای انسان تحت واژه عبد و بندگی، به عبادت یاد می شود که نماز یکی از مظاهر این عبادت است.

نماز به عنوان بزرگترین هدیه ای است که از جانب خداوند متعال بر بندگانش نازل شده است. این نماز هدیه ای است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: حبب الی من دنیاکم ثلاث: الطیب، النساء و جعلت قرة عینی فی الصلوة: از دنیای شما سه چیز نزد من محبوب است؛ بوی خوش، زن و نور چشم من نماز قرار داده شد.

آنچه که باعث می شود این فریضه الهی بالا رود و انسان را از فحشاء و منکر نفس خویش رهائی بخشد و از این ستون دین به اوج و کمال دین برساند، علاوه بر ظاهر آن درک حقیقت و باطن نماز است و آن میسر نمی شود مگر با معرفت به آداب و شرایط آن. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند:

نمازگزار در قرآن
در سوره معارج آیه 22 به بعد درباره نمازگزاران می فرماید: نمازگزار کسی است که دائما این نماز را حفظ می کند. الذین هم علی صلاتهم دائمون... حفظ نماز در این آیه و آیات بعد ما را به این نکته متوجه می سازد که منظور مداومت برحالت بندگی است .

چرا که در آیات بعد می فرماید: کسانی که برای محرومان و مستمندان حقی در اموال خود دارند، ایشان به روز قیامت ایمان دارند و از عذاب قیامت هراسانند، آنان بر امانت ها و عهدهای خویش پایبندند. (معارج / 22 تا 34)

روشن می گردد که قرآن کریم حافظان نماز و کسانی را که دائم در نماز هستند را صرفا در حد ظاهر نمی پندارد و بیان می کند که کسانی بر نماز محافظت می کنند که تمام اصول و فروع دین و واجبات الهی را رعایت می کنند.

این است حفظ نماز. از طرفی بیان می دارد که نمازگزار قیامت را فراموش نمی کند و آن را باور دارد و از عذاب جهنم هراسناک است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز فرمودند که نمازگزاران در روزی که همه گرفتار ترسند اینان نمی ترسند .زیرا صدای آتش جهنم را نمی شنوند. (لا یسمعون حسیسها) (انبیاء/ 102).

این حافظان نماز به امانتهای خود وفا دارند و بر شهادتهای خود ایستادگی می کنند، اگر به وحدانیت حق و رسالت شهادت می دهند بر آن می ایستند. اینان در حفظ اوقات نماز محافظت می کنند و آن را پایداری به عهد خویش می دانند و سعی می کنند.

در ادا کردن کامل نماز کوشا باشند و مراتب نماز را به جای آورند؛ از طهارت که شرط قبولی نماز است همواره محافظت می کنند و طنین کلام نورانی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در گوششان می باشد که فرمود:

اگر توانستی دائما در حال وضو باش چنانچه اگر مرگت فرارسد و با وضو آن را درک کنی شهادت نصیب تو شده است. 

با طهارت کامل اذن می گیرند و اذان شوق که مظهر لبیک به ندای حق است را سر می دهند و با قصد کرنش در برابر آن ذات یکتا هفت تکبیر می نوازند و غرق در کبریای حق، داخل در نماز می شوند.

 دیدگاه علامه طباطبایی در مورد حافظان نماز
در تفسیر المیزان آمده: اگر ترس ندارید بر نمازها محافظت کنید و اگر ترس دارید به هر‌ اندازه‌ای می‌توانید پیاده یا سواره، ایستاده یا در حال حرکت و این همان نماز خوف است.

حرف فاء در جمله فاذا امنتم... برای تفریع است، یعنی محافظت بر نمازها به‌کلی ساقط نمی‌شود چنانچه ترسی ندارید و محافظت برایتان امکان دارد واجب است آن را رعایت کنید

و چنانچه برایتان دشوار است به هر‌اندازه‌ای امکان دارد محافظت کنید و اگر ترستان مرتفع شد و مجدداً ایمن شدید وجوب برمی‌گردد و باید یاد خدا کنید.

خدا را یاد کنید یادی که همانند نمازی باشد که در حال امن بر شما واجب است و آن را در ضمن سایر دستورات دینی به شما تعلیم داده است. [1]

ـ در همین کتاب از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت کرده که فرمود: هرگاه در سرزمین خوفناکی بودی و بیم درنده یا راهزنی داشتی نماز را در همان حالی که بر مرکب سواری می‌گزاری.

از امام باقر (علیه‌السّلام) روایت کرده که فرمود: کسی که از راهزنانی می‌ترسد نماز را روی مرکب با اشاره بگذارد. [2]

روایت شده که علی (علیه‌السّلام) در لیلة الهریر (در جنگ صفین شبی که تا صبح نبرد ادامه داشت به نام (لیلة الهریر) نامیده شده است) پنج نماز را با اشاره خواند و بعضی گفته‌اند که با تکبیر خواند.

و نیز نقل شده است که رسول اکرم در روز احزاب نماز را با اشاره به‌جا آورد. [3]



علما حافظان حافظان نماز
از نظر روحی قلبشان مملوّ از خشیّت و ترس آمیخته با عظمت خداست.
از نظر گفتار زبانشان به تلاوت آیات خدا مشغول است.
از نظر عمل روحی و جسمی نماز می‌خوانند و او را عبادت می‌کنند.
از نظر عمل مالی از آنچه دارند در آشکار و پنهان انفاق می‌نمایند.

آنها که نماز را برپا می‌دارند و انفاق در راه خدا می‌کنند امید و علاقه به سرای دیگر دارند، چرا که نیکی‌ها را قبل از خود فرستاده‌اند و مایلند به آن ملحق شوند. [4]

تلاوت کتاب به معنای خواندن قرآن است، که خدای سبحان آن را ستوده. و اقامه نماز به معنای برپاداشتن آن و محافظت در ترک نشدن آن است. [5]

محافظت بر نماز
«و الّذین هم علی صلواتهم، یحافظون، اولئک هم الوارثون؛ و آنها که از نمازها مواظبت می‌نمایند، آنها وارثانند.»در این آیه یکی از ویژگی مؤمنان را که محافظت بر نمازها است بیان کرده می‌گوید: آنها کسانی هستند که در حفظ نمازهای خویش می‌کوشند «و الذین هم علی صلواتهم یحافظون».

جالب این که: نخستین ویژگی مؤمنان را خشوع در نماز و آخرین صفت آنها را محافظت بر نماز شمرده است، از نماز شروع می‌شود و به نماز ختم می‌گردد چرا که نماز مهم‌ترین رابطه خلق و خالق است.

نماز برترین مکتب عالی تربیت است.
نماز وسیله بیداری روح و جان و بیمه کننده انسان در برابر گناهان است. خلاصه نماز هرگاه با آدابش انجام گیرد زمینه مطمئن برای همه خوبی‌ها و نیکی‌ها خواهد بود.

«و الذین هم علی صلواتهم یحافظون» صلوات جمع صلاة (نماز) است و اگر فرموده: نماز را محافظت می‌کنند، خود قرینه این است که مراد محافظت بر عدد آن است.

پس مؤمنین محافظت دارند که یکی از نمازهایشان فوت نشود و دائماً مراقب آنند، حقّ ایمان هم همین است که مؤمنین را به چنین مراقبتی بخواند.

و به همین جهت کلمه صلوة را در اینجا جمع آورد و در جمله: «فی صلوتهم خاشعون» مفرد برای این که خشوع در جنس نماز، و به طور مساوی شامل همه است دیگر لازم نیست که آن را جمع بیاورند. [6]

آداب حافظان نماز 
«و الّذین هم علی صلاتهم یحافظون؛ و آنها که بر نماز مراقبت دارند.»نهمین وصف مصلّین محافظت بر نماز است.منظور از محافظت بر صلات این است که صفات کمال نماز را رعایت کند و آن طور که شرع دستور داده نماز بخواند. [7]

مفسّرین گفته‌اند محافظت بر نماز، غیر مداومت بر آن است چون دوام مربوط به خود نماز و جرم عمل است و اما محافظت مربوط به کیفیت آن است پس آیه «و الذین هم علی صلاتهم یحافظونن» بعد از آیه «الذین هم علی صلاتهم دائمون» تکرار یک مطلب نیست. [8]

(صلوة) اسم جنس و شامل می‌گردد نمازهای پنج‌گانه فریضه را. [9] مصلین کسانی هستند که مواظب نماز خویشتنند و همه اوقات نماز را حفظ می‌کنند. [10]

نماز در اینجا اشاره به نماز واجب و در آیه گذشته اشاره به نماز نافله است.

نخستین وصف، اشاره به تداوم نماز بود اما در اینجا (نهمین وصف) از حفظ آداب و شرایط ارکان و خصوصیات آن است، آدابی که هم ظاهر نماز را از آنچه مایه فساد است حفظ می‌کند و هم روح نماز را که حضور قلب است تقویت می‌نماید.

و هم موانع اخلاقی را که سد راه قبول آن است از بین می‌برد. بنابراین هرگز تکرار محسوب نمی‌شود. [11]

مداومت حافظان نماز 
۱ ـ «الّذین هم علی صلاتهم دائمون؛ نمازگزاران به طور پیوسته بر نماز مداومت دارند.»این که کلمه (صلاة) را به ضمیر (هم) اضافه کرده دلالت دارد بر این که بر خواندن نمازشان هر چه بوده مداومت داشته‌اند.

نه این که دائماً در نماز بوده‌اند. [12] و ستودن آنان به مداومت در نماز اشاره است به این که اثر هر عملی با مداومت در آن کامل می‌شود.

این نخستین ویژگی نمازگزاران است که ارتباط مستمر با پروردگار متعال دارند و این ارتباط از طریق نماز تامین می‌گردد.

نمازی که انسان را از فحشاء و منکر باز می‌دارد، نمازی که روح و جان انسان را پرورش می‌دهد و او را همواره به یاد خدا می‌اندازد و این توجه مستمر مانع از غفلت و غرور و فرو رفتن در دریای شهوات و اسارت در چنگال شیطان و هوای نفس می‌شود.

بدیهی است منظور از مداومت بر نماز این نیست که همیشه در حال نماز باشد بلکه منظور این است که در اوقات معین نماز را انجام می‌دهند.

اصولاً هر کار خیری آنگاه در انسان اثر مثبت می‌گذارد که تداوم داشته باشد، رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) در حدیثی می‌فرماید: انّ احبّ الاعمال الی الله مادام و ان قلّ؛ محبوب‌ترین اعمال نزد خدا چیزی است که مداومت داشته باشد هر چند کم باشد.

به اعتبار دیگر امام باقر (علیه‌السّلام) می‌فرماید: آیه فوق درباره نماز نافله است و انجام نوافل سبب تکمیل نواقص نمازهای واجب است .

و نیز فرمود خداوند بزرگ می‌فرماید گاهی بنده من به واسطه انجام نوافل به تدریج به من نزدیک می‌شود تا آن جا که او را دوست دارم، چشم و گوش و زبان و دستش را در اختیار خویش قرار می‌دهم اگر مرا بخواند جواب گویم و اگر حاجت طلبید عطا کنم. [13]

در حدیثی از امام باقر (علیه‌السّلام) آمد که منظور این است که هرگاه انسان چیزی از نوافل را بر خود فرض می‌کند همواره به آن ادامه دهد.

در حدیث دیگر از امام صادق (علیه‌السّلام) آمده این آیه فوق منظور به نافله است و آیه «و الذین هم علی صلاتهم یحافظون» ناظر به نماز فریضه است.

این تفاوت ممکن است از اینجا باشد که تعبیر به محافظت مناسب نمازهای واجب است که دقیقاًَ آنها را باید در وقت‌های معین انجام داد اما تعبیر به تداوم مناسب نمازهای مستحب است، چرا که انسان می‌تواند آنها را انجام دهد و گاه ترک کند. [14]

نتیجه:
 بعضی آیات نماز  و روایت در متون دینی، اشاره مستقیم به حافظان نماز  است و این دلیل فضل و شرف این عبادت است بر سایر عبادات بدنیه و مالیه.

از حضرت رضا علیه السّلام مروى است که: حافظان نماز، شیعیان ما هستند که در هر شبانه‌روز به پنجاه و یک رکعت نماز قیام مى‌نمایند و حفظ آن کنند. [15]

زراره از حضرت باقر علیه السّلام روایت کند: مراد فریضه یومیه است، هر که آن را در وقت خود بگذارد و حال آنکه عارف باشد به حق آن و غیر آن را بر آن اختیار نکند،.

براتى حق تعالى براى او بنویسد بدین مضمون که: هرگز او را عذاب نکند. و هر که آن را در غیر وقت بگذارد و غیر آن را بر آن اختیار نماید، اگر خواهد او را عذاب فرماید، و اگر خواهد عفو نماید.

پی نوشت
1.طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲، ص۲۴۶.    
2. طباطبایی، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج۲، ص۳۹۲.    
3..طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان. ج۳، ص۱۲۹.  
4. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۸، ص۲۵۲.    
5.طباطبایی، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان ج۱۷-۶۰.    
6. طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۶.    
7.طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۱۷.    
8. طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۱۷.    
9. امین، نصرت، مخزن العرفان، ج۱۴، ص۱۰۶.
10. جوادی آملی، عبدالله، اسرار عبادت، ۴۳.
11. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۵، ص۳۹.    
12. طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۱۵.    
13.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۵، ص۳۰ - ۳۱.    
14. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۵، ص۳۱.    
15 منهج الصادقین، جلد 10، صفحه 12.

منبع:
 سایت اندیشه قم، برگرفته از مقالات «نماز در قرآن»،
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
https://fa.wikifeqh.ir/
* این مقاله درتاریخ 141/12/8 بروز رسانی شده است.