چرا و چگونه بازرگان به نخست وزیری رسید؟
تشكیل دولت موقت
انتصاب مهندس مهدی بازرگان
امام خمینی بعد از بازگشت به ایران در بهشت‌زهرا به مردم بشارت دادند كه «من‌دولت تعیین می‌كنم. من به پشتیبانی این ملت دولت تعیین می‌كنم.» سرانجام روز موعودفرا رسید و امام خمینی در شب پانزدهم بهمن ماه اعضای شورای انقلاب را فراخواندندو به رای‌زنی پرداختند.
این جلسه كه از ساعت 17 تا 23 شب در پشت درهای بسته ادامه یافت،نخست‌وزیری بازرگان تصویب گردید. صبح روز پانزدهم یكی از اعضای بیت امام‌خمینی خبر تصمیم بر نخست‌وزیری بازرگان را منتشر نمود. امام خمینی در حكم‌نخست‌وزیری بازرگان و سخنرانی معارفه تصریح كردند كه نخست‌وزیری بازرگان به‌پیشنهاد شورای انقلاب اسلامی بوده است. امام خمینی در همان روز پانزدهم حكم‌نخست‌وزیری بازرگان را به این شرح صادر نمودند:
6 ربیع‌الاوّل 1399
بنا به پیشنهاد شورای انقلاب، برحَسَب حق‌ّ شرعی و حق‌ّ قانونی ناشی از آرای‌اكثریت قاطع قریب به اتّفاِق ملت ایران كه طی اجتماعات عظیم و تظاهرات‌وسیع و متعدد در سراسر ایران نسبت به رهبری جنبش ابراز شده است و به‌موجب اعتمادی كه به ایمان راسخ شما به مكتب مقدس اسلام و اطلاعی كه ازسوابقتان در مبارزات اسلامی و ملی دارم، جناب‌عالی را بدون در نظر گرفتن‌روابط حزبی و بستگی به گروهی خاص مأمور تشكیل دولت موقت می‌نمایم تاترتیب اداره‌ی امور مملكت و خصوصاً انجام رفراندوم و رجوع به آرای عمومی‌ملت درباره‌ی تغییر نظام سیاسی كشور به جمهوری اسلامی و تشكیل مجلس‌مؤسسان از منتخبین مردم جهت تصویب قانون اساسی نظام جدید و انتخاب‌مجلس نمایندگان ملّت بر طبق قانون اساسی جدید را بدهید. مقتضی است كه‌اعضای دولت موقت را هر چه زودتر با توجه به شرایطی كه مشخص نموده‌ام‌تعیین و معرفی نمایید.
كارمندان دولت و ارتش و افراد ملت با دولت موقت شما همكاری كامل نموده‌و رعایت انضباط را برای وصول به اهداف مقدس انقلاب و سامان یافتن اموركشور خواهند نمود.
موفقیت شما و دولت موقت را در این مرحله‌ی حساس تاریخی از خداوندمتعال مسئلت می‌نمایم.روح‌الله الموسوی الخمینی
روز شانزدهم بهمن جلسه‌ی معارفه‌ی بازرگان با حضور صدها خبرنگار خارجی وداخلی در مدرسه علوی برگزار شد. این مراسم در شب از تلویزیون پخش شد. ابتدا امام‌خمینی طی سخنانی ضمن تبیین اوضاع آشفته‌ی ایران و حكومت آرمانی اسلامی و تأكید بر غیرقانونی بودن رژیم پهلوی، به معرفی بازرگان پرداختند و اعلام نمودند كه اطاعت از حكومت وی واجب است. امام خمینی سپس به پاسخ به سؤالات خبرنگاران‌پرداختند. آن گاه آقای بازرگان از امام خمینی تشكر كرد و به سختی كار اشاره كرد و اینكه‌با همه‌ی مشكلات این مسئولیت را پذیرفته است. در پایان آقای هاشمی رفسنجانی متن‌حكم انتصاب آقای بازرگان را از طرف امام خمینی قرائت كرد. متن سخنرانی‌های جلسه‌معارفه به دلیل اهمیت آن نقل می‌شود.
اعوذ بالله من الشیطان الرجیم
بسم‌الله الرحمن الرحیم
آقایان آشفتگی چند ساله‌ی ملت ما را می‌دانند. مطلعند كه تمام دستگاه‌های‌ملی و دولتی فلج شده است، وضع اقتصادی ما رو به نابودی رفته است، وضع‌فرهنگ ما خراب است، دانشگاه‌ها تعطیلند، مدارس علمی ما تعطیل است،بازارها تعطیل است. تمام اینها مضافاً به خونریزی‌هایی كه تاكنون شده است وآشفتگی‌هایی كه در مملكت ما هست. از اینها اطلاع دارند. كسانی كه مربوطند به‌این‌ها، دست بردارند از شلوغ‌كاری، و با تعقل اشیاء را فكر كنند و كنار بروند. ماهمه‌ی این مسائل را ان‌شاءالله با پشتیبانی ملت حل خواهیم كرد.
شما خبرنگارها در این مدت‌ها ملاحظه كردید كه ملت ما از مركز تا هر جا كه‌چشم‌انداز باشد، شهرستان‌های بزرگ و كوچك، دهكده‌ها، قرا، قصبات، همه باهم یك فكر و یك نظر و با اراده‌ی مصمم از ما می‌خواهند كه رژیم سلطنتی كه‌یك رژیم پوسیده‌ی غیرعُقَلایی است، غیر عقلی است، و رژیم سلطنت‌محمدرضا خان، همه‌ی مردم گفتند كه اینها باید سراغ كارشان بروند؛ و همه‌ی‌مردم یك دل و یك جهت جمهوری اسلامی را می‌خواهند. ملت ما مُسْلم است،علاقه‌مند به اسلام است، عدل اسلامی را دیده است؛ تاریخ ما از حكومت‌هایی‌كه در صدر اسلام بوده است خبر به ما داده است كه وضع حكومت‌ها چه بوده‌است، وضع حاكم چه بوده است.
حضرت امیرالمؤمنین، علی‌بن ابیطالب، كه حاكم بر یك صحنه‌ی بزرگ [بوده است]، یك ممالك بزرگ، از عربستان‌سعودی گرفته تا مصر، ایران، عراق و سوریه و سایر جاها را داشته است، همین‌قاضی‌ای كه خودش قرار داده برای قضا، وقتی كه یك نفر یهودی [علیه] اودعوی كرده است و ادعا كرده است چیزی را، قاضی [آن حضرت] را خواسته و اوهم آمده است در محضر قاضی و با یهودی در عرض هم نشسته‌اند، و دادخواهی‌شده است، و قاضی حكم برخلاف حضرت امیرـ سلام‌الله علیه‌ـ یعنی حكومت‌وقت كرده است، و [آن حضرت] تسلیم بوده است. یك همچو وضع حكومتی‌در بشر معلوم نیست تحقق پیدا كرده باشد. ما آرزوی یك همچو حكومتی‌داریم. یك حكومت عادل كه نسبت به افراد رعیت علاقه‌مند باشد؛ عقیده‌اش‌این باشد كه باید من نان خشك بخورم كه مبادا یك نفر در مملكت من‌زندگی‌اش پست باشد، گرسنگی بخورد. ما می‌خواهیم یك همچون حكومت‌عدلی ایجاد كنیم.
چنانكه شما می‌دانیدـ یعنی خبرنگارها به واسطه‌ی اطلاعاتی كه در ممالك‌خودشان هست، و ما هم به واسطه‌ی اطلاعاتی كه در این مملكت داریم ومشاهداتی كه داشتیم‌ـ از اول كه رضاخان كودتا كرد و آمد به تهران تا آن وقتی‌كه مجلس مؤسسان درست كرد و وكلایی خودش درست كرد، تمام اینها با سرنیزه بود و اراده‌ی ملت هیچ دخالت در این مسائل نداشت و ملت به هیچ وجه در حساب نمی‌آمد. یك همچو جمعیتی كه او جمع كرده بود و با سرنیزه مسئله‌ی مؤسسان را تأسیس كرد و آنها رأی دادند، این رأی رأی‌ِ باطل بوده است؛ این مجلس مجلس ملی نبوده است و چون مجلس ملی نبوده است، رژیم‌سلطنتی پهلوی یك رژیم متكی بر سرنیزه بوده است و قانونی نبوده است. وقتی رژیم قانونی نشد، مجالسی كه بعدها هم تهیه كردند ملی نبوده است، قانونی نبوده است. تمام این مسائل به ما می‌فهماند كه الان نه دولت قانونی است، نه‌مجلس قانونی است، نه این مجلس و نه آن مجلس.
لهذا چون ما مجلس را غیرقانونی می‌دانیم و دولت را هم غیرقانونی می‌دانیم واوضاع كشور را آشفته می‌بینیم، برای این كه خاتمه بدهیم به وضع [آشفته] كشور، ما به واسطه‌ی اتكا به این آرای عمومی‌ـ كه شما الان می‌بینید و دیدید تاكنون كه آرای عمومی با ماست و ما را به عنوان «وكالت» یا بفرمایید به عنوان«رهبری»، همه قبول دارندـ از این جهت ما یك دولتی را معرفی می‌كنیم، رئیس‌دولتی را معرفی می‌كنیم [تا] موقتاً دولتی تشكیل بدهد كه هم به این آشفتگی‌هاخاتمه بدهد، و هم یك مسئله‌ی مهمی كه مجلس مؤسسان است، انتخابات مجلس مؤسسان را درست كند، و مقدمات آن را درست كند و مجلس مؤسسان‌تأسیس بشود. و همین طور انتخابات هم درست بشود و آنها دولت دائمی راانتخاب بكنند و جمهوری اسلامی را [به] رفراندم بگذارد... با این كه من اعتقادم این است كه دیگر احتیاج به رفراندم نیست و مردم مكرر به جمهوری اسلامی رأی داده‌اند؛ لكن برای این كه بهانه‌ها تمام بشود و شمارش آرا بشود، ما بایدآزادانه یك همچو كاری بكنیم تا مردم بدانند، تا همه‌ی عالم بدانند كه رأی آزاد كه‌مردم می‌دهند به كه می‌دهند و به چه رژیمی می‌دهند؛ لهذا ما دولت موقت راتعیین كردیم و چون جناب آقای مهندس مهدی بازرگان را سال‌های طولانی‌است از نزدیك می‌شناسم و یك مردی است صالح، متدین، عقیده‌مند به دیانت‌و امین و ملی و بدون گرایش به یك شیئی كه برخلاف مقررات شرعی است،من ایشان را معرفی می‌كنم كه ایشان رئیس دولت باشند. و ایشان وزرای‌خودشان را بعد تعیین خواهند كرد، و به ما معرفی می‌كنند، تا این كه شورای‌انقلاب ما، كه پیشنهادشان این بوده است كه ایشان رئیس دولت باشند، شورای‌انقلاب وزرای ایشان را هم بررسی بكنند، ان‌شاءالله مسائل به طور سهل و به‌طور خوبی انجام بگیرد.
من باید یك تنبه دیگری هم بدهم و آن این كه من كه‌ایشان را حاكم كردم، یك نفر آدمی هستم كه به واسطه‌ی ولایتی كه از طرف‌شارع مقدس دارم، ایشان را قرار دادم. ایشان را كه من قرار دادم واجب‌الاتباع‌است، ملت باید از او اتّباع كند. یك حكومت عادی نیست، یك حكومت شرعی‌است؛ باید از او اتّباع كنند. مخالفت با این حكومت مخالفت با شرع است، قیام‌بر علیه شرع است. قیام بر علیه حكومت شرع جزایش در قانون ما هست، در فقه‌ما هست؛ جزای آن بسیار زیاد است.
من تنبه می‌دهم به كسانی كه تخیل این‌معنی را می‌كنند كه كارشكنی بكنند یا این كه خدای نخواسته یك وقت قیام برضد این حكومت بكنند، من اعلام می‌كنم به آنها كه جزای آنها بسیار سخت‌است در فقه اسلام. قیام بر ضد حكومت خدایی قیام بر ضد خداست؛ قیام برضد خدا كفر است. من تنبه می‌دهم به اینها كه بر سر عقل بیایند؛ بگذارندمملكت ما از این آشفتگی بیرون برود، بگذارند خون‌های محترم ریخته نشود،بگذارند جوان‌های ما دیگر این قدر خون ندهند، بگذارند اقتصاد ما صحیح‌بشود؛ ما به تدریج كارها را اصلاح بكنیم. از خدای تبارك و تعالی می‌خواهم كه‌توفیق بدهد به آقای مهندس بازرگان كه این مأموریت را به وجه احسن انجام‌بدهد.
پس از سخنان امام خمینی و معرفی نخست‌وزیر دولت موقت، آقای دكتر یزدی‌اعلام كرد خبرنگاران سه سؤال می‌توانند از امام بپرسند. آن گاه خبرنگاران پرسش‌های‌خود را مطرح كردند و امام به این پرسش‌ها با اختصار پاسخ دادند..
آن گاه آقای مهندس بازرگان طی سخنانی گفت:
بسم‌الله الرحمن الرحیم
خدای بزرگ را شكر می‌كنم كه چنین اعتبار و حُسن شهرتی را، كه به هیچ وجه‌اهلیت و لیاقت آن را نداشتم، به من ارزانی داشته و همین موهبت الهی باعث‌شده كه آیت‌الله ابراز اعتماد و ارجاع چنین مأموریتی را به بنده عنایت بفرمایند.هم‌چنین تشكر از ملت ایران می‌كنم، كه آیت‌الله مكرر تأكید فرموده كه «به نام‌ملت، هم صدای ملت و برای ملت» گام‌ها و صداهای خود را برداشته و بلندكرده.
این مأموریت یعنی سیاست دولت موقت و تشكیل حكومت در شرایط بسیاردشوار و خطرناك، عظیم‌ترین شغل و وظیفه و در عین حال بزرگ‌ترین افتخاری‌است كه به بنده واگذار شده است. شاید حق داشته باشم بگویم كه دشوارترین‌وظیفه و كاری است كه در طول تاریخ 72 ساله‌ی مشروطیت ایران به نامزدها ومأموران نخست‌وزیری‌های دیگر داده شده باشد. قاعدتاً با توجه به جثه‌ی‌نحیف و نواقص و معایب خودم نمی‌بایستی قبول این مسئولیت را كرده و زیربار چنین امری رفته باشم؛ ولی از یك طرف بنا به ضرورت و وظیفه ومسئولیت طبیعی و انتظاری كه داشتند مجبور بودم، ناچار شدم قبول كنم.
مخصوصاً با تأسی به رویه و سنتی كه خود آیت‌الله در سراسر دوران اداره ورهبری جنبش داشته‌اید و با عزم راسخ و ایمان كامل به خدا و اعتماد به موفقیت‌این راه رهبری فرموده‌اید، من هم همین راه را می‌پیمایم و این اولین درسی است‌و اولین دستوری است كه از آیت‌الله گرفته‌ام. فرمایش حضرت علی‌بن‌ابیطالب(ع) را به كار بسته‌ام و می‌بندم كه فرموده‌اند: «وقتی در برابر امر خطیر وكار مشكلی قرار گرفتید تردید نكنید، وارد شوید به حول و قوه‌ی الهی مشكلات‌و مسائل حل خواهند شد».
بنابراین عرض می‌كنم كه با امید به خدا و امتنان از آیت‌الله و انتظار از ملت ایران‌و ملت جهان، این مأموریت و خدمت خطیر را قبول و تعهد كردم. برای‌مخاطرات و زحماتش آماده‌ام و تا آن‌جا كه مربوط به بنده باشد كوشش ومنتهای كوشش و نهایت جهاد را در راه ملت عزیز ایران خواهم كرد. «وَلا حَوْل‌َوَلا قوّة‌َ اِلاّ بِاللهِ الْعَلی‌ِّ العَظیم».
امام پس از سخنان آقای بازرگان مردم را دعوت به حمایت از دولت كردند وفرمودند:
«من بعد از تشكر از ملت ایران كه دراین مدت طولانی رنج و زحمت بردند و بادادن خون خودشان برای اسلام خدمت كردند، مطلبی هست كه می‌خواهم به‌عرض ملت برسانم و آن این است كه نظر خودشان را درباره‌ی دولت آقای‌مهندس بازرگان كه دولت شرعی و اسلامی است اعلام كنند؛ هم به وسیله‌ی‌مطبوعات، هم تظاهرات آرام در شهرها و در دهات و هر جا كه مسلمان هست،نظر خودشان را راجع به دولت اسلامی آقای مهندس بازرگان اظهار كنند.»
بختیار و دولت موقت‌ـ قبل از اعلام رسمی دولت موقت بختیار در مصاحبه باایستگاه سخن‌پراكنی كانادا در مورد تشكیل دولت موقت توسط امام خمینی گفت: «اگراو می‌خواهد در قم دولتی ایجاد كند اجازه خواهم داد. دیدنی خواهد بود، ما هم واتیكان‌كوچكی خواهیم داشت. امّا جدی من حاضر نیستم بگذارم او دولتی واقعی تشكیل دهدو او این را می‌داند.»
بختیار به واقع دون‌كیشوتی بود كه خود را خیلی بزرگ‌تر از آن چیزی كه بودمی‌پنداشت. امام خمینی بی‌اعتنا به بختیار دولت موقت را تعیین كرد و بختیار هیچ‌اقدامی جهت جلوگیری از آن نتوانست به عمل بیاورد؛ بلكه تلویزیون دولتی او نیزمراسم را در همان شب به نمایش گذاشت.
بختیار مجدداً در یك مصاحبه‌ی رادیویی با ژستی خیلی قاطع اعلام كرد: «یك ایران‌یك دولت. بیشتر از این نه قابل تحمل برای بنده است و نه برای هیچ ایرانی.» بختیار دراین مصاحبه اظهار امیدواری كرد كه آیت‌الله خمینی از اعلام دولت موقت خودداری‌نماید.
بعد از قطعی شدن تعیین دولت موقت، بختیار در یك مصاحبه با عقب‌نشینی ازمواضع خود گفت: «هیچ گونه اعتراضی به اعلام یك دولت موقت نخواهد كرد، به شرط‌آن كه این دولت نقش یك كابینه‌ی جانشین یا كابینه‌ی سایه را داشته باشد.» وی مجدداً تأكید كرد كه «هیچ گونه مانعی بر سر راه دولت انقلابی موقت آیت‌الله خمینی ایجاد نخواهد كرد، منوط به این كه اعلام این دولت انقلابی گامی در جهت شورش و بر هم‌زدن نظم عمومی برندارد.» وی در توضیح دولت سایه گفت: «احزاب مخالف دركشورهای دمكراتیك اغلب، نخست‌وزیر و وزیران سایه انتخاب می‌كنند تا اگر به‌حكومت رسیدند آماده باشند.» وی اخطار كرد در صورتی كه این دولت دست به آشوب‌بزند نخست‌وزیر را دستگیر خواهد كرد.
بازرگان پس از مراسم معارفه‌ی نخست‌وزیری موقت پاسخ بختیار را داد و گفت:كابینه‌ی من سایه و خیال نیست، خیلی هم جدی است. از تهدید و دستگیری نمی‌ترسم.اگر دستگیر شوم ممنون می‌شوم، چون راحت خواهم شد.
بختیار مجدداً در مورد دولت موقت اعلام كرد: «اگر او تنها به حرف زدن اكتفا كند یك مسئله است، امّا اگر بخواهد دست به عمل بزند مسئله‌ی دیگری مطرح می‌شود.
بختیار كه قبلاً تهدید به دستگیری كرده بود در این مصاحبه با جمله‌ی مبهم «مسئله‌دیگری» از كنار انتصاب بازرگان گذشت. بعد از حمایت‌های سازمان‌ها و مردم از دولت‌موقت، بختیار با یك عقب‌نشینی كامل در مصاحبه با مطبوعات گفت: «من با كسانی كه با بازرگان بسیار نزدیك هستند در تماس تلفنی هستم. من برای او احترام زیادی قائل‌هستم اگر او بخواهد با دولت تماس بگیرد و همكاری كند من برای این كار حاضرم.» وی افزود كه بازرگان مردی وفادار است و ما در بسیاری مسائل می‌توانیم به توافق برسیم.برای مذاكره با او هیچ شرط قائل نخواهم شد.» بختیار در این مصاحبه گفت: «من‌حاضرم دولت موقت به قم برود، واتیكان درست كنند. من دور قم را برای آنها دیوارمی‌كشم.»
بختیار در مصاحبه‌ای با یك عقب‌نشینی دیگر گفت: حاضر است انتخابات برقراركند و اگر مردم خواستار تغییر رژیم هستند، «رأی ملت هر چه باشد مورد تأییداست!» و سرانجام در آخرین مصاحبه‌ی مطبوعاتی خود تأكید كرد: «قانون اساسی‌اجازه‌ی هر نوع تغییری را داده است من‌جمله اعلام جمهوری، ولی مردم باید به طورعادی به وسیله‌ی مجلس مؤسسان یا تشكیل یك مجلس آزاد انتخاباتی اعلام جمهوری‌كند.» سرانجام سیل بنیان‌كن انقلاب به بختیار مهلت نداد و دو روز بعد با دست پرتوان‌ملّت رژیم شاهنشاهی سقوط كرد و بختیار متواری شد.
راهپیمایی سراسری در حمایت از دولت موقت
به دنبال این درخواست، كسانی كه دسترسی به مطبوعات داشتند و تا آن‌جا كه‌مطبوعات ظرفیت آن را داشت حمایت خود را اعلام كردند. اكثریت مردم از فردای آن‌روز با راهپیمایی و تظاهرات حمایت خود را از دولت بازرگان اعلام كردند. به گزارش‌اطلاعات روز هفدهم بهمن «سیل جمعیت در كشور یك صدا فریاد می‌زد: بازرگان!بازرگان! حكومتت مبارك». براساس همین گزارش از ساعت 8 صبح جمعیت زیادی‌در نقاط مختلف تهران خصوصاً میدان شهناز (امام حسین) تجمع كردند و در حمایت از بازرگان شعار دادند. جمعیت زیادی به سوی اقامتگاه امام خمینی حركت كرد. جمعیت‌شعار می‌داد: بازرگان! بازرگان! حكومتت مبارك‌ـ فرموده خمینی برای ما چون جان‌است، نخست‌وزیر محبوب مهدی بازرگان است‌ـ بازرگان، بازرگان، مجری حكم قرآن‌ـدرود بر خمینی، سلام بر بازرگان. تظاهرات مردمی در حمایت از دولت بازرگان در شهرهای قم، مشهد، شیراز،اهواز، بابل، نور، هشترود، عباس‌آباد شهسوار، تربت‌حیدریه، كرج، كاشمر، ساری،صغاد فارس، بهبهان، همدان، خوانسار، هرسین، نیشابور، زرین‌شهر، نجف‌آباد، قزوین،استهبان، جهرم، شاهرود، سبزوار، گلپایگان، ورامین، كلاله، اصفهان، بهار همدان،خرم‌دره، اراك، چالوس، قهرمان‌شهر (كرمانشاه) گرگان، خرم‌آباد، درود، یزد،زرین‌شهر، شهرری، ایلام، دلیجان، اردبیل، كبوترآهنگ، شهریار، بندرعباس، شوشتر،سنقر، ازنا، رضاییه، مرودشت، فسا، نی‌ریز، خرامه، دزفول، شاهی، سنگسر، بوشهر،كاشان، آران، گالیكش، نوشهر، كمیجان، زنجان، پل‌دختر، علی‌آباد گرگان، كرمان،شهركرد، چالوس، گچساران، اردكان، اندیمشك، خرمشهر، عجب‌شیر، سراب،لاهیجان، رشت، سمنان و شهرهای دیگر برپا شد.
در زاهدان در حالی كه «هزاران تن از مردم در حال پشتیبانی از دولت موقت بازرگان‌در خیابان‌های این شهر شعار می‌دادند، مورد حمله‌ی چماقداران و تیراندازی مأموران‌نظامی قرار گرفتند و بیش از 60 كشته و مجروح دادند.»
جامعه روحانیت تهران برای سازماندهی راهپیمایی سرتاسری در حمایت از دولت‌بازرگان با صدور اطلاعیه‌ای اعلام كرد:
« ...رهبر عالیقدر، امام خیمنی از ملت ایران خواسته‌اند نظرخود را درباره‌ی این انتخاب اعلام كنند. بدین مناسبت ما از همه‌ی كسانی كه‌انتخاب جناب آقای بازرگان را صمیمانه تأیید می‌كنند دعوت می‌كنیم به نشانه‌ی‌حمایت و تأیید دولت ایشان در روز 5شنبه 19 بهمن ماه جاری ساعت 9 صبح‌در یك راهپیمایی همگانی شركت فرمایند.»
با فرا رسیدن پنجشنبه 19 بهمن، عظیم‌ترین راهپیمایی در سراسر كشور شكل گرفت‌و میلیون‌ها نفر از دولت منتخب امام خمینی حمایت كردند. به گزارش كیهان تمامی‌شهرها و حتی روستاها عرصه‌ی عظیم‌ترین راهپیمایی و تظاهرات خیابانی بود. شعارهاچون غرش رعد و برِ بر فراز شهرها بازرگان را تأیید می‌كرد و پرچم‌ها و پلاكاردهای‌رنگارنگ در وزش توفانی از شعارها و فریادها و صدای سنگین گام راهپیمایان كه شبهه‌رژه بود تكان می‌خورد.
در تهران بزرگ‌ترین و بی‌سابقه‌ترین راهپیمایی برگزار شد. از میدان فوزیه تا میدان‌آزادی فرشی از مردم خیابان‌ها را پوشیده بود. شعار اصلی راهپیمایان این بود: درود برخمینی، سلام بر بازرگان سایر شعارها عبارت بودند از:
بازرگان! بازرگان! حكومتت مبارك
مهندس بازرگان، نخست‌وزیر ایران
بازرگان، بازرگان، مجری حكم قرآن
درود بر خمینی، سلام بر بازرگان
درود بر خمینی رهبر آزادگان، سلام بر بازرگان نخست‌وزیر ایران
فرموده خمینی برای ما چو جان است، نخست‌وزیر محبوب مهدی بازرگان است
نخست‌وزیر ایران منتخب امام است، بر او از جان و دل سلام است
نخست‌وزیر محبوب مهدی بازرگان است، چون كه خمینی فرمود او حاكم ایران‌است
طبق همین گزارش «برای اولین بار عكس‌های رنگی و بزرگ آقای بازرگان به فروش‌می‌رسید.»
از زیباترین صحنه‌های این تظاهرات حضور «دو هزار تن از همافران و درجه‌داران وخلبانان نیروی هوایی» بود كه با لباس نظامی در راهپیمایی شركت كرده بودند. مردم،اطراف این نیروها را زنجیره‌ای از نیروی انسانی تشكیل داده‌بودند و به شدت از آنهامواظبت می‌كردند. در پایان این راهپیمایی قطعنامه‌ای به این شرح قرائت گردید:
اكنون كه مبارزات قهرمانانه‌ی ملت مسلمان ایران به مرحله‌ی حساس‌تری رسیدو رهبر عالیقدر انقلاب یكی از چهره‌های محبوب اسلامی و ملّی را به ریاست‌دولت موقت برگزیده است، در این اجتماع عظیم و پرشكوه خواسته‌های خود راضمن این قطعنامه اعلام می‌كنیم:
1ـ ما فرار شاه و بازگشت رهبر عالیقدر انقلاب، امام خمینی به وطن و اعلام‌دولت موقت گام‌های نخستین در راه پیروزی انقلاب ملت می‌دانیم، ولی در عین‌حال معتقدیم كه ملت باید تا رسیدن به پیروزی نهایی كه محو كامل نظام‌استبدادی و استقرار جمهوری اسلامی است، مبارزه‌ی خود را با همبستگی وشكیبایی كامل ادامه دهد.
2ـ ما تصمیم رهبر انقلاب را در مورد انتخاب جناب آقای مهندس مهدی بازرگان‌برای ریاست دولت موقت صمیمانه تأیید می‌كنیم.
3ـ ما از همه‌ی نیروهای انتظامی، ارتش، ژاندارمری و شهربانی می‌خواهیم كه‌هر چه زودتر مراتب اطاعت خود را از مهندس بازرگان و دولت او كه مورد تأییدملت است اعلام كنند.
4ـ ما از همه‌ی كاركنان نخست‌وزیری، وزارت‌خانه‌ها و مؤسسات دیگر دولتی‌كه قبلاً نیز همبستگی خود را با ملت و جنبش انقلابی او اثبات كرده‌اندمی‌خواهیم كه تنها از حكومت جدید كه مورد تأیید ملت است اطاعت كنند ونشان دهند كه دولت غیرقانونی را به هیچ وجه به رسمیت نمی‌شناسند.
5ـ ما به رئیس و اعضای دیگر دولت غیرقانونی اخطار می‌كنیم كه بیش از این‌رودرروی ملت نایستند و بركناری خود را هر چه زودتر اعلام كنند.
6ـ ما از كسانی كه با انتخابات فرمایشی به عنوان نماینده‌ی شورا و سنا به‌مجلس رفته‌اند می‌خواهیم كه هر چه زودتر كناره‌گیری خود را از این سمت‌غیرقانونی اعلام كنند و خانه‌ی ملت را ترك گویند.
7ـ ما به همه‌ی دولت‌های جهان اعلام می‌كنیم كه از این تاریخ تنها قراردادها وموافقت‌نامه‌هایی در نظر ملت ایران اعتبار قانونی دارد كه به تصویب دولت‌موقت كه مورد تأیید ملت است رسیده باشد.
خبرهای رسیده حاكی از عظمت راهپیمایان در شهرهای مختلف بود. در شیراز بیش‌از یك میلیون نفر، در آباده حدود صد هزار نفر، در خرمشهر دویست هزار نفر در تبریزیك میلیون نفر. در اهواز صدها هزار نفر، در شاهرود بیش از صد هزار نفر، در مشهدیك میلیون و پانصد هزار نفر، در چالوس شصت هزار نفر، در زنجان صد هزار نفر، دردزفول دویست هزار نفر، در لنگرود صد هزار نفر، در اردبیل پانصد هزار نفر، دراصفهان بیش از یك میلیون نفر، در آبادان بیش از چهارصد هزار نفر، در این راهپیمایی‌شركت كردند.
امام خمینی در عصر همان روز با استناد به اجتماع عظیم مردم در پاسخ به كسانی كه‌مدعی بودند كه «باید ملّت بگوید» فرمودند: «ملّت با چه زبانی بگوید؟ ملّت فریادمی‌زند... امروز هم با فریادها، با شعارها پشتیبانی خودشان را از دولت اسلامی اعلام‌كردند و اظهار تنفر از مخالفین كردند.»
مواضع دولت‌ها در مقابل دولت منتخب امام خمینی‌ـ آمریكاییان با همه‌ی‌دشمنی نسبت به انقلاب اسلامی نتوانستند در قبال دولت بازرگان موضعی منفی اتخاذكنند. هادینگ كارتر سخنگوی وزارت خارجه آمریكا در تفسیری دوپهلو گفت: ما ازراه‌های دیپلماتیك با همه‌ی گروه‌ها از جمله مهدی بازرگان كه روز دوشنبه از سوی‌آیت‌الله خمینی به نخست‌وزیری دولت موقت برگزیده شد در تماس بوده‌ایم. وی افزودكه «این مسئله به ما مربوط نیست و نمی‌خواهیم مسائل مربوط به ایران را تفسیر كنیم؛ امّاحقیقت این است كه آمریكا نمی‌تواند رفراندوم عظیم خیابانی ملّت ایران را نسبت به‌آیت‌الله در مدت اقامتشان در پاریس و بعد از بازگشت به تهران نادیده بگیرد.»
مطبوعات رسمی دولت شوروی نیز از دولت بازرگان حمایت كردند و بختیار را مورد نكوهش قرار دادند. پراودا ارگان رسمی حزب كمونیست شوروی ضمن تبریك دولت بازرگان، نوشت: بختیار بدون پشتیبانی آمریكا نمی‌تواند دوام بیاورد. این روزنامه نوشت:دولت بازرگان یك دولت سایه نیست، بلكه مصمم است عملاً امور كشور را به دست‌بگیرد.
دولت چین كه شكست شاه و پیروزی انقلاب را به نفع شوروی تحلیل می‌كرد،موضعی منفی گرفت و خبرگزاری رسمی شوروی، تاس بلافاصله در مقابل چین‌موضع‌گیری كرد و موضع دولت چین را یك موضع امپریالیستی خواند كه از نیروهای‌ارتجاع حمایت می‌كند.
با این كه رادیو بی.بی.سی. و مطبوعات انگلیس به شیطنت و موضع‌گیری خود علیه‌انقلاب اسلامی ادامه می‌دادند، وزیر امور خارجه انگلیس دیوید اوئن رسماً اعلام‌بی‌طرفی كرد.
با سقوط رژیم شاه در 22 بهمن دولت‌ها در به رسمیت شناختن دولت موقت مسابقه‌برقرار كردند. درست یك روز بعد از سقوط رژیم‌شاه، كارتر در یك مصاحبه‌ی‌مطبوعاتی اعلام كرد: «مهدی بازرگان نخست‌وزیر ایران است. ما همیشه با دولت‌های‌موجود در ایران كه قدرت را در دست داشته‌اند كار كرده‌ایم و اكنون نیز كوشش می‌كنیم با دولت جدید، بازرگان كار كنیم.» یك مقام آمریكایی گفت: ادامه‌ی رابطه با ایران به‌معنای «شناسایی دوفاكتو رژیم تازه ایران است».
در همان روز سخنگوی سفارت شوروی در ایران اعلام كرد: الكسی كاسیگین صدرشورای وزیران اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی طی تلگرامی كه به عنوان مهندس‌مهدی بازرگان، نخست‌وزیر دولت موقت ایران مخابره كرد «شناسایی رسمی دولت‌موقت را اعلام كرد». كشورهای سودان، هند، لیبی، پاكستان و موریتانی با صدور بیانیه وپیام‌هایی رسماً دولت موقت را به رسمیت شناختند. حافظ اسد رئیس‌جمهور سوریه نیزطی پیامی به امام خمینی «پیروزی كامل انقلاب ایران را تبریك» گفت. با گذشت زمان‌همه‌ی كشورها دولت بازرگان را به رسمیت شناختند.
چرا بازرگان؟
امام خمینی بعد از ملاقات بازرگان در یك سخنرانی ضمن اشاره به «سیاست گام به‌گام» بازرگان فرمودند: گاهی «بعضی از محترمین» پیشنهادهایی می‌دهند كه «اصل رژیم‌باقی باشد»، ولی شاه برود یا باشد، امّا طبق قانون اساسی «سلطان باشد و حكومت نكند» و «بعد كم‌كم، یك قدم یك قدم جلو برویم.» امام خمینی این سیاست را «جزءاشتباهاتی» خواندند كه با همه‌ی حسن نیت كه حامیان این سیاست دادند، این سیاست‌یك اشتباه محض است. امام خمینی بار دیگر به این ملاقات اشاره كردند و فرمودند:«بعضی از این آقایان كه آمده بودند و می‌گفتند كه سیاست قدم به قدم... گفتم آقا اگر شمااین قدم را سست كنید در قدم دوم قدم‌های شما را می‌شكنند.»
روزنامه كیهان بعد از ملاقات بازرگان با امام خمینی از قول یكی از نزدیكان بازرگان‌نوشت: «مهندس بازرگان در مذاكرات خود ضمن تشریح مسائل جنبش دسیسه‌ها وتوطئه‌هایی را كه به وسیله مخالفین مبارزات مردم در سطح كشور اعمال می‌شود ونحوه‌ی بروز وقوع آنها را به اطلاع آیت‌الله خمینی رسانده است.» بدیهی بود كه منظوروی از مخالفین مبارزات، ارتش و آمریكا بود. لوموند در همان زمان نوشت كه گرچه‌رهبران جنبش‌های مختلف «جرأت نكرده‌اند آیت‌الله خمینی را مورد انتقاد قرار دهند،»ولی اطرافیان امام را به خاطر در جریان نگذاشتن ایشان از مسائل داخلی ایران مورد سرزنش قرار داه‌اند. لوموند افزود رهبران جنبش‌های ایرانی از «نقشی كه ارتش ممكن‌است در آن شرایط بازی كند به سختی نگرانند. هم‌چنین از عكس‌العمل‌های احتمالی‌آمریكا كه می‌خواهد منافع سوِالجیشی خود در منطقه دفاع كند به سختی هراس‌دارند.» با این همه از پاریس گزارش می‌رسد كه در این مذاكرات امام خمینی «هیچ‌گذشت و انعطافی نسبت به موضعی كه قبلاً اتخاذ كرده بودند ابراز نداشته‌اند» و باملاقات كنندگان خود بر سه موضوع تأكید كرده‌اند: 1ـ باید از این فرصت پیش آمده برای‌تغییرات اساسی و بنیادی استفاده كرد؛ 2ـ دولت انتقالی به مصلحت انقلاب نیست؛ 3ـ ازعكس‌العمل آمریكا نباید متوحش و نگران بود.
البته مهندس بازرگان آن قدر عاقل بود كه لااقل در آن زمان در مقابل امام خمینی‌موضع‌گیری نكند. یكی از نزدیكان بازرگان در پاریس در تماس تلفنی با اطلاعات گفت:«مهندس مهدی بازرگان و دكتر میناچی در دو روز گذشته مذاكرات مفصلی با حضرت‌آیت‌الله العظمی خمینی داشته‌اند. در این مذاكرات رهبر نهضت آزادی پس از استماع‌نظریات رهبر شیعیان جهان آمادگی نهضت آزادی را برای ادامه‌ی مبارزات سیاسی دركنار روحانیت مترقی به رهبری آیت‌الله خمینی اعلام كرد.» وی افزود كه بازرگان ومیناچی «برای ایجاد یك استراتژی تازه و همبسته در مبارزات، مدت یك هفته درپاریس خواهند بود.»
امام خمینی نیز پذیرفتن نظرشان توسط بازرگان را تصدیق كردند و در پاسخ به‌خبرنگار رویتر كه پرسید: «ملاقات مهندس بازرگان و كریم سنجابی با شما چگونه بوده‌است؟» فرمودند: «بارها گفته‌ام كه ملت ایران خواهان برچیده شدن رژیم شاهنشاهی وسقوط دودمان منحوس و خائن پهلوی و برقراری حكومت اسلامی است. هر كس‌این‌جا آمده، من این موضوع را با او مطرح كرده‌ام. این دو آقا هم آمدند و من مطرح كردم، آنان پذیرفتند و رفتند. هر كس برخلاف خواست ملّت مسئله‌ای را عنوان كند، خائن به‌ملت و مملكت است.»
جمله‌ی امام گرچه اشاره به اختلاف نظر در مورد اهداف استراتژیك سقوط رژیم وبرقراری حكومت اسلامی و در ضمن تهدید مخالفین این اهداف است؛ ولی تأییدمی‌كند كه بازرگان و سنجابی نظرات ایشان را پذیرفته‌اند. بر همین اساس نهضت آزادی‌در 14 آبان با صدور اطلاعیه‌ای اعلام كرد: «اكثریت قاطع ملّت ایران، شاه و رژیم او رانمی‌خواهد و خواستار حكومت اسلامی است. و اكثریت قاطع ملت ایران آیت‌الله العظمی خمینی را به رهبری خود برگزیده است.»
مهندس بازرگان قبل از آن نیز هنگام بازداشت (18/6/1357 تا 26/6/1357) درمصاحبه‌ای كه ساواك با وی انجام داده بر اختلافات خود با آیت‌الله خمینی تصریح‌می‌كند و می‌گوید: «در حال حاضر رهبری فعالیت‌ها از دست ما گردانندگان سابق خارج‌شده و جوانان هستند كه با اعتقاد به مبارزه و جهاد كه بیشتر از افكار خمینی الهام‌می‌گیرند، كارها را در دست دادند.» وی در مورد حكومت پیشنهادی امام خمینی‌می‌گوید: «به نظرات خمینی از نظر حكومت اسلامی ایراداتی داشته و گفته‌ام از نظرمذهب تا به حال راجع به حكومت از جانب روحانیون مطلبی عنوان نشده و از نظرتاریخی تا به حال مطرح نبوده است. اگر چنین مسئله‌ای را عنوان می‌كند [سقوط رژیم] در صورت تحقق چه چیز جانشین حكومت خواهد كرد؟ از طرفی عقیده دارم كه‌روحانیون نمی‌توانند حكومت را اداره كنند.»
علاوه بر اختلاف ماهوی كه بین نظریات استراتژیك امام خمینی و مهندس بازرگان‌بوده است، بازرگان به دلیل ماهیت ضد كمونیستی، نسبت به آمریكاییان حساسیتی‌نداشت و این یكی از اختلافات ماهوی امام خمینی و بازرگان بود. امام خمینی در پاسخ‌به آقای محتشمی در مورد نهضت آزادی به این اختلاف اشاره می‌كنند و می‌نویسند: «پرونده‌ی این نهضت و همین طور عملكرد آن در دولت موقت انقلاب شهادت می‌دهدكه نهضت به اصطلاح آزادی طرفدار جدّی وابستگی كشور ایران به آمریكاست و در این‌باره از هیچ كوششی فروگذار نكرده است و حمل به صحت‌ـ اگر داشته باشدـ آن است كه‌شاید آمریكای جهان‌خوار راـ كه هر چه بدبختی ملت مظلوم ایران و سایر ملّت‌های‌تحت سلطه‌ی او دارند از ستمكاری اوست‌ـ بهتر از شوروی ملحد می‌دانند و این ازاشتباهات آنها است.»
حال سؤال این است كه امام خمینی با همه‌ی شناختی كه از بازرگان داشتند، چرا وی‌را مأمور تشكیل دولت موقت نمودند؟
یكی از عوامل مهم، احترامی بود كه امام خمینی به نظریات و مشاوره‌های یاران خودقائل بودند و به عبارتی اصل احترام به مشورت موجب تصمیم امام خمینی شد.
حاج احمدآقا فرزند امام خمینی معتقدند كه «دوستان امام، آقای مهندس بازرگان رابرای نخست‌وزیری موقت انتخاب و پیشنهاد كردند. امام مخالف بودند، امّا به واسطه‌ی‌احترام به نظر دوستان قبول كردند.»
امام خمینی خود در نامه‌ی معروفی كه در 6/1/1368 به آقای منتظری نوشتندتصریح كردند كه «والله قسم، من با نخست‌وزیری بازرگان مخالف بودم، ولی... نظردوستان را پذیرفتم.»
امام خمینی با همه‌ی قاطعیت، رأی اكثریت مشاورین را همواره مورد احترام قرارمی‌دادند، چنانچه در انتخاب قائم‌مقامی آقای منتظری هم با این كه مخالف بودند به‌دلیل نظر اكثریت خبرگان آن را پذیرفتند. همان طوری كه با ریاست‌جمهوری بنی‌صدرنیز مخالف بودند، ولی به احترام رأی اكثریت مردم ریاست وی را تنفیذ كردند.
شاید تصریح امام خمینی در حكم انتصاب بازرگان مبنی بر «بنابر پیشنهاد شورای‌انقلاب» و تأكید بر آن در سخنرانی معارفه كه «شورای انقلاب ما پیشنهادشان این بوده‌است كه ایشان رئیس دولت باشند» همه اشاره‌ای به این موضوع باشد كه امام خمینی‌شخصاً نظر مثبتی بر نخست‌وزیری بازرگان نداشته‌اند. با این حال امام خمینی خود را مبرای از مسئولیت این اشتباه نمی‌دانستند. ایشان در سخنرانی 29/4/1359 به تشریح‌این اشتباه پرداختند و علّت آن را نداشتن «تجربه» دانستند كه علت اساسی آن بود كه «مادو دسته بودیم: یك دسته‌مان از مدرسه آمده بودیم و یك دسته‌مان از خارج آمده‌بودیم. نه ما [مدرسه‌ای‌ها] تجربه‌ی انقلابی داشتیم و نه آنها [خارج‌نشین‌ها] روح انقلابی‌را» به این جهت «دولت موقت را قرار دادیم و خطا كردیم. از اوّل باید یك دولتی كه قاطع‌باشد و جوان باشد تا بتواند مملكت را اداره كند» انتخاب می‌كردیم. امام خمینی در عین‌حال به ناچاری و عدم آشنایی نیروهای انقلاب نیز در این انتخاب اشاره كردند وفرمودند «منتها آن وقت ما نداشتیم فردی را كه بتوانیم، آشنا نبودیم تا بتوانیم انتخاب‌كنیم. انتخاب كردیم و خطا شد.» امام خمینی در این سخنرانی بر توجه مسئولیت نسبت‌به همه اعتراف كردند و فرمودند: «ما یا مقصریم یا قاصر و در هر دو جهت آن در پیشگاه‌ملت جواب باید بدهیم.»
با این تحلیل‌ها باید پرسید دلیل انتخاب پیشنهاددهندگان‌خصوصاً استاد مطهری و دكتر بهشتی چه بود؟
در آن زمان بسیاری بر این اعتقاد بودند كه مسئولیت‌های اجرایی باید در دست شخصیت‌های غیرروحانی قرار بگیرد؛ حتی خود حضرت امام نیز بر این اعتقاد پافشاری‌می‌كردند. ثانیاً مسئولیت خطیر اوّلین دولت اسلامی باید به كسی واگذار می‌گردید كه از سابقه و تجربه‌ی مدیریتی حكومتی برخوردار باشد. از آن‌جا كه انقلابیون رادیكال همیشه از مناصب حكومتی به دور بوده‌اند از هیچ تجربه‌ی مدیریتی برخوردار نیستند؛ امّا بازرگان بعد از بازگشت از فرنگ، تدریس در دانشكده‌ی فنی را آغاز كرد، بعد ازچندی با جمعی از دوستانش یك شركت ساختمانی بنام «اما» را تأسیس كرد، بعد از آن‌رئیس دانشكده‌ی فنی شد و در دولت مصدِ به عنوان عضو هیأت خلع ید درآمد وسپس به مدت 9 ماه به عنوان رئیس هیأت مدیره شركت نفت ملی منصوب گردید،چندی بعد مدیریت سازمان لوله‌كشی آب تهران را پذیرفت و مدتی نیز در شركت‌سیمان درود فعالیت می‌كرد. علاوه مهندس بازرگان رهبر نهضت آزادی به عنوان یك‌حزب سیاسی بود و سابقه‌ی فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی فراوانی داشت. به همین‌جهت یاران امام خمینی معتقد بودند كه مهندس بازرگان علاوه بر تدین صاحب تجربه‌هم می‌باشد.
عده‌ای نیز معتقد هستند «باید مجموعه‌ای روی كار می‌آمد كه مخالفین و بیرونی‌ها خیلی حساسیت نشان ندهند.» آیا این موضوع مورد توجه بعضی از یاران امام بوده است یا نه چندان روشن نیست، ولی یكی از فواید دولت بازرگان با همه‌ی ناكارآمدی‌ها،كم شدن حساسیت آمریكاییان نسبت به انقلاب اسلامی بود؛ با این همه نمی‌توان گفت اگر یك دولت انقلابی روی كار می‌آمد، از دست آمریكا در آن موقعیت كاری ساخته بود یا نه؟ تجربه نشان داده است كه آمریكا در سخت‌ترین شرایط تحقیرآمیز گروگان‌گیری، در حالی كه ایران انقلابی با بحران داخلی و جنگ خارجی روبه‌رو بود كاری نتوانست‌انجام دهد!
منبع: یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه(بهمن 1356تا بهمن1357) روح الله حسینیان، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی،1385، صفحات830تا
/خ
.jpg "معرفی خوشنویسان معروف قرآن کریم")
