موعود در آیین زرتشت
چکیده:
بشر از آغاز پیداییاش تاکنون، همواره چشم انتظار نجاتبخشی اصلاحگر بوده است. این موعود که در آیین مزدیسنا سوشیانس خوانده میشود، به صورتی همان کالکی هندوان (دهمین تجلی ویشنو)، بودای پنجم بوداییان، مسیحای یهودیان، فارقلیط مسیحیان و حضرت مهدی (عج) مسلمانان است. البته چنین اندیشهای تنها مختص این ادیان نیست، چنین روایاتی در اشکال مختلف از قصص مذهبی گرفته تا اساطیر و افسانهها، بلکه در میان همه اقوام و ملل متمدن و غیرمتمدن جهان و حتی قبایل بدوی وجود داشته است؛ مثلا در میان سرخپوستان امریکای میانی، آزتکها از کتسال کواتل (Quetzal Coatl) و تولتکها از سه آکاتل توپیلتسین (Ce Acatl Topiltzin) و مایاها از کوکولکان (Kukulcan) در اساطیر خویش یاد میکنند، که احتمالا منشأ هر سه یکی است.
ایشان بر این باور بودند که این شخصیتهای اسطورهای، که تدریجا به مقام خدایی ارتقا یافتند، همان گونه که به شکل ناگهانی و اسرارآمیزی ناپدید شدند، دوباره روزی مراجعت میکنند و باعث نجات مردم و سامان بخشیدن به اوضاع جامعه خویش خواهند شد. (1)
اینکاها نیز از ایزدی آفریننده موسوم به ویراکوچا (Virakocha) نام میبرند و معتقدند پس از آن که کار آفرینش به دست وی پایان یافت، دستورهایی برای مردمش بر جای گذاشت؛ و قبل از آن که در آسمان ناپدید شود، قول داد که روزی مراجعت خواهد کرد. (2)
ساکنان جزایر ملانئید (Melaneid)، واقع در جنوب اقیانوس آرام، در این باره افسانهای دارند مبنی بر این که در زمانهای دور، پادشاه یک سرزمین ناشناس ـ که امریکا نام داشت ـ به دیدار آنها آمده بود. نام این خدا جان فرام (John Frum) بود، که به آنها قول داد در روزی از روزها با پنجاه هزار تن از پیروان آسمانیاش از دهانه آتشفشان مازور (Masur) بیرون آید و زندگی فقیرانه بومیان را بهبود بخشد و برای آنها خوشبختی به ارمغان آورد. ولی بومیان میگویند این خدا فقط در صورتی نزد آنها باز خواهد گشت که آنها سنتها را زنده نگاه داشته و خدایان را پرستش کنند. (3)
گذشته از اینها، چنین معتقداتی را میتوان در اساطیر کهن مصر باستان، چین و یا افسانههای یونانی بازشناخت.
اعتقاد به موعود در عقاید مانوی نیز خودنمایی میکند. در قطعه شماره 9 اسناد مکشوفه تورفان (کلکسیون لنینگراد) پرسشهایی درباره آخرالزمان و علامات آن مطرح میشود. این اسناد سالها پس از زمان مانی نوشته شده است، ولی از آنها چنین بر میآید که پیروان مانی به ظهور وی در آخرالزمان معتقد بودهاند. تکههایی از کتاب شاپورگان (4) مانی وجود دارد که در آنها اشاره به ظهور مانی نمیشود، اما از قراینی چنین به دست میآید که انتظار ظهور عیسی را دارند. در شاپورگان، ترجمه مولر، نام خرد شهر ایزد آمده که در آخرالزمان باید ظهور بکند. جکسون عقیده دارد که بیشک عیسی به این لقب نامیده شده است. در قطعات پهلوی لنینگراد به آمدشنیه ییشو زندگر و در جای دیگر مردان پوسر اشاراتی شده است.
به هر حال، وقایعی که با ظهور مصادف میشود، عبارت از علامات شگفتانگیزی است که در آسمان پدید میآید و برآمدن خرد شهر ایزد دلالت میکند، و دانش را پیش از تکمیل فرشگرد به دنیا میآورد. فرشتگانی از شرق و غرب به فرمان او فرستاده میشوند و به همه اهل دنیا پیام میفرستند. اما اشخاص شرور او را انکار میکنند و کاذب میشمارند. از طرف دیگر، پنج تن از نگهبانان پیروزگر آسمانها و زمینها با پرهیزگاران و دیوان فروتن به پرستش او سر فرود میآورند. (5)
برخلاف دیگر ادیان، که معمولا منتظر یک موعود نجاتبخشاند، ـ زرتشیان منتظر سه موعود هستند که هر یک از آنها به فاصله هزار سال از دیگری ظهور خواهد کرد. در این جا لازم است قبل از پرداختن به مسئله سه موعود، اشارهای گذرا به بحث ادوار جهانی یا سال کیهانی در آیین زرتشت داشته باشیم، که افسانه ظهور این موعودهای سه گانه در چنین چارچوبی جای داده شده است. البته باید یادآور شویم که متنهای زرتشتی درباره این که سال کیهانی از چند هزاره تشکیل میشود همسخن نیستند. پارهای میگویند از نه هزاره، و برخی این دوره جهانی را به مناسبت دوازده برج سال طبیعی و دوازده نشان منطقةالبروج متشکل از دوازده هزاره میدانند. قراینی نیز حکایت میکند رقم اصلی شش هزار سال بوده و به تدریج به نه هزار سال و دوازده هزار سال افزایش یافته است. (6)
امیل بنونیست (Emil Benveniste) در این باره مینویسد: نه هزار سال عقیده زروانیان و دوازده هزار سال اعتقاد مزدیسنان غیر زروانی است. (7)
اما نیبرگ (Nyberg) عقیده دارد که عمر جهان بنابر رأی زروانیان دوازده هزار، و بنابر اعتقاد مزدیسنان غیرزروانی نه هزار سال است. (8)
با این همه، سال کیهانی کامل، چنان که مشروحا در فصل اول بندهش مندرج است، دوازده هزار سال است، که خود به چهار دوره یا عهد سه هزار ساله تقسیم میشود. (9)
در سه هزاره اول، اهورامزدا عالم فروهر، یعنی عالم روحانی را بیافرید، که عصر مینوی جهان بوده است. در سه هزاره دوم از روی صور عالم روحانی، جهان جسمانی خلقت یافت. در این دوره امور جهان و زندگی مردمان فارغ از گزند و آسیب بود و به همین دلیل عصر طلایی تاریخ دینی مزدیسنان نامیده میشود. سه هزاره سوم، دوران شهریاری شهریاران و خلقت بشر و طغیان و تسلط اهریمن است. زرتشت درست در آغاز هزاره اول از دوران چهارم زاده شد؛ یعنی هنگامی که بنابر سنت دوران واپسین از چهار دوره عمر جهان بود. (10)
به موجب روایات زرتشتی، و بنا به یشت نوزدهم، در آخرالزمان از زرتشت سه پسر متولد میشود که با نام عمومی سوشیانس خوانده میشوند. این نام بخصوص برای تعیین آخرین موعود تخصیص یافته و او آخرین مخلوق اهورامزدا خواهد بود. کلمه سوشیانس که از ریشه سو به معنی سودمند است، در اوستا سئوشیانت (Saoshyant) آمده و در پهلوی به اشکال گوناگونی چون : سوشیانت، سوشیانس، سوشانس، سوشیوس یا سیوشوس آمده است. در فروردین یشت، بند 129، در معنی سوشیانت چنین آمده است: او را از این جهت سوشیانت خوانند؛ برای آن که او به کلیه جهان مادی سود خواهد بخشید . (11)
این کلمه چندین بار در گاتاها برای شخص زرتشت به کار رفته و پیامبر خود را سوشیانت خوانده؛ یعنی کسی که از وجودش سود و نفع برمیخیزد و سود رساننده است. (12)
همچنین چند بار دیگر در سرودها این واژه به صورت جمع آمده و زرتشت خود و یارانش را سودرسانندگان معرفی کرده است. (یسنا، 34/13، 46/3، 48/12) (13) در سایر قسمتهای اوستا نیز غالبا سوشیانسها به صورت جمع آمده و منظور از آنها پیشوایان و جانشینان زرتشت است که در تبلیغ کردن دین کوشا هستند و مردم را به راه راست هدایت میکنند. (14)
در یسنا (26/10)، که از ستایش فروشی نیکان یاد شده، آمده است: همه فروهرهای نیک توانای مقدس پاکان را میستاییم از آن (فروهر) کیومرث تا سوشیانت پیروزگر. ( (15) همین موضوع در یسنا (59/28) نیز تکرار شده است.
در یسنا (24/5) از سوشیانسها با عنوان نوکنندگان جهان و مردانی که هنوز متولد نشدهاند یاد میشود:
ستایش و نیایش و خشنودی و آفرین با فروهرهای همه پاکان؛ آن پاکانی که مردهاند و آن پاکانی که زندهاند و آن مردانی که هنوز زاییده نشده، سوشیانتهای نوکنندهاند. ( (16)
و در فروردین یشت کرده 1 فقره 7 آمده است:
ای سپنتمان! فروهرهاینخستین آموزگاران دین و فروهرهای مردانی که هنوز متولد نشدند و در آینده سوشیانسهای نوکننده جهان خواهند بود، از فروهرهای سایر مردمان قویتر هستند . ( (17)
در گزارش پهلوی وندیداد (19/5) سوشیانت به صورت Sut aumand سودمند آمده و از آن هنگامی سخن رفته که میان زرتشت و اهریمن (انگرمینو) جدالی سخت بوده است. اهریمن دیوان را برمیانگیزد تا زرتشت را هلاک کنند، اما زرتشت با خواندن ادعیه و توسل به کلام مقدس دیوان را میراند و بر آن میشود تا آفرینش شر اهریمنی را نابود سازد. اهریمن به تمنا میخواهد زرتشت را منصرف کند، اما زرتشت در جوابش میگوید:
ای اهریمن بدسگال! من آفریدههای دیو ساخته را تباه میکنم؛ دیو نسو (Nasu) [دیولاشه و مردار] را بر میافکنم؛ پری خنتائیتی ( (18) را هلاک میکنم؛ تا آن گاه سوشیانت پیروزمندانه از آبهای دریاچه کسو (Kasu) ( (19) در جانب مشرق از سوی خاورگاهان زاییده شود. ( (20)
اما عمده مطالب درباره سوشیانسها در یشتهای سیزدهم و بویژه نوزدهم آمده است. در یشت 19، بند 88 به بعد، درباره ظهور سوشیانس در آخرالزمان و نو شدن گیتی و سپری شدن جهان چنین آمده است:
فر کیانی نیرومند مزدا آفریده را ما میستاییم؛ (آن فر) بسیار ستوده زبردست، پرهیزگار، کارگر چست را که برتر از سایر آفریدگان است؛ که به سوشیانت پیروزمند و به سایر دوستانش تعلق خواهد داشت. ( (21) در هنگامی که گیتی را نو سازد؛ (یک گیتی) پیر نشدنی، نمردنی، نگندیدنی، نپوسیدنی، جاودان زنده، جاودان بالنده و کامروا. در آن هنگامی که مردگان دگرباره برخیزند و به زندگان بیمرگی روی کند. پس آن گاه او (سوشیانت) به در آید و جهان را به آرزوی خود تازه کند .
پس جهانی که فرمانبردار راستی است فناناپذیر گردد. دروغ دگرباره به همان جایی رانده شود که از آن جا از برای آسیب رساندن به راستی پرستان و نژاد و هستی وی آمده بود. تباهکار نابود خواهد گردید؛ فریفتار رانده خواهد شد.
در هنگامی که استوت ارته (سوشیانت) پیک اهورامزدا، پسر ویسپه تئوروئیری ( (22) از آب کیانسیه به در آید، گرز پیروزمند آزنده؛ (گرزی) که فریدون دلیر داشت در هنگامی که اژی دهاک (ضحاک) کشته شد.
که افراسیاب تورانی داشت در هنگامی که زنگیاب ( (23) دروغگو کشته شد، که کیخسرو داشت در هنگامی که افراسیاب تورانی کشته شد، که کی گشتاسب داشت (آن) آموزگار راستی از برای سپاهش، با این (گرز) او (استوت ارته) دروغ را این جا از گیتی بیرون خواهد کرد.
او (استوت ارته سوشیانس) با دیدگان خرد بنگرد. به همه آفریدگان او نگاه خواهد کرد؛ آنچه زشتنژاد است، او با دیدگان بخشایش سراسر جهان مادی را خواهد نگریست و نظرش سراسر جهان را فنا ناپذیر خواهد ساخت.
یاران استوت ارته پیروزمند به در خواهند آمد. نیکپندار، نیکگفتار، نیک کردار و نیک دیناند و هرگز سخن دروغ به زبان نیاورند. در مقابل آنان خشم خونین سلاح بیفر رو به گریز نهد. راستی به دروغ زشت تیره بدنژاد غلبه کند.
منش بد شکست خواهد یافت. منش خوب به آن چیره شود. (سخن) دروغ گفته شده، شکست خواهد یافت . سخن راست گفته شده به آن چیره خواهد شد. خرداد و امرداد هر دو را شکست دهند: گرسنگی و تشنگی را. خرداد و امرداد گرسنگی و تشنگی زشت را شکست دهند. اهریمن ناتوان بدکنش رو به گریز خواهد نهاد. ( (24)
بر اساس روایات پهلوی، نطفه زرتشت در دریاچه هامون، [کیانسیه یا کسه ایه (Kasaoya) ] قرار دارد. در آخرین هزاره از عمر جهان (هزاره دوازدهم) سه دوشیزه از این نطفه بارور میشوند و سه موعود مزدیسنان را میزایند. در یشت سیزدهم، بند 62، آمده است:
فروهرهای نیک توانای پاک مقدسین را میستاییم که نه و نود و نهصد و نه هزار و نه بار ده هزار (یعنی 99999) از آنان نطفه سپنتمان زرتشت مقدس را پاسبانی میکنند. ( (25)
اما در یشت سیزدهم، بندهای 128 و 129 مهم و قابل توجه هستند. در بند 128 مجموعا از نه پارسا ـ که شش تن از آنها یاران سوشیانس و سه تن دیگر موعودهای آیندهاند ـ یاد شده و فروشیشان ستوده شده است.
بنا به مندرجات کتاب پهلوی دادستان دینیک، هنگامی که در آخرالزمان سوشیانس ظهور کند، قیامت مردگان به مدت 57 سال به طول میانجامد. در این مدت، سوشیانس در کشور مرکزی، یعنی خونیرس، ( (26) فرمانروا خواهد بود، و شش تن از یارانش در شش کشور دیگر. اینان در طی مدت فرمانرواییشان، که باید به نوعی فرمانروایی معنوی و روحانی تلقی شود، همواره در حال اطاعت از سوشیانس و مجری فرمانهای وی خواهند بود. این شش پارسای جاودانی عبارتاند از:
.1 رئوچس چئشمن (Caesman ـ Raocas) یعنی روشنی پاشنده، که در دادستان دینیک (فصل 36، فقره 4) روشن چشم (Casm Rosan) یاد شده است، و در کشور ارزه (Arezah) یعنی کشور غربی فرمانده خواهد بود.
.2 هور چئشمن (Caesman ـ Hvare) یعنی فروغ خورشید پاشنده، که در دادستان دینیک خور چشم (Xor Casm) آمده است، و در سوه (Savah) یعنی کشور شرقی، فرمانده خواهد بود .
.3 فرادت خوارنه (Fradat xvarenah) یعنی فرپرور، که در دادستان دینیک فرادت ـ فره (Fradat Frrah) آمده است، و در کشور فرد ذفش (Fradzafs) یعنی کشور جنوب شرقی فرمانده خواهد بود.
.4 ویذت خوارنه (Vidhat xvarenah) یعنی از فر برخوردار، که در دادستان دینیک وردت فره (Varedat Farrah) آمده است، و در کشور وید ذفش (Vida zafs) یعنی کشور جنوب غربی فرمانروا خواهد بود.
.5 وئورو ـ نمه (Vouru nemah) یعنی فراخ نیایش، که در دادستان دینیک کامک نیایش (Kamak Vaxsisn) آمده است، و در کشور وروبرشت (Vorubarest) یعنی کشور شمال غربی فرمانروا خواهد بود.
.6 وئورو ـ سوه (Vouru Savah) یعنی فراخ سود، که در دادستان دینیک کامک سود (Kamak Sud) آمده است، و در کشور وروجرشت (Vorujarest) یعنی کشور شمال شرقی فرمانده خواهد بود. (27)
پس از این شش نام، در بند 128، یشت سیزدهم، از سه تن دیگر نیز یاد شده و فروشیشان مورد ستایش قرار گرفته است. اینها در اصل همان سه پسر آینده زرتشت یا موعودهای نجاتبخشی هستند که در هزاره آخر عمر جهان، به فاصله هزار سال از همدیگر، ظهور خواهند کرد. این سه تن عبارتاند از: (28)
اوخشیت ارته (Ukhsyat ereta) یعنی پروراننده قانون مقدس (نیرو دهنده و رواکننده قانون دین و داد زرتشت) . (29)
امروزه این نام را اوشیدریا هوشیدر گویند، و در کتب پهلوی به صورت خورشیتدر یا اوشیتر آمده است. گاه کلمه بامی را به آن افزوده، هوشیدربامی میگویند، که به معنی هوشیدر درخشان است.
اوخشیت نمه (Ukhsyat nemah) یا اوخشیت نمنگه، یعنی پروراننده نماز و نیایش. امروزه آن را اوشیدرماه یا هوشیدرماه گویند، ولی در کتب پهلوی به صورت خورشیتماه و اوشیترماه ضبط شده است. استاد پورداود مینویسد: در واقع بایستی اوشیدر نماز بگویند؛ چه، کلمه نمنگه به معنی نماز است . (30)
استوت ارته (Astvat ereta)، یعنی کسی که مظهر و پیکر قانون مقدس است. در خود اوستا نیز به معنی لفظی این کلمه اشاره شده و در بند 129، یشت سیزدهم، میخوانیم:
کسی که سوشیانت پیروزگر نامیده خواهد شد و استوت ارته نامیده خواهد شد. از اینجهت سوشیانت، برای اینکه او بهسراسر جهان مادی سود خواهد بخشید؛ از این جهت استوت ارته، برای این که او آنچه را جسم و جانی است پیکر فناناپذیر خواهد بخشید، از برای مقاومت کردن بر ضد دروغ جنس دوپا (بشر) . از برای مقاومت کردن در ستیزهای که از طرف پاکدینان برانگیخته شده باشد. (31)
و این استوت ارته همان سوشیانس، یعنی سومین و آخرین موعود در آیین مزدیسناست. در اوستا هر جا که سوشیانت به صورت مفرد آمده، از او آخرین موعود، یعنی استوت ارته ارادهگردیده است؛ چنان که امروزه نیز هر وقت به طور عام سوشیانس میگوییم، مقصود همانآخرین نجاتبخش و موعود است؛ مثلا دریسنا که ذکرش گذشت، (26/10) در آن جایی که به فروهر نخستین بشر کیومرث تا به سوشیانت درود فرستاده میشود. و یا دریسنا (59/28) که آمده است: به سوشیانت پیروزگر درود میفرستیم. همچنین در ویسپرد (2/5) به کسی درود فرستاده میشود که به کلام سوشیانت ـ که از پرتوش جهان راستی برپا خواهد شد ـ متکیباشد. بیشک مقصود از سوشیانت در فقرات مذکور، همان استوت ارته یا آخرین موعود است. (32)
چنان که اشارت رفت، این سه برادر از پشت و نطفه زرتشت پیامبر ایران هستند. بنابر سنت نطفه زرتشت را ایزد نریوسنگ برگرفت و به فرشته آب ناهید سپرد، که آن را در دریاچه کیانسیه (هامون) حفظ کرد. در آغاز هزاره یازدهم دوشیزهای از خاندان بهروز خداپرست و پرهیزگار در آن دریاچه آبتنی میکند و از آن نطفه آبستن میشود. پس از سپری شدن نه ماه، هوشیدر پا به عرصه دنیإ؛ پپ حأ خواهد گذاشت. این پسر در سی سالگی از طرف اهورامزدا برانگیخته میشود و دین در پرتو ظهور وی جان میگیرد. از جمله علامات ظهور وی این است که خورشید ده شبانه روز غیرمتحرک در آسمان خواهد ماند و به هفت کشور روی زمین خواهد تابید. آن که دلش با خدا نیست، با دیدن این شگفتی، از هول و هراس، جان خواهد باخت و زمین از ناپاکان تهی خواهد گشت.
در آغاز هزاره دوازدهم دگرباره دوشیزهای از خاندان بهروز در دریاچه هامون تن خود را میشوید و از نطفه زرتشت بارور میشود، و از او هوشیدرماه زاده خواهد شد و در سی سالگی به رسالت خواهد رسید. در هنگام ظهور وی، خورشید بیست شبانه روز میان آسمان میایستد . در دوران شهریاری روحانی هوشیدرماه، ضحاک از کوه دماوند زنجیر گسیخته، و به ستمگری و بیداد میپردازد. به فرمان اهورامزدا یل نامور، گرشاسب، از دشت زابلستان به پا میخیزد و آن ناپاک را هلاک میکند.
در پایان هزاره دوازدهم، باز از خاندان بهروز، دوشیزهای در آب هامون شست و شو میکند و بارور میشود و از او سوشیانس، آخرین آفریده اهورامزدا، متولد میشود. در سی سالگی مزدیسنا امانت رسالت را به وی واگذار میکند. به واسطه نشانه متوقف شدن خورشید در وسط آسمان، به عالمیان ظهور سوشیانس و نوکننده جهان بشارت داده خواهد شد. از ظهور وی اهریمن و دیو دروغ نیست و نابود گردد. یاران آن موعود، که از جاودانان هستند، قیام میکنند و همراه وی خواهند بود تا مردگان برخیزند و جهان معنوی روی نماید. (33)
اسامی مادران این سه موعود در اوستا محفوظ مانده، چنان که در یشت سیزدهم، بند 141ـ 142، در این باره آمده است: فروهر پاکدین دوشیزه سروتت فذری را میستاییم. فروهر پاکدین دوشیزه ونگهوفذری را میستاییم. فروهر پاکدین دوشیزه اردت فذری را میستاییم. کسی که همچنین ویسپه تئوروئیری نامیده (خواهد شد) . از این جهت ویسپه تئوروئیری، برای این که کسی را خواهد زایید که همه آزارهای دیوها و مردمان را دور خواهد نمود. (34)
شرح اسامی مذکور به ترتیب ذکر نام ایشان چنین است: سروتت فذری (Srutat fedhri)، مادرهوشیدر، و به معنای کسی که پدرش نامی و مشهور است. ونگهوفذری (Vanghu fedhri)، مادر هوشیدرماه، و به معنای کسی که از پدری شریف و نیک است. اردت فذری (Eredat fedhri)، مادر سوشیانس، و به معنای کسی که موجب آبروی پدر و شرف اوست. ویسپه تئوروئیری (Vispa taurvairi) نام دیگر وی است، و به معنای کسی که همه را شکست میدهد. (35)
گفتنی است که دریشت سیزدهم هیچ گونه اشارهای به این موضوع که این دوشیزگان مادران سه موعودند وجود ندارد. اما در یشت نوزدهم، مادر سوشیانس، یعنی سومین موعود، با صراحت مشخص گردیده است؛ آن جا که میگوید:
در هنگامی که استوت ارته پیک اهورامزدا، پسر ویسپه تئوروئیری از آب کیانسیه (هامون) به در آید....
چنان که گفته شد، ویسپه تئوروئیری نام دیگر مادر سوشیانس (استوت ارته) یعنی اردت فذری است.
در کتاب هفتم دینکرد (فصول 7ـ 10) شرحی درباره موعودها و مادران آنها آمده است. در کتاب مذکور این دوشیزگان پانزده ساله، که هر کدام مادر یکی از موعودها خواهند بود، از خاندان بهروز پسر فریاناند. اسامی این مادران در روایت دینکرد به ترتیب: شمیگ ابو (abu ـ Shemig)، شپیر ابو (abu ـ Shapir)، گوباک ابو (abu ـ Gubak) ذکر گردیدهاند . (36)
اما در رساله صد در بندهش این اسامی به صورت بد ، وه بد و ارددبد ضبط شده است . (37)
بنا به روایات، زرتشت در آغاز هزاره دهم یا در آغاز دوران چهارم متولد شده است. پس از وی سه پسر آینده او، که موعودهای نجاتبخش در آیین مزدیسنا هستند، به ترتیب: هوشیدر در آغاز هزاره یازدهم، هوشیدرماه در آغاز هزاره دوازدهم و سوشیانس در پایان هزاره دوازدهم ظهور میکنند. ایشان میآیند تا ادامه دهنده راه زرتشت، زداینده پیرایهها از دین او و پالاینده جهان از فساد و تباهی، و سرانجام، منجیان مردمان و برپاکننده رستاخیز مردگان باشند.
در مینوی خرد (پرسش 1، بند 95) میخوانیم:
اگر کیخسرو بتکده (ساحل) دریاچه چیچست (38) را نکنده بود، در این سه هزاره هوشیدر و هوشیدرماه و سوشیانس که جداجدا در سر هر هزاره از ایشان یکی آید و همه کارهای جهان را باز آراید و پیمان شکنان و بتپرستان را در کشور بزند، آن گاه آن بدکار (اهریمن) چنین قویتر میشد که رستاخیز و تن پسین (39) کردن ممکن نبود.
در بندهش (ص 142) آن جا که از هزارهها یاد شده، درباره چگونگی ظهور این سه موعود توضیحاتی داده شده است. در زندوهومن یسن (فرگرد 7ـ 9) نیز پیرامون ظهور اوشیدر و زمان ظهور و وقایعی که رخ میدهد، مطالبی آمده است. همچنین در روایت پهلوی (فرگرد 48) نیز درباره این سه موعود شرحی مفصل نقل شده، (40) اما شرحی که در صد در بندهش آمده مفصلتر و جامع است و تحول شفاهی روایت و تغییرات تازه آن را نیز نشان میدهد.
هزاره اوشیدر اندر دین پیداست که زراتشت اسفنتمان از نزدیک ایزد تعالی بیامد و گفت: ای دادار وه افزونی بعد از این، که باشد که بدین منزلت رسند که من رسیدهام و از تو چیزها توانند پرسیدن؟ ایزدتعالی گفت تا آن که اوشیدر سی ساله شود به نزدیک من بیاید و این دین دیگر باره از من پذیرد و هیچ کس به مناجات من نتواند رسیدن و سخن گفتن الا اوشیدر. و اکنون بباید دانستن آن گاه که زراتشت اسفنتمان انوشه روان باد، دین در جهان روابکرد، و آشکار. و دیگر به هفت کشور زمین برسید و مردمان بر دین استوار و بیگمان شدند. زراتشت برخاست که به ایران ویج شود. در مدت سه ماه با زن خویش نزدیکی کرد، هر بار که آن زن برخاستی و برفتی و چشمه آب هست از آن قهستان (کوهستان) و آن را کانفسه خوانند و در آن آب نشستی و سر و تن بشستی و منی در آن آب بگمیختی.
دادار اورمزد نه بیور و نه هزار و نه صد و نود و نه [99999] فروهر اشوان بر آن منی موکل کرده است تا آن منی نگاه میدارند. چون هزاره زراتشت اسفنتمان برآید، جایی و کوهی است که آن جا را کوه خدا خوانند و قومی بسیار از جمله بهدینان آن جا نشستهاند و هر سال روز نوروز و چون مهرجان آید، آن مردمان دختران خانه را بفرستند تا در آن آب نشینند. (41)
چه، زراتشت اسفنتمان آن حال به ایشان گفته است که اوشیدر و اوشیدرماه و سیاوشانس از دختران شما پدیدار خواهند آمدن. و پس چون دختران در آن آب نشینند و سر بشویند، چون آن دختران بیایند، پدران و مادران ایشان را نگاه میدارند تا آن گاه که وقت دشتان و بینمازی ایشان باشد. پس چون گاه اوشیدر و اوشیدرماه پدیدار آمدن باشد، دختران بر قاعده هر سال بروند و اندر آن آب نشینند. و دختری باشد که او را نامی بد (42) باشد، و آن دختر از آن آب آبستن شود. ـ و چون دشتان باشد نیز دشتان شود، مادر داند. ـ او را نگاه دارند تا نه ماه برآید. پس اوشیدر از او بزاید. و چون سی ساله شود، به نزدیک اورمزد شود، و با ایزد تعالی همپرسگی کند. و ده شبانه روز خورشید در میان آسمان بایستد و فرو نشود تا همه کس بدانند که کار نوپدیدار خواهد آمدن.
پس چون دین بپذیرد و بیاید به ایرانشهر روا بکند و دیگر باره دین تازه شود. همچنان که در آن روزگار که کسی چیزی از کسی نیایش نکند یا گاهنبار نسازد او را به داور برند و باد افراد نمایند و مردم در راحت و ایمنی باشند. و چون تیرست (100) سال از روزگار اوشیدر بگذرد، همه دد و دام هلاک و نیست شوند. پس چون گرگی پدیدار آید سخت بزرگ و سهمناک، و مردمان از سبب آن گرگ به رنج آیند و بنالند و بسیار کسی هلاک کند. پس به اوشیدر شکایت کنند و اوشیدر یزشن یزدان بکند و مردمان را گوید شما سلاح بردارید و به جنگ او شوید . مردم به جنگ او روند و آن گرگ را هلاک کنند. و بعد از آن هیچ دد و دام، چون گرگ و شیر و پلنگ و مانند ایشان، هیچ نباشند و جهان از همه بلاها پاکیزه و صافی شود.
و چون تیرست (100) سال از روزگار اوشیدر بگذرد، دیوی پدیدار آید که آن دیو را ملکوس (43) خوانند. و مردمان را گوید پادشاهی عالم به من دهید. و مردمان او را گویند دین بپذیر تا پادشاهی تو را دهیم. او نپذیرد و قبول نکند. پس بر آن ستیزه و لجاج سه سال به جادویی، برف و باران پدیدار آورد و این جهان خراب کند؛ چنان که هیچ کس در این جایگاه بنماند . و چون سه سال برآید، آن دیو بمیرد و برف و باران باز ایستد و از ور جمکرد (44) و ایران ویج و کنگ دژ و کشمیر اندرون راهها و گذرها گشاده شود، بدین کشور آیند و عالم آبادان کنند و دیگر باره دین در ایرانشهر روا شود.
هزاره اوشیدر ماه و چون هزاره برآید، سی سال مانده باشد، دیگر باره دختران در آب نشینند . دختری باشد که او را نام وه بد (45) باشد. از آن رو آبستن شود. چون نه ماه برآید، اوشیدرماه از وی بزاید. چون سی سال شود، به همپرسه دادار اورمزد شود. بیست روز و شبان خورشید در میان آسمان بایستد و فرو نشود و مردم عالم بدانند دیگر باره عجایبی پدیدار خواهد آمدن. و چون دین بپذیرد و بیاید و در همه جهان روا بکند و مار سرده (انواع مار) جمله هلاک شوند. و اژدهایی پدیدار آید سخت بزرگ. مردمان به رنج شوند. بیایند و معلوم کنند. و اوشیدرماه یزشن امشاسفندان بکند و مردمان را فرماید شما سلاح برگیرید و به کارزار شوید. و مردمان به حرب او روند و او را بکشند و جهان از همه خرفستران (جانوران موذی) و جمبندگان پاکیزه و پاک شود و مردم از بلاها ایمن شوند. ـ و دار و درخت که در جهان بوده باشد باز دیدار آید و دیگر هیچ بنخوشد و به زیان نشود و تا رستاخیز بر جای باشد. و مردمان چنان سیر شوند که هیچ حرکتی و قوتی در ایشان نباشد. و اگر بنمیرند و نان و آب به کار نیاید و بی آن که چیزی خورند سیر شوند. و همه مردم دین به مازدیسنان دارند. به پیغامبری زرتشت اسفنتمان انوشه روان باد را اوشیدر. ـ اوشیدرماه اقرار آورند. دین به مازدیسنان بستایند و بپذیرند و کیشهای دیگر همه باطل شود، و خشم و کین و آز و نیاز و شهوت کم شوند و مردم اندر راحت و آسانی باشند.
پیدایی سوشیانس و چون روزگار اوشیدرماه به سر شود، دختران بروند بر آب کانفسه نشینند . دختری باشد که نام او ارددبد (46) باشد، از آن آب آبستن شود. و چون نه ماه برآید، سیاوشانس از وی بزاید. و چون سی ساله شود، به همپرسگی اورمزد وه افزونی رسد. و سی شبانه روز خورشید در میان آسمان بایستد و فرو نشود. و مردمان بدانند که دیگر باره شگفتی پدیدار خواهد شدن. پس سیاوشانس بیاید و مردم به یکبارگی دین مازدیسنان بپذیرند و هر جایگاهی که منافقی یا آشموغی باشد نیست شود و همه مردمان به یکبارگی بر دین بهمازدیسنان بایستند. پس ایزدتعالی به قدرت خویش اهرمن را نیست کند. و سیاوشانس فرماید تا یزشن کند. ـ به گاه او شهن ساخته گرداند که بامداد باشد؛ گاه هاون گیرد و مردم همه جمع باشند. به گاه هاون حرکت و جنبش تمام برد؛ پدیدار آید؛ ـ و چون نماز پیشین باشد همه زنده شوند و خرم و با نشاط باشند. و بعد از آن نماز، دیگر شب نباشد. مردمان همه به نزدیک دادار اورمزد باشند و جمله دین بپذیرند . پاکیزه شوند و از همه بلاها و دردها برهند. کیخسرو و گیو و طوس و پشوتن و سام و نریمان و جمله اهوشان [ بیمرگان، جاودانان] آن جا حاضر باشند. (47)
منابع
.1 آفرینش در اساطیر امریکا، تألیف نگارنده، زیرچاپ.
.2 اساطیر و فرهنگ ایران در نوشتههای پهلوی، دکتر رحیم عفیفی، انتشارات توس، .1374
.3 ایران در زمان ساسانیان، آرتورکریستین سن، ترجمه رشید یاسمی، انتشارات دنیای کتاب، چاپ نهم، .1374
.4 بندهش، فرنبغ دادگی، گزارنده مهرداد بهار، انتشارات توس، .1369
.5 بندهش هندی، تصحیح و ترجمه: رقیه بهزادی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، .1368
.6 پژوهشی در اساطیر ایران (پاره نخست و دویم)، مهرداد بهار، انتشارات آگاه، .1375
.7 پیامآور گذشتهها، اریک فون دانیکن، بدون نام مترجم و تاریخ چاپ.
.8 تاریخ ادیان، هاشم رضی، انتشارات کاوه، ج 5، .1345
.9 تاریخ کیش زرتشت، مری بویس، ترجمه همایون صنعتیزاده، انتشارات توس، .1374
.10 جستار درباره مهر و ناهید، محمد مقدم، مرکز ایرانی مطالعه فرهنگها، دفتر نخست، .1357
.11 جشنهای باستانی ایران، نوشته علی خوروش دیلمانی، تهران، .1342
.12 دانشنامه مزدیسنا، دکتر جهانگیر اوشیدری، نشر مرکز، .1371
.13 در جستجوی افسانههای قدیمی، اریک فون دانیکن، ترجمه شیرین رادان، انتشارات فردوسی، .1372
.14 دین ایرانی بر پایه متنهای معتبر یونانی، امیل بنونیست، ترجمه دکتر بهمن سرکاراتی، نشر قطره، .1377
.15 دینکرد، به کوشش مدن، بمبئی، 1911 م.
.16 دین و اسطوره در امریکای وسطا، مهران کندری، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، .1372
.17 دینهای ایران باستان، هنری ساموئل نیبرگ، ترجمه دکتر سیفالدین نجمآبادی، مرکز ایرانی مطالعه فرهنگها، .1359
.18 رساله سوشیانس، استاد پورداود، انتشارات فروهر، چاپ دوم، .1374
.19 زندوهومن یسن، صادق هدایت، بدون تاریخ چاپ.
.20 صد در نثر و صد در بندهش، تصحیح و حواشی دهابهر (Dhabhar)، بمبئی، 1909 م.
.21 فرهنگ نامهای اوستا، هاشم رضی، ج 2، انتشارات فروهر، .1346
.22 فرهنگ و تمدن امریکای جنوبی، مهران کندری، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، .1371
.23 گاتاها، گزارش پورداود، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، .1354
.24 گاهشماری و جشنهای ایران باستان، هاشم رضی، انتشارات بهجت، .1371
.25 مینوی خرد، ترجمه احمد تفضلی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، .1354
.26 نجاتبخشی در ادیان، محمدتقی راشد محصل، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، .1369
.27 وندیداد، ترجمه و یادداشتها: هاشم رضی، ج 1 و 4، انتشارات فکر روز، .1376
.28 ویسپرد، گزارش پورداود، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، .1357
.29 یسنا، گزارش پورداود، انتشارات دانشگاه تهران، ج 1، چاپ سوم، .1356
.30 یشتها، گزارش پورداود، دو مجلد، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، .1356
پي نوشت :
.1 ر. ک: دین و اسطوره در امریکای وسطا، ص 118ـ 124؛ هاشم رضی، تاریخ ادیان، ج 5، ص 678ـ 680، 734؛ آفرینش در اساطیر امریکا، تألیف نگارنده، زیرچاپ.
.2 در جستجوی افسانههای قدیمی، ص 101؛ فرهنگ و تمدن امریکای جنوبی، ص 250ـ .252
.3 پیام آور گذشتهها، ص .244
.4 شاپورگان یا شاهپورگان یکی از کتب مانی است که به زبان پهلوی ساسانی نوشته شده است . این کتاب به نام شاهپور اول، و حاکی از مطالب متعلق به مبدأ و معاد بود. بعضی از قسمتهای آن و ترجمه پهلوی انجیل، در ضمن قطعات مکشوفه تورفان به دست آمده است. عربها شاپورگان را شبورقان گفتهاند. ر. ک: ایران در زمان ساسانیان، ص 284؛ دانشنامه مزدیسنا، ص .342
.5 زند وهومن یسن، پیشگفتار، ص 25ـ .26
.6 تاریخ کیش زرتشت، ص .391
.7 دین ایرانی بر پایه متنهای معتبر یونانی، ص 70 به بعد.
.8 ر.ک: دینهای ایران باستان، ص .387 آرتورکریستن سن درباره این اختلاف مینویسد: به نظر من اختلاف در عدد سنوات حاکی از اختلافات این دو فرقه نیست؛ سبب این تفاوت آن است که چه زروانیان و چه مزدیسنان گاهی سه هزار سال آغاز جهان را، که کاینات در حال امکانی و جنینی بوده، به حساب میآورند و گاهی نمیآورند. در تمام روایات، اعم از زروانی و غیر زروانی، مدت جنگ بین اهریمن و اهورامزدا را نه هزار سال گفتهاند. اما این که در تواریخ ازنیک (Eznik) و الیزه (Elisee) آمده است که زروان قبل از تولد اهریمن و اهورامزدا هزار سال قربانی داد، دلیل این است که زروانیان قبل از نه هزار سال باز به یک مدتی از عمر جهان قائل بودهاند. ر.ک: ایران در زمان ساسانیان، ص .221
.9 درباره سالشمار تا زمان تازیان، که دوازده هزار سال بود، ر. ک: بندهش، فصل 22، ص 155ـ 156؛ بندهش هندی، فصل 29، ص 120ـ .121
.10 ر. ک: فرهنگ نامهای اوستا، 2: 771ـ .772
.11 یشتها، 2: .101
.12 یسنا، 45/11، 48/9، 53/ .2
.13 ر.ک: رساله سوشیانس، ص 7ـ 13؛ فرهنگ نامهای اوستا، 2: 769ـ .770 همچنین درباره کلمه سوشیانس و اشتقاق آن و کاربرد مفرد و جمع آن در اوستای گاهانی و جدید نگاه کنید به: نجاتبخشی در ادیان، ص 4ـ .9
.14 ر.ک: یسنا، 12/7، 13/3، 14/1، 20/3، 61/5، 70/4؛ ویسپرد، 5/1، 11/13، 22/1؛ سروشیشت 17؛ فروردین یشت 38، به نقل از رساله سوشیانس، ص 10ـ .11
.15 یسنا 1: . 229
.16 همان، ص 222ـ .223
.17 رساله سوشیانس، ص 12ـ .13
.18 خنتائیتی (iti•Khnat)، خناثئیتی یا خنه ثئیتی (Khnathaiti)، نام یکی از پریهایی است که گرشاسب را فریفته است. معنی لفظی این کلمه معلوم نیست و بارتولومه آن را یک واژه اوستایی یا ایرانی نمیداند. گزارش تفسیرهای پهلوی این نام را به ساحرهای نسبت میدهند که گرشاسب را به سوی بتپرستی سوق داده است. در وندیداد، فرگرد 19، بند 5، و نیز در نهمین فرگرد، از این پری یاد شده و در فرگرد 19 از خناثئیتی یک زن بد عمل اراده شده است. ر. ک: دانشنامه مزدیسنا، ص 262؛ هاشم رضی، وندیداد، 1: .222
.19 دریاچه کسو، کسویه (Kasavya) یا کسه ایه (Kasaoya)، همان دریاچه هامون واقع در سیستان است. این دریاچه در اوستا کنس ایه (Kansaoya) و در پهلوی کیانسیه (nsih•Ky) و در کتب فارسی همچون صد در بندهش و روایات هرمزدیار به صورت کانفسه ضبط شده است. این نام با قرائت دیگری در اوستا کنسو (Kansu) و در پهلوی و پازند کانسیه خوانده شده است. در اوستا از این دریاچه در سه جا (یشت، 19/66، 92؛ وندیداد، 19/5) نام برده شده، و تصریح شده است که سوشیانسها از این محل ظهور خواهند کرد. ر. ک: یشتها، 2: 299؛ رساله سوشیانس، ص 19ـ 25؛ جستار درباره مهر و ناهید، ص 25ـ 29؛ فرهنگ نامهای اوستا، 2: 950ـ .958
.20 فرهنگ نامهای اوستا، 2: .781
.21 دوستان سوشیانس جاودانهایی هستند که در روز واپسین رستاخیز کرده و وی را در کار نو نمودن جهان و تازه ساختن گیتی یاری خواهند کرد؛ مانند کیخسرو، نرسی، طوس، گودرز، پشوتن، اغریرث و گرشاسب.
.22 مادر استوت ارته، اردت فذری نام دارد، که عنوانش ویسپه تئوروئیری است.
.23 زنگیاب در اوستا به صورت زئینیگاو (Zainigao) و در پهلوی زین گاو (Zenigav) و در فارسی زنگیاب یا زنگیاو آمده است. وی یکی از دشمنان ایران در دوره کیکاووس بود که سرانجام به دست افراسیاب کشته شد. معنی لفظی این واژه معلوم نیست، اما یوستی (Yusti) آن را دارنده گاو زنده معنی کرده است. ر. ک: یشتها، 2: 350؛ اساطیر و فرهنگ ایران، ص 547؛ فرهنگ نامهای اوستا، 2: 571ـ .575
.24 ر. ک: یشتها، 2: 348ـ .351
.25 همان، 2: .73
.26 خونیرس، نام کشور میانه از هفت کشور زمین است که بنا به اساطیر ایرانی در هزاره هفتم پدید آمده است. این نام در اوستا به صورت خونیرث و در پهلوی خونیرس و در نوشتههای فارسی خنیره خنیرث و خنیرس آمده، و صفتی که برای آن آورده شده، نامی به معنی درخشان است. اساطیر و فرهنگ ایران، ص .505 برای آگاهی بیشتر درباره هفت کشور، ر.ک: یشتها، 1 : 431ـ 433؛ ویسپرد، ص 109ـ 117؛ فرهنگ نامهای اوستا، 3: 1428ـ .1440
.27 ر.ک: یشتها، 2: 100، حاشیه 1؛ وندیداد، 4: 1775ـ .1776
.28 ر.ک: رساله سوشیانس، ص 14ـ 16؛ یشتها، 2: 101ـ 100؛ فرهنگ نامهای اوستا، 2: .777
.29 وندیداد، 4: .1757
.30 رساله سوشیانس، ص .15
.31 ر. ک: یشتها، 2: 101ـ .102
.32 رساله سوشیانس، ص 16ـ 17؛ یشتها، 2: .91
.33 یشتها، 2: 101؛ وندیداد، 4: 1757ـ .1758
.34 ر. ک: یشتها، 2: 107ـ .108
.35 همان، 2: 108، حاشیه .1
.36 رساله سوشیانس، ص 18ـ .19 کلمه ابو در اسامی مذکور به معنی پدر است.
.37 صددر بندهش، در 35، بندهای 10، 27، .40 شادروان استاد پورداود در رساله سوشیانس، ص 18 درباره این اسامی مینویسد: در این کلمات بد به معنی دارنده و صاحب است؛ مثل بد در سپهبد و موبد.
.38 چیچست (Caecast) نام دریاچه ارومیه است. این نام در اوستا به صورت چیچسته (Caecasta) به معنی تابان و درخشان است و صفاتی که برای آن آمده، ژرف، پهن و دور کرانه است. این دریاچه را کبودان و دریاچه ارمیه و ارمینیه و شاهی و دریاچه تلا و شور دریا هم خواندهاند. در این چند سال اخیر دریاچه رضائیه نامیده شده است. در بندهش (بند 92) و گزیدههای زاد سپرم (فصل 3، بند 24) این دریاچه چنین وصف شده است: آب آن گرم و شور و هیچ جانوری در آن زیست نمیکند. بنش به دریای فراخکرد پیوسته است. آتشکده آذرگشسب در ساحل آن قرار داشته است. در ساحل همین دریاچه است که بنا به روایات کیخسرو، ایزد ناهید و درواسپ را نیاز میبرد (یشت، 5/49ـ 52، 9/20ـ 23) و از آنان میخواهد که او را یاری دهند تا بتکدهای را که در کرانه آن است ویران سازد. در بندهش (بند 125) و دینکرد (ص 99) نیز به برانداختن این بتکده اشاره شده است. ر.ک: اساطیر و فرهنگ ایران، ص 494؛ یسنا، 2: 144 به بعد؛ فرهنگ نامهای اوستا، 1: 419ـ .426
.39 تن پسین یا آخرین بدن، تنی است که در روز قیامت مردگان با آن برمیخیزند و برای همیشه در آن باقی میمانند. تن پسین کردن معمولا مترادف با رستاخیز و فرشگرد کردن (به کمال رسانیدن موجودات) به کار رفته است. در زندوهومن یسن (ص 33) اهورامزدا به زرتشت میگوید: اگر تو را انوشه (بیمرگ) کنم توربرادروش (کشنده زرتشت) هم انوشه باشد، و رستاخیز و تن پسین کردن نشاید.... ر.ک: اساطیر و فرهنگ ایران، ص 476ـ 477؛ مینوی خرد، ص 11، حاشیه .2
.40 آقای محمدتقی راشد محصل در نجاتبخشی در ادیان (ص 44ـ 24) به تفصیل و با استفاده از منابع متعدد درباره ظهور هر یک از این سه موعود مطالبی آورده است. همچنین آقای احمد تفضلی در تعلیقات مینوی خرد (ص 95ـ 87) با استفاده از سه کتاب بندهش، دینکرد و روایات پهلوی به بحث هزارهها پرداخته است.
.41 درباره چگونگی انجام این مراسم در نوروز میان مردم سیستان و ساکن کنار دریاچه هامون، ر.ک: علی خوروش دیلمانی، جشنهای باستانی ایران، ص 30 به بعد؛ گاه شماری و جشنهای ایران باستان، ص 286ـ .288
.42 پهلوی: نامیگ پد (pid ـ namig) به معنای کسی که دارای پدر نامدار است.
.43 پهلوی: malkus، اوستا: mahrkusa، از ریشه marek به معنای کشتن و میراندن . نام موجودی اهریمنی است که در پایان هزاره هوشیدر زمستان هولناکی پدید آورد و در مدت سه سال زمین را دچار باران و تگرگ و برف و باد و سرما نماید.
.44 پهلوی: warijamkard، به معنای باروی جم ساخته. بنایی است منتسب به جمشید که بنا به روایت وندیداد (فرگرد دوم) جمشید آن را میسازد تا گزیدهای از موجودات را در برابر گزند برف و سرمای عظیمی که در عصر او اتفاق میافتد، حفظ کند. بنا به دیگر روایتها، بدان سبب آن را میسازد تا گزیدهای از مردم را در آن حفظ نماید تا در پایان هزاره اوشیدر که بر اثر گزندهای ملکوس، مردم و جانوران مفید نابود شدهاند، درهای این بارو را بگشایند و جهان از نو پر مردم و گوسفند شود. در هر دو مورد برف سنگینی میافتد. مرحوم مهرداد بهار مینویسد: به احتمال، در اصل بارو در ارتباط با همین منظور واپسین بوده است. سپس بر اثر تأثیر اساطیر سامی بر اساطیر ایرانی و اختلاط داستان نوح و کشتی وی با داستان جمشید و باروی او، داستان وندیدادی شکل گرفته است. ر. ک: پژوهشی در اساطیر ایران، ص .201
.45 پهلوی: وه پد (pid ـ weh) به معنای کسی که دارای پدر خوب است.
.46 پهلوی: گواگ پد (pid ـ gawag) به معنای کسی که دارای پدر موفق است.
.47 به نقل از: وندیداد، 4: 1760ـ .1763
/س
