پول ، کوچولوی همه فن حریف

تاريخچه پول، از مبادله كالا تا پول كاغذي

در گذشته ديرين براي تداوم حيات، نياز هر فرد با تلاش فردي (شكار- توليد و ...) تامين مي‌شد، ولي با گذشت زمان هرگز به توليد شخصي قانع نبود و اگر در آن روز بشر نمي‌توانست با زور هرچه مي‌خواهد به چنگ آورد، ناگزير حاضر مي‌شد از راه معاوضه جنس با جنس (معاوضه مستقيم كالا با كالا) نيازهاي عادي زندگي را فراهم كرده و از اين راه امرار معاش كند.
به گزارش سرويس نگاهي به وبلاگ‌هاي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، نويسنده وبلاگ "روي خط اقتصاد" به نشاني http://royekhateeghtesad.blogfa.com در ادامه نوشته است: در داد و ستدهاي اوليه (قرن‌ها پيش از ميلاد) معاوضه دو كالا با هم بدون تعيين ارزش و معياري براي سنجش انجام مي‌پذيرفت، تا آن كه راه (مبادله غيرمستقيم كالا با كالا) را در پيش گرفت و همين انتخاب موجب پيدايش "پول" شد.
در جوامع نخستين، تحصيل انواع كالاهاي توليد شده جهت مصرف صرفا از طريق تعويض و مبادله دو كالا امكان‌پذير بود و اين مبادله مشكلات بسياري به همراه داشت از جمله: امكان تعيين ارزش كالا براساس قبول واحد معيني كه مورد تاييد طرفين معامله باشد نبود و همچنين يافتن طرفين مبادله دو كالا (گوسفند و گندم) كه هر دو نياز به كالاهاي عرضه شده طرف ديگر داشته و آماده مبادله باشند چندان آسان نبود.
بشر در ابتدا براي حل چنين مشكلاتي اشيا و يا كالاهايي را به عنوان واسطه مبادلات به جهت سهولت داد و ستد انتخاب كرد و انتخاب آن بستگي به نوع و فراواني آن شيء يا كالاي واسطه در آن محدوده يا شهر داشت، مثل صدف در سواحل دريا و گوسفند و گاو در نواحي كوهستاني و معتدل.
در همان زمان هم براي حفظ مقدار عددي مبادلات يا نتيجه معاملات از ريسمان‌هاي گره‌دار يا چوبخط بهره مي‌جستند. گرچه با انتخاب كالاهاي واسطه دو اشكال اساسي فوق ظاهرا حل شده بود، اما گاهي كالاي واسطه نيز به علت غيرقابل تقسيم بودن مانع انجام معاملات كوچك مي‌شويد و يا به علت حجم زياد و ارزش كم نقش اساسي را كه ذخيره كالاي واسطه تا زمان احتياج به معامله باشد غيرممكن مي‌ساخت و در بعضي مواقع نگهداري كالاي واسطه به علت فسادپذيري امكان نداشت.
تنوع توليد و لزوم رفع نياز بشر از توليدات مختلف در سير گسترش اقتصاد كشورها موجب پيدايش دو كالاي اقتصادي با ثبات ارزش نسبي كه مورد قبول عامه باشد،شد و اين دو كالاي فلزي طلا و نقره بود.
پس از آن كه فلزات قيمتي (طلا و نقره) كشف شد و مزايا و وجوه تمايز آنها نسبت به كالاهاي ديگر به ويژه فلزاتي مثل آهن و مس و مفرغ شناخته شد، جايگزين وسايل مبادلاتي قبلي كه فاقد خصوصيات فيزيكي طلا و نقره (وفور توليد بودند) شدند و به عنوان "پول" مورد استفاده قرار گرفتند. با گذشت زمان مسؤولان امور در جوامع مختلف براي رونق داد و ستد و توسعه تجارت نسبت به ضرب سكه‌هاي طلا و نقره اقدام نمودند. براي انجام اين كار، شمش‌هاي طلا و نفره را به سكه‌هاي كوچك و متنوع تبديل و سپس آنها را به مهر خود ممهور و در قلمرو جغرافيايي خويش رايج ساختند.
اولين سكه‌اي كه در ايران رواج يافت، در زمان داريوش اول (‌٥١٦ ق.م) ضرب شد و نام آن دريك بود. هرودوت در مورد ضرب سكه دريك مي‌گويد: "او شاهي بود كه از خود يادبودي گذارد كه هرگز هيچ شاهي از خود باقي نگذاشته بود." و سكه ديگري كه رواج داشت "شكل" بود كه وزن ‌٥/٦ گرم نقره.
همزمان با نقشي كه پول فلزي در بازارهاي مختلف مبادلات و معاملات پيدا كرد كار داد و ستد و تجارت را توسعه بخشيد و موجب گسترش حرفه صرافي شد. صاحبان اين حرف واسطه عمليات پولي بين تجار در داخل و خارج از كشور بودند كه عملكردشان مقدمه نشر پول كاغذي و تشكيل بانك‌هاي امروزي شد.
نشر پول كاغذي در دوران پيشين به صور مختلف وجود داشته كه در زمان‌ها و مكان‌هاي گوناگون داراي نقش و وظايف محدود و خاصي بوده است. مثلا در روم قبل از ميلاد، صرافها اسناد كاغذي (دست نوشته‌هايي) در اختيار مشتريان خود مي‌گذاردند يا به اشخاصي كه مسكوكات (فلزات قيمتي) خود را پيش آنها به امانت مي‌گذاشتند، سندي به عنوان "قبض رسيد" مي‌دادند. اين اسناد كه به همين عنوان "قبض رسيد" معروف بودند، به اعتبار صراف صادركننده در بازار دست به دست مي‌گشتند و عملا وظايف پول مسكوك و رايج آن زمان را انجام مي‌دادند.
اين رويه پايه‌گذار سيستم پول كاغذي به اسكناس شد كه از بدو انتشار رابطه ثابتي بين ارزش اسكناس معاملاتي با طلا و نقره برقرار ساخت و قانونمند گرديد و از قرن نوزدهم، در چارچوب مقررات و قوانين پولي و بانكي هر كشور و تحت عنوان پول قانوني، رايج و در اقتصاد و سرمايه‌داري متداول و مطرح شد.
شايد اختراع پول يكي از كشفيات شگرف و بي‌نظيري باشد كه بشر توانست مشكلات موجود در مبادله كالاها و خدمات را به كلي برطرف سازد.

پول چیست؟

از آنجاییکه کلمه پول در محاوره روزمره استعمال زیاد دارد، معنی بسیار چیزها را میتواند داشته باشد ولی برای اقتصاد دانان، پول یک معنی بخصوص دارد.
برای پرهیز از ابهام، باید توضیح بدهیم که چگونه برداشت اقتصاد دانان از معنی کلمه پول با برداشت عامه آن تفاوت دارد.
اقتصاددانان پول را (معادل آن «عرضه پول») را چنین تعریف میکنند: هرچیزیکه در برابر اشیا و خدمات وباز پرداخت دیون به صورت عمومی مورد قبول واقع شود، پول شمرده میشود.
پول رایج یک کشور، مرکب از سکه و بانکنوت، با این تعریف مطابقت داشته ونوعی ازپول به شمار میرود. وقتی اکثر مردم از «پول» صحبت میکنند، آنها از پول رایج کشور صحبت میکنند. مثلا اگر شخصی به شما اخطار میدهد "پول هایت" فورا پول های رایج کشور را که با خود دارید به او میدهید بدون اینکه از او بپرسید که دقیقاً هدفش از پول چیست؟
اگر پول تنها منحیث بانکنوت و سکه تعریف گردد. این تعریف نزد اقتصاد دانان بسیار محدود است. بخاطر اینکه چک ها نیز در برابر کالا ها منحیث وسایل پرداخت قابل قبول هستند. بنابر آن امانات رویتی حسابات جاری نیز پول محسوب میگردند و اگر حسابات پس انداز به آسانی به سکه ها، بانکنوت ها، حسابات جاری قابل تبدیل باشند، آنها نیز پول شناخته شده میتوانند.
طوریکه دیده میشود تعریفی دقیق و واحدی از پول، حتی نزد اقتصاد دانان موجود نیست. بعضاً پول را با ثروت مترادف میدانند که به این ترتیب پیچیدگی تعریف موضوع بیشتر میگردد. وقتی مردم میگویند، "احمد ثروتمند است، او پول فراوان دارد". احتمالاً هدف آنها اینست که احمد نه تنها مقداری زیاد بانکنوت، سکه و حسابات جاری دارد بلکه او صاحب مقداری زیاد اسهام، اوراق قرضه، موتر، خانه و سایر جایداد ها میباشد.
بناً تعریف پول منحیث بانکنوت یا سکه بسیار محدود بوده و همچنان مترادف گرفتن آن با ثروت نیز تعریف بسیار گسترده است. اقتصادانان میان پول به شکل پول رایج کشور (بانکنوت وسکه)، حساب جاری، وسایر اقلام که هنگام خرید تادیه میگردد از یک سو و ثروت منحیث مجموع دارائیهای شخص به منظور حفظ ارزش از سوی دیگر فرق میگذارند. ثروت نه تنها شامل پول بوده بلکه مشتمل است بر سایر دارائیها از قبیل اوراق بهادار، سهام عادی، مسایل هنری، زمین، فرنیچر، موتر و خانه. علاوتاً مردم پول را بعضاً مترادف با کلمه درآمد نیز استفاده میکنند. مثلاً میگویند: "مریم وظیفه خوبی دارد و پول زیاد بدست میاورد".
عاید در واقع جریان منفعت در فی واحد زمان می باشد. در مقایسه پول در حقیقت یک مبلغ موجودی است. یعنی یک مبلغ معین دریک زمان معین داده شده است.
اگر کسی به شما بگوید که احمد درآمد بالغ بر 1000 دالر دارد. شما نمیتوانید درین مورد که احمد درآمد بلندیا پایین دارد، قضاوتی بکنید بدون فهمیدن اینکه این درآمدهریک سال یا یک ماه یا حتی یک روز اوست. اگر به شما بگویند که مریم 1000 دالر در کسه دارد. شما دقیقا میتوانید بدانید که چقدر پول است.
به یاد داشته باشید که در این کتاب هدف از پول هر چیزی که بصورت عمومی دربرابر اجناس و خدمات قابل تادیه بوده و هم برای بازپرداخت قروض مورد استفاده قرار میگیرد و با «عاید» و «ثروت» کاملاً متفاوت میباشد.

وظایف پول:

خواه پول یک صدف، یک توته سنگ، کاغذ یا طلا باشد، سه وظیفه عمده را در اقتصاد ایفا میکند. وسیله تبادله، واحد محاسبه، ذخیره ارزش. ازین سه وظیفه، وظیفه پول بحیث وسیله تبادله سبب میگردد که پول را از سایر دارائیها از جمله سهام، اوراق قرضه و خانه فرق نمائیم.

وسیله تبادله :

تقریباً در تمام معاملات مارکیت در اقتصاد، پول به شکل بانکنوت، سکه یا چک منحیث وسیله تبادله مورد استفاده قرار میگیرد، یعنی وسیله پرداخت در برابر اجناس و خدمات خریداری شده محسوب میشود ، استفاده از پول منحیث وسیله تبادله باعث افرایش کارآیی اقتصاد گردیده، مانع ضیاع وقت در تبادلهء اجناس و خدمات میگردد برای درک بهتر بیایید به یک اقتصاد بارتری نظر بیندازیم که بدون موجودیت پول، اجناس و خدمات به صورت مستقیم دربرابر یکدیگر تبادله میگردند.
فرض کنید که احمد استاد علم اقتصاد است و او جز تدریس علم اقتصاد کاری دیگری را بلد نیست. در یک اقتصاد بارتری، اگر احمد چیزی را برای خوردن بخواهد. او باید دهقانی را جستجو کند که غذای مورد نظر احمد را تهیه کرده و علاوتاً این دهقان خواهان فرا گرفتن علم اقتصاد باشد.
طوری که ملاحظه میکنید این کاری پر مشقت و وقت گیر است و احمد زمان زیادی را نیاز دارد تا دهقان علاقمند به آموختن علم اقتصاد را بیابد. در چنین حالتی حتی بهتراست تدریس را ترک گفته به کشاورزی بپردازد اگرچنین کاری را هم انجام نه دهد تایک زمان ممکن از گرسنگی بمیرد.
مدت زمان مورد ضرورت به منظور تبادله اجناس و خدمات بنام مصارف تبادله (مصارف داد و ستد) یاد میگردد. در یک اقتصاد بارتری (اقتصاد مبتنی بر تبادله مستقیم) مخارج داد و ستد فوق العاده بلند بوده زیرا افراد باید دو خواسته تصادفی را برآورده کنند. آنها باید کسی را پیدا کنند که از یک طرف اجناس و خدمات مورد ضرورت شانرا داشته باشد، و از طرف دیگر نیازی به اجناس و خدمات عرضه شده از طرف خودشان را داشته باشد.
بیایید ببینیم که اگر پول به سیستم اقتصادی معرفی گردد چه خواهد شد، احمد میتواند هر کسی را که متمایل به شنیدن تدریس او باشد در برابر پول درس بدهد. او بعداً میتواند که به دهقان ( نماینده او در مارکیت) مراجعه نموده و ضروریات خود را به وسیله پول تادیه شده به او رفع نماید. مشکل حل نمودن دو خواسته بشکل تصادفی حل گردیده و او میتواند فرصت بیشتری جهت پرداختن به مسایل که درآن دسترسی درست دارد، داشته باشد.
ضرورت به پول چنان شدید است که تقریبا تمامی جوامع، به استثنای جوامع اولیه، شدیداً به آن نیاز دارند. یک کالای که میخواهد به حیث پول مورد استفاده قرار گیرد، باید چند مشخصه ذیل را دارا باشد:
1- باید به آسانی به اساس یک معیار سنجیده شده ارزش آن را تعیین کند.
2- باید به صورت گسترده قابل قبول باشد.
3- باید به آسانی قابل حمل باشد.
4- باید به بخش های کوچکتر قابل تقسیم باشد تا بتوان آنرا به پول خرد تبدیل نمود.
5- بالاخره به سرعت از بین نرود.
در تاریخ بشر انواع متفاوت از پول مورد استفاده قرار گرفته که مشخصات بالا را دارا بوده اند. بومیان امریکا دانه های تسبیح را منحیث پول مورد استفاده قرار میدادند. و بالاخره زندانیان در جریان جنگ دوم جهانی سگریت را به حیث پول مورد استفاده قرار داده اند، که قدامت تاریخی دارد.
پول الکترونیکی یک پدیده جدید در جهانکارت های بدهی:
کارت های بدهی مانند کارت های اعتباری است که مشتری را قادر به خریداری اجناس از طریق انتقال وجوه الکترونیکی مستقیماً از حساب بانکی شان به حساب تاجر میسازد. کارت های بدهی در بسیاری از جاهای که کریدت کارت ها را میپذیرند استفاده میگردد و حالا غالباً بیشتر از پول نقد مورد استفاده قرار میگیرد مثلا زمانیکه شما از فروشگاهای بزرگ خریداری میکنید، میتوانید کارت بدهی خود را از طریق ماشین خواننده کارت ((Card reader در مرکز حساب داخل کرده و دکمه را فشارداده که به این صورت مبالغ خریداری شده فوراً از حساب بانکی شما کسر میشود. بسیاری ازتسویه بانکها و کمپنی ها مثل Visa یاMaster Card کارت های بدهی را منتشر میسازد و کارت های ATM شما به طور خاص مثل کارت های بدهی ایفای وظیفه میکند.

کارت های ذخیره ارزش:

این کارت ها مانند کارت بدهی و کارت اعتبار است ولی فرق آن دراین است که کارت های ذخیره ارزش دارای مقدار ثابت مبالغ اسمی میباشد. عادی ترین نوع کارت ذخیره ارزش خریداری مبالغ قبلا مشخص شده دالر است که مصرف کننده درآینده آنرا خرچ میکند. مجرب ترین کارت های ذخیره ارزش کارتهای هوشیار Smart Card است که دارای چپ کمپیوتری بوده بناً میتوانید پول را از حساب بانکی مالک خود در وقت ضرورت خرچ کنید. کارت های هوشیار Smart Card میتواند از طریق ماشین های ATM کمپیوتر های شخصی و تیلفون های مخصوص معاملات را انجام دهد.
در این اواخر کارت های ذخیره ارزش خارج از U.S.A هم معمول شده که اکثراً توسط پروگرام های کمپیوتر در آسترلیا، کانادا، چیلی، کلمبیا، دنمارک، فرانسه، ایتالیا، پرتگال، سنگاپور، هسپانیه تایوان و انگلستان به انجام میرسد، یکی از پروگرام های پر زحمت آن در لندن از طریق شرکت موندکس Mondex انکشاف داده شد که آزمایش خود را درwindon انگلستان در جولایی 1995 آغاز کرد. نه تنها کارت های هوشیار موندکس توانایی انتقال وجوه را بین مصرف کنندگان و خرده فروشان دارد بلکه بین مصرف کننده گان و بانک هم دارد، ولی انتقال پول های الکترونیکی را بین افراد اجازه میدهد. وجوه میتواند از کارت یک نفر با استفاده از ابزار بیسیم دست داشته به کارت شخص دیگر انتقال نماید که کیف پول الکترونیکی نام گذاری شده بخاطریکه او میتواند تمام وظایف یک کیف پول استندرد انجام دهد بشمول نمبر ذخیره شده تیلفون و دیگر اجزای معلومات برای نگهداری پول.
کارت های ذخیره ارزش زمینه یورش را در U. S. A بوجود میآورد:
بانک های بزرگ همچو سیتی بانک و کمیکل بانک پروگرام های تعلیمی کارت های ذخیره ارزش را اعلان کرده بودند که یک اندازه زیاد از آزمایش ها در سال 1996 در المپیک اتلانتا تنظیم شد و در همین وقت اولین بانک یونین و بانک Wachovia و بانک نیشن همکاری های خود را با Visa بخاطر نشر یک میلیون کارت ذخیره ارزش اعلان نمودند.

پول نقد الکترونیکی:-

پول نقد الکترونیکی یا E-Cash یک شکل از پول الکترونیکی است که در انترنیت به منظور خریداری اشیا و خدمات استعمال میشود. یک مشتری میتواند با باز نمودن حساب در بانک های که به انترنت وصل اند دسترسی به پول های الکترونیکی پیدا کرده و آنرا بهPC (Personal Computer) خود انتقال دهند. زمانیکه مشتری خواهان خریداری چیزی همراه با پول های الکترونیکی شود وی با فروشگاه های که با انترنیت در ارتباط است، تماس گرفته و برای شی مشخص کلمهbuy (خریداری) را انتخاب میکند که در نتیجه پول های الکترونیکی بطور اتومات از کمپیوتر شخصی آن به کمپیوتر تاجر (بازرگان) منتقل میشود و تاجر میتواند وجوه انتقال شده از حساب بانکی مشتری را قبل از ارسال اجناس دریافت کند. پول های الکترونیکی در یکی از کمپنی های هالندی بنام Dig Cash ابتکار شد.
در اکتوبر 1995 Mark Twain Bancshares اعلام نمود که این کمپنی اولین نشر کننده پول های الکترونیکی برای کمپیوتر های شخصی بود.

چک های الکترونیکی:

این چک ها به استفاده کنندگان انترنت اجازه میدهد که صورت حساب خود را مستقیما بدون ارسال چک های کاغذی پرداخت کنند و استفاده کننده نظیر چک را در کمپیوتر شخصی خود نوشته و آنرا به دیگری انتقال میدهد که به نوبه خود به حساب بانکی ارسال میشود. اگر بانک دریافت کننده اعلام دارد که چک های الکترونیکی درست یا صحیح است در این صورت یک مبلغ پول ازحساب بانک ارسال کننده به حساب دریافت کننده منتقل میشود. صاحب نظران به این عقیده اند که مصارف چک های الکترونیکی 3/1 حصه مصارف معاملات چک های کاغذی است. این فواید که در نتیجه کاهش مصارف بدست میآید بسیاری از سازمان ها را ترغیب به پرداخت چک های الکترونیکی میکند مثلا در می 1994 دیپارتمنت حساب ثروت عامه ویرجنیا بعضی از حسابات شهری را توسط چک های الکترونیکی پرداخت نمود.

تاریخچه پول در ایران

انسان‌های اولیه که دسته جمعی می‌زیستند، نیازی به تعویض کالا نداشتند. بعد از به وجود آمدن طوایف و قبایل مبادله‌ی کالا به کالا رواج یافت. مبادله‌ی کالا به دلایلی با مشکلاتی همراه بود. برای رفع مشکلات ابتدا از فلز برای مبادله استفاده کردند و پس از مدتی به فلزات گران‌بها و سبک وزن، از جمله طلا، نقره و مس رو آورند.
در بیشتر کشورهای شرقی و آسیایی، فلزی که در مبادله‌ی کالا از آن استفاده می‌شد، حلقه‌ای شکل بود. و در سه هزار سال پیش از میلاد از آن استفاده می‌کردند که می‌توان آن را قدیم‌ترین وسیله‌ی مبادله، پیش از اختراع سکه، دانست. در کاوش‌های شوش حلقه‌هایی از ویرانه‌های معابد، از دوهزار سال قبل از میلاد، به دست آمده است. استفاده از فلزات سبک وزن و کم حجم و گران‌بها، که معاملات را سهل و ممکن می‌ساخت، مورد قبول عامه قرار گرفت. بدین ترتیب مرحله‌ی پیدایش پول آغاز شد.

واژه‌ی پول

پول از کلمه‌ی یونانی Obolos گرفته شده و آن سکه‌ای بود برابر یک ششم درهم یا دراخم. کریستین سن معتقد است کلمه "پول" در زمان اشکانیان به ایران راه یافته است.
"سکه" نام دستگاه آهنینی بود که برای مهر زدن بر پول‌هایی که در میان مردم رایج و با آن معامله می‌کردند، به کار می‌رفت. بعدها آن را اثر مهری می‌نامیدند که روی سکه‌های حک می‌شد.
بنابراین سکه عبارت است از یک قطعه فلز به وزن معین که روی آن علامت رسمی دولت، یا حکومتی که عیار و وزن آن و ارزش آن را تعهد می‌کند، قید شده است.

سکه در ایران در دوره ی هخامنشی

بی‌شک پیش از دولت هخامنشی و تصرف لیدی در سال ۵۶۴ قبل از میلاد ایرانیان به اختراع پول اقدام کرده و در کشور خود رواج داده بودند. پس از سقوط لیدی به دست کوروش، "یونا" یکی از ساتراپ‌نشین‌های هخامنشی شد که در "ساردس" کارگاه ضرب سکه بود و در زمان کوروش کبیر خشایارشاه و کمبوجیه در آن ضرب سکه می‌کردند.
داریوش بزرگ سومین شاهنشاه هخامنشی (۵۲۱-۴۸۵ قبل از میلاد) بر آن شد پولی ضرب کند که در همه جا پذیرفته شود و در سراسر کشور اعتبار داشته باشد و بر خلاف مسکوکات قبلی فقط ارزش محلی نداشته باشد. زیرا سکه‌هایی که در آن زمان در ایران رواج داشت، هیچ‌یک از آن شاهنشاهان هخامنشی نبود
نخستین سکه‌ای که از آن زمان باقی مانده سکه داریوش است که شهرت جهانی دارد. این سکه را یونانی‌ها "دریکوس" یعنی "داریوش" می‌نامند که آن را نباید با کلمه‌ی زرینه و درینه یکی تصور کرد. سکه‌ی داریوشی از زرناب بود. در زمان هخامنشیان هیچ‌یک از حکام و پادشاهان محلی حق نداشتند بدون اجازه‌ی داریوش به نام خود سکه زنند، فقط اجازه داشتند با اجازه‌ی داریوش سکه‌ی نقره بزنند، چرا که ضرب سکه‌ی طلا در انحصار مرکز بود. نخستین سکه‌ی داریوش احتمالا در سال ۵۱۶ قبل از میلاد ضرب شده است.
پس از فتح یونان به دست سپاهیان ایران و اختلاط ایران و یونان، واژه‌ی درم در ایران متداول شد که اصل آن دارشم (دراخم) یونانی است و ایرانیان آن را درم گفتند که نام پول بود و اعراب بعدها این واژه را از ایرانیان اقتباس کردند. از مسکوکات دوره‌ی هخامنشی، به جز دریک شکل یا سیکل، درم؛ کرشه را می‌توان نام برد. واحدهای کوچک‌تر مسکوک زر، نیم‌ستاتر و یک‌سوم‌ستاتر نامیده می‌شدند.

سکه در دوره‌ی اشکانی

با غلبه اسکندر بر ایران سکه‌های طلا کمیاب و از جریان خارج شد. در آن زمان دیگر در ایران طلا ضرب نمی‌شد. سلوکی‌ها در معاملات داخلی خود سکه‌های نقره به کار می‌بردند و اشکانیان نیز به تقلید از سلوکیان از پول نقره استفاده می‌کردند. اشکانیان از نقره و مس و مفرغ نیز سکه می‌زدند. جنس برخی از این سکه‌ها از برنج بود که روی آن لعابی از مس داده بودند.
سکه‌های این دوره دو نوع بود: نوع اول مسکوکات نقره‌ی چهاردرخمی با تعدادی مسکوک مسی؛ و نوع دوم یک‌درخمی نقره و مسکوکاتی از مس. نوع اول سکه‌ها در شهرهای یونانی‌نشین و نوع دوم در مراکزی که تحت حکمرانی مستقیم پارت‌ها بود، ضرب می‌شد.

مسکوکات دوره‌ی صفوی

سکه‌های عصر صفوی از طلا، نقره و مس بود. سکه‌های زمان شاه عباس "عباسی" نامیده می‌شد. این سکه‌ها نخست از جنس نقره بود. هر پنجاه‌عباسی را یک "تومان" می‌گفتند، که ده‌هزار دینار قیمت داشت. در این دوره مسکوک طلا وجود نداشت. فقط سکه‌های طلا را که "شاهنشاه" نام داشت، هنگام جلوس شاه بر تخت سلطنت و در جشن نوروز ضرب می‌کردند. این سکه‌ها در میان مردم رواج نداشت و آن را اشرافی نیز می‌گفتند. علت این نام‌گذازی بهای زیاد آن‌ها بود.
سکه‌های رایج این دوره "غزبیگی" یا "غازبیگی" برابر پنج‌دینار یا یک‌دهم شاهی؛ "بیستی" معادل بیست‌دینار یا دوپنجم شاهی؛ "پول سیاه" یا "قراپول" معادل بیست‌وپنج دینار یا نیم‌شاهی؛ "شاهی" معادل پنجاه دینار؛ و "عباسی" معادل دویست دینار یا چهارشای بود. تا انتخاب ریال به منزله‌ی واحد پول در ایران، در سال ۱۳۰۸ شمسی و حتی سال‌ها بعد از آن، از این واحدهای پولی استفاده می‌شد.
پس از صفویه نیز از این مسکوکات استفاده میکردند. در دوره‌ی نادشاه واحد پولی به نام "نادری" وجود داشت، که ارزش آن ده‌شاهی بود.

مسکوکات دوره‌ی قاجاریه

واحد اصلی پول قاجار تومان، قران و شاهی بود. تومان واژه‌ی ترکی ایغوری است به معنی ده‌هزار که در تقسیمات لشکری هر ده‌هزار سرباز تومان و فرمانده‌ی آنها امیرتومان نامیده می‌شد. تا پیش از قاجار از این واحد پولی استفاده نمی‌شد. در دوره‌ی مغول ده‌هزار دینار را برابر تومان می‌دانستند. کسروی یک‌تومان مغول را برابر صدهزار تومان امروز می‌داند. تونان طلا اولین بار در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ضرب شد.
وزن آن در ۱۲۲۴ قمری (۱۱۸۸ شمسی) یک‌مثقال و یک‌ششم مثقال بود. در سال ۱۲۹۸ قمری در زمان ناصرالدین‌شاه، وزن طلای تومان کاهش یافت و ارزش آن برابر ده‌قران نقره یا ده‌هزار دینار شد. اما سکه‌ای به نام دینار وجود نداشت. در سال ۱۳۰۸ شمسی که آحاد پول ایران تغییر کرد، تومان به معنای ده ‌ریال شد که هنوز هم این لفظ رایج است.
در زمان فتحعلی‌شاه، سکه‌ی نقره‌ی جدید، یعنی "قران" متداول شد، که معادل یک‌دهم تونان و پنج‌عباسی یا بیست‌شاهی بود. در این زمان شاهی به صورت سکه‌ی مسی در آمده بود. بنابراین سه شکل سکه در ایران رایج بود: تومان‌های طلا، قران نقره و شاهی مسی. ولی پول رایج سکه‌های نقره بود.
پول دوره‌ی قاجار تا اوایل دوره‌ی پهلوی رایج بود. اما طلا پشتوانه‌ی پول نبود. در سال ۱۳۰۸ شمسی طلا پشتوانه‌ی پول شد. مسکوک نقره‌ی یک‌ریالی به نمایندگی ریال طلا در کشور رایج و قران برچیده شد؛ مسکوک نقره، نیم‌ریالی، دوریالی و پنچ‌ریالی شد.
ریال در اصل واژه‌ی اسپانیایی است و آن نام سکه‌ی نقره‌ای رایج در آن سرزمین بود که به معنی "شاهی" است. این واژه مترداف "رویال" (Royal) انگلیسی و "رگالیس" لاتین است که آن هم به معنای شاهی است و از ریشه "رکس" (Rex) یعنی شاه است.
از مسکوکات قانونی طلا در ایران در دوره‌ی رضاشاه، سکه‌ی پهلوی است که بر اساس قانون مصوب سال ۱۳۱۰ شمسی در مجلس شورای ملی، که برای تعیین واحد و مقیاس پول ایران به تصویب رسید، سکه‌ پهلوی طلا به ارزش صدریال ضرب شد. این سکه دارای عیار ۹۰۰ در هزار بود و با عکس شیر و خورشید و پادشاه مزین شده بود.
پس از انقلاب ۱۳۵۷ در بهار ۱۳۵۸ سکه‌ی طلای ایرانی ضرب شد که به نام "بهار آزادی" که دارای همان عیار پهلوی است. مسکوکات ریال نیز در این دوره ضرب و اسکناس نیز مانند زمان پهلوی منتشر شد.

نشر اسکناس

مدیریت بانک در ایران را ایران ‌شناسان بنام نظیر هوتم شیندلر و ژوزف رابیو بر عهده داشتند. با ابتکار رابیو بانک شاهنشاهی اقدام به چاپ اسکناس‌های کوچک کرد و هم از این راه وارد زندگی روزمره مردم شد و سود سرشاری کسب کرد. اسکناس در آغاز قرار بود با پشتوانه‌ی طلا چاپ شود، اما بعدها با پشتوانه‌ی نقره به چاپ رسید و نیز می‌بایست پشتوانه طلا برابر هفتاد درصد اسکناس‌های در گردش باشد که بعدها به رقم پنجاه درصد و پس از آن به سی درصد تبدیل سد؛ که در حقیقت هفتاد درصد اسکناس‌ها یدون پشتوانه بود، که این کار سود سرشاری برای بانک در بر داشت .

تعاریف پول در ایران

امروزه دو تعریف رسمی برای پول در ایران وجود دارد ، یکی از این تعاریف پول و دیگری نقدینگی بخش خصوصی است . در تعریف اول پول ، اسکناس و مسکوک در دست اشخاص شامل : اسکناس و مسکوک منتشر شده منهای اسکناس و مسکوک نزد بانک مرکزی و بانکهای تجاری و بانکهای تخصصی است .
به عبارتی پول برابر است با اسکناس و مسکوک در دست اشخاص به علاوه سپرده های دیداری بخش خصوصی نزد بانکهای تجاری و تخصصی .
نقدینگی بخش خصوصی عبارتست از پول به علاوه سپرده پس انداز و سپرده مدت دار بخش خصوصی نزد بانکهای تجاری و تخصصی .

خصوصیات پول

آنچه پول خوانده می شود ، باید سه مشخصه عمده داشته باشد :
• وسیله مبادله : پول به عنوان وسیله مبادله عمل می کند . ما می توانیم با پول کالا و خدمت خریداری کنیم . اگر کالا و خدمتی را بفروشیم در مقابل آن پول دریافت می کنیم . درباره این وظیفه هیچگاه به فکر ننشسته ایم ، این وظیفه یا خدمتی که پول ارائه میدهد نقش بزرگی در افزایش کارایی اقتصادی دارد .
مبادله بدون پول یعنی معاوضه یا تهاتر کالا با کالا . برخی از این مبادلات تهاتری هنوز هم در اقتصادهای پول وجود دارند . اما تهاتر به عنوان وسیله اصلی مبادله غالبا غیر کارآ می باشد . مسئله این است که انجام معامله تهاتری به سازگاری خواستهای دو نفر نیاز دارد . اگر آقای الف علاقمند به خرید کفش و فروش جواهرات باشد و آقای ب علاقمند به فروش کفش و خرید رایانه ، این دو نمی توانند کالایشان را با هم مبادله کنند . باید فرد سومی را بیابند که خواست مبادله اش با این دو سازگار باشد . یعنی علاقمند به فروش رایانه و خرید جواهرات باشد .
در یک اقتصاد پولی آقای الف کفش را از آقای ب در مقابل پرداخت پول خریداری می کند .آقای ب نیز با پولی که به دست آورده می تواند رایانه مورد نظر خود را از هر که علاقمند به فروش رایانه است خریداری کند . آقای الف تنها باید فردی را بیابد که علاقمند به خرید جواهرات می باشد .
• وسیله ذخیره ارزش : پول نقش وسیله ذخیره ثروت را نیز بازی می کند ، افراد می توانند مقداری از درآمد خود را جهت خرید کالا و خدمات در آینده پس انداز کنند . پول یکی از داراییهای مالی است . سایر ابزار ذخیره ارزش ( اوراق قرضه دولتی یا خصوصی ) پول نیستند زیرا سایر وظایف یا نقشهای پول را انجام نمی دهند . از آنها نمی توان به عنوان وسیله مبادله یا واحد حساب استفاده کرد .
• واحد حساب : قیمتها بر حسب پول سنجیده می شوند علاوه بر این بدهیها نیز بر حسب پول سنجیده می شوند . پول به عنوان واحد سنجش نقش مهمی را در اقتصاد بازی می کند .

انواع پول

پول ارزان

اصطلاح پول ارزان بیانگر شرایطی است که در آن مجموعه ای از نرخ های نسبتاً پایین بهره و اعتبارات فراوان وجود داشته باشد. کاربرد این اصطلاح به معنای آن است که:
1. نرخ های بهره به سطحی پایین تر از قبل افت کرده اند؛
2. بسیاری از نیازمندان وام که پیشتر از دریافت آن محروم بودند اکنون می توانند بدان دست یابند؛
3. دستیابی به سرمایه تا حدی آسانتر است.
از آنجا که این اصطلاح بیانگر شرایطی نسبی است، بنابراین هیچ نرخ بهره یا میزان اعتبار خاصی را نمی توان برای تشخیص پول ارزان معین کرد.

پول اعتباری

پول رایجی که صرفاً به اعتبار سازمان انتشار دهنده و پذیرش گسترده مردم ارزش یافته باشد را پول اعتباری می نامند.
اسکناس یا همان پول کاغذی متداول ترین شکل پول اعتباری محسوب می شود. بر خلاف پول تمام عیار (سکه های طلا و نقره )، پول اعتباری به آسانی و به مقدار و مبلغ زیاد قابل چاپ می باشد و حمل آن نیز آسان است. علاوه بر این، مقدار انتشار این نوع پول به میزان فلزات قیمتی کشور نیز بستگی ندارد. بدیهی است انتشار بی رویه پول اعتباری می تواند موجب سلب اعتماد مردم شود و ارزش آن رو به کاهش گذارد. باید توجه داشت پول اعتباری که اساساً به اتکاء تایید قانونی انتشار می یابد با پول فلزی و کاغذی که دارای پشتوانه باشند، تفاوت دارد.

پول بی پشتوانه

پول بی پشتوانه به پول کاغذی یا اسکناس گفته می شود که پشتوانه طلا یا نقره نداشته باشد. این اصطلاح از قانون بانکی سال 1844 میلادی انگلستان نشات گرفت که میزان نشر اسکناس بی پشتوانه را به 14 میلیون پوند محدود کرده بود.
طبق قانون مزبور، نشر اسکناس بیشتر از این مقدار می بایست حتماً دارای پشتوانه کامل طلا باشد. میزان نشر اسکناس بی پشتوانه هر زمان افزایش بیشتر یافت، به طوری که در حال حاضر مقامات پولی محدودیتی در نشر این نوع اسکناس ندارند و در حقیقت نشر اسکناس اکنون دیگر کلاً بدون پشتوانه است.
در ایران اسکناس نخستین بار توسط بانک شاهنشاهی ایران انتشار یافت. این بانک مجاز بود تا 800 هزار لیره استرلینگ (معادل 8/2 میلیون تومان به نرخ آن زمان) بر اساس پشتوانه طلا و نقره اسکناس منتشر کند، لیکن بانک پذیرفته بود تا در دو سال اول اقلاً نصف قیمت اسکناس های منتشره خود را، و پس از انقضای این دو سال، اقلاً یک سوم قیمت آنها را نقداً موجود داشته باشد.
وثیقه اسکناس های منتشره بیش از موجودی فلزی را اموال غیر منقول بانک در ایران و نیز وام های بانک از دولت ایران تشکیل می دادند.

پول پر قدرت

در نظریه سنتی ضریب تکاثر اعتبار، آن دارایی های ذخیره را که پایه نظام بانکی برای خلق سپرده بانکی باشند یا توسط آنها بتوان فعالیت های وام دهی بانک ها (که منجر به خلق سپرده می شود) را محدود کرد پول پرقدرت می نامند. دلیل این خصلت آن است که بنا بر نظریه مزبور هر تغییر در میزان این نوع دارایی ها موجب تغییر بیشتری در سپرده بانکی، به عنوان یکی از اعضای متشکله حجم پول، می گردد.
این اصطلاح همچنین گویای آن است که مشخص ترین اجزای متشکله پول پر قدرت همان بدهی های پولی بخش دولتی است، یعنی پول در گردش و مانده بانک ها نزد بانک مرکزی.
دارایی های کوتاه مدت مانند برخی اوراق بهادار، که به آسانی قابل تبدیل به بدهی پولی بخش دولتی باشند، نیز می توانند از این نوع پول به حساب آیند به شرط آن که:
1. از سوی بانک های تجاری به مثابه دارایی های ذخیره ای تلقی گردند؛
2. نگهداری آنها از سوی بانک ها بر وام دهی آنها تاثیر گذارد؛
3. عرضه آنها از ابزار کنترل بانک مرکزی باشد.
این اصطلاح از مکتب شیکاگو، که رهبر آن فریدمن (از بنیان گذاران نظریه سنتی ضریب تکاثر اعتبار) است، نشات می گیرد.

پول رایج

اسکناس ها و سکه های « جاری » مبادله در یک کشور را پول در گردش یا پول رایج می نامند. به مفهوم گسترده تر، ارزهای خارجی مانند موجودی دلار، یورو، پوند و غیره را نیز می توان در کل حجم پول رایج منظور داشت. طلا و تا حد کمتری پول دیگر کشورها، که مانند دلار به مثابه ذخایر ارزی عمل می کنند، پول رایج بین المللی خوانده می شوند زیرا به عنوان عامل تسویه حساب های بین المللی پذیرفته شده اند.
موجودی فلزی را اموال غیر منقول بانک در ایران و نیز وام های بانک از دولت ایران تشکیل می دادند.

پول ضعیف

پولی که نرخ برابری آن، به دلیل کسری مستمر تراز پرداخت ها یا عرضه ی سفته بازانه ی آن برای تحصیل سود، رو به کاهش نهاده باشد را پول ضعیف می نامند.
دولت ها در نگهداری چنین پولی به عنوان ذخایر ارزی خود بی میلی نشان می دهند. مثلاً تضعیف لیره استرلینگ در سال 1976میلادی و در پی آن، بی میلی دیگر دولت ها برای نگهداری این پول موجب پیدایش بحران استرلینگ شد و لذا دولت انگلستان با وام گیری از صندوق بین المللی پول به حمایت از آن برخاست.

پول فرّار

پول فرّار اصطلاحی است برای بیان حرکات و گریز سفته بازانه سرمایه که عموماً از پیش بینی تغییرات نرخ ارز، دوری جستن از زیان های جنگ، مالیات های سنگین، مشکلات اقتصاد داخلی، تورم و تغییرات نرخ بهره سرچشمه می گیرد. این فعالیت ها باعث تشدید بی ثباتی می شوند زیرا به جای تعدیل مشکلات تراز پرداخت ها موجب تشدید آنها می شوند.
دلیل این امر آن است که معمولاً پول فرّار از کشوری که با مشکلات تراز پرداخت ها روبرو است به کشور برخوردار از مازاد تراز پرداخت ها انتقال می یابد.

پول فعال

برخی از الگوهای نظریه پولی، عرضه پول را متشکل از دو بخش فرض می کنند: نخست پول فعال، شامل آن ذخایر پولی که به طور سریع در فواصل میان پرداخت ها در گردش اند، و دوم پول راکد یعنی آن ذخایر پولی که در جریان پرداخت های معمول به کار نمی آیند.
طبق نظریه مقداری پول، تغییرات سرعت گردش پول، تحت شرایطی غیر از تورم سرکش، به طور عمده از انتقالات میان پول های فعال و راکد ریشه می گیرند و تغییرات نرخ نقل و انتقالات پول، در جریان پرداخت ها به میزان کمتری بر آن اثر می گذارند. در عمل، تمایز میان پول های فعال و راکد روشن نیست، چون «فعال بودن» پول مسئله ای نسبی است. لیکن برای مقاصد عملی، پول فعال اغلب به عنوان پول رایج به علاوه سپرده های حساب جاری در بانک تعریف می شود.

پول قوی

پولی که آزادانه قابل تبدیل به طلا یا پول دیگر کشورها بوده و تقاضا برای آن در سطح بین المللی پیوسته بیش از عرضه باشد را پول قوی می نامند.
چنین وضعیتی زمانی روی می دهد که تقاضای جهانی برای کالاهای صادراتی یک کشور وسیعاً رو به ازدیاد گذارند. به عبارتی دیگر هنگامی که برخی کشورها در برابر یک کشور دچار کسری تراز پرداخت ها شوند پول کشور مزبور به یک پول قوی و کمیاب تبدیل می شود. دلار آمریکا پس از جنگ جهانی دوم به عنوان یک پول قوی مطرح بوده است .

عرضه پول

به مقدار پول موجود در اقتصاد هر کشور عرضه پول اطلاق می شود. در حقیقت تعریف دقیقی برای عرضه پول وجود ندارد. خصیصه ی اصلی پول آن است که عموماً به عنوان یک وسیله پرداخت پذیرفته شده باشد، لیکن این ویژگی نمی تواند تعریف جامعی از عرضه واقعی پول به دست دهد. از آنجا که اسکناس و سکه وسایل پذیرفته شده پرداخت محسوب می شوند، لذا بی شک بخشی از عرضه پول را تشکیل می دهند. افزون بر این، سپرده دیداری نزد بانک ها هم، که با چک قابل برداشت هستند و در تسویه بدهی به کار می آیند، خود بخشی از عرضه پول به شمار می روند. این دو جزء روی همرفته تعریف محدودی از عرضه پول به دست می دهند.
هرگاه حساب سپرده را نیز به این مجموعه بیفزاییم، آنگاه معنای گسترده تری به عرضه ی پول داده می شود. کنترل عرضه پول که به طرق مختلف صورت می گیرد مهمترین رکن سیاست پولی دولت ها به شمار می رود و اهمیت بسیاری در ایجاد و تداوم رونق ها و رکودهای اقتصادی دارد.

بررسی عوامل موثر بر حجم پول

با توجه به رابطه بالا می‌توان عوامل که سبب تغییر حجم‌پول می‌شود را به‌طور خلاصه به‌صورت زیر برشمرد: ۱- تغییر پایه پولی، ۲- تغییر نسبت اسکناس به سپرده cd ۳- تغییر نرخ ذخیره قانونی، rr ۴- تغییر نرخ ذخیره‌اضافی، er واضح است که هر عاملی که سبب افزایش پایه پولی شود، عرضه پول را نیز افزایش می‌دهد. مقدار تغییر در عرضه پول نیز با ضرب کردن ضریب فزاینده خلق پول در تغییر پایه‌پولی به‌دست می‌آید. ابتدا به بررسی اثر تغییر در ذخایرارزی روی حجم‌پول می‌پردازیم: فرض شود ذخایرارزی افزایش یابد و مازاد ترازپرداخت‌ها داشته باشیم، این مازاد ذخایرارزی بانک مرکزی را مجبور می‌کند که با انتشار اسکناس و یا از طریق بستانکار کردن حساب بانک‌های تجاری و افزایش ذخایر اضافی سبب افزایش پایه پولی و عرضه پول می‌شود. افزایش ذخایر طلا نیز مانند ذخایرارزی است که وقتی در حساب بستانکار بانک مرکزی افزایش یافت، این بانک بایستی با انتشار اسکناس یا ایجاد اعتبار برای بانک‌های تجاری آن را متوازن کند. افزایش مطالبات بانک مرکزی از دولت به دو روش، تامین مستقیم بودجه دولت و خرید اوراق قرضه دولتی توسط بانک مرکزی در بازار سبب افزایش پایه پولی (به‌دلیل افزایش دارایی‌های بانک مرکزی) می‌شود و بانک مرکزی از طریق انتشار اسکناس یا ایجاد اعتبار در نزد بانک‌های تجاری ترازنامه خود را متوازن می‌کند. البته گاهی اوقات بانک مرکزی برای خنثی کردن اثر تراز پرداخت‌ها بر عرضه‌پول اقدام به خرید و فروش اوراق قرضه دولتی می‌کند که به‌آن خنثی‌سازی یا عقیم‌سازی می‌گوییم. مطلبات بانک مرکزی از بانک‌های تجاری نیز سبب افزایش پایه‌پولی می‌شود. چنانچه بانک مرکزی اعتبارات و وام به بانک‌های تجاری اعطا کند حساب این بانک‌ها نزد بانک مرکزی بستانکار می‌شود و بانک مرکزی ذخایراضافی این بانک را در حساب بدهی خود افزایش داده و قدرت وام‌دهی آن‌ها را بالا می‌برد و در واقع ذخایراضافی بانک‌ها نزد بانک مرکزی کم‌کم به ذخایرقانونی تبدیل می‌شود.

پول الكترونيكي چيست ؟

پول الكترونيكي يا پول ديجيتالي، ارزش پول واحدهاي پول منتشره از سوي دولت يا بخش خصوصي است كه به شكل الكترونيكي بر روي يك وسيله الكترونيكي ذخيره شده است.
نشر گسترده پول الكترونيكي آثار تجاري، اقتصادي، سياسي و اجتماعي قابل توجهي دارد. مهم‌ترين اثر گسترش استفاده از پول الكترونيكي بر عرضه پول، سياست‌هاي پولي و بانك مركزي اختصاص دارد و در ادامه با توسعه بازارهاي پول، سرمايه، كار و كالا ايجاد نسل‌هاي جديد اقتصادي را هدف‌گذاري كرده است.
با توجه به قابليت پول الكترونيكي براي جايگزيني به جاي اسكناس و مسكوك، اين امكان وجود دارد كه پول الكترونيكي به تدريج جايگزين پول بانك مركزي شود و بدين ترتيب موقعيت انحصاري بانك مركزي در زمينه‌هاي سياست‌گذاري پولي، نظارت بانكي، نظارت بر نظام پرداخت‌ها، ثبات نظام مالي و به ويژه استقلال آن با خطر مواجه شود.
نتايج ارزيابي آثار گسترش كاربرد پول الكترونيكي بر اقتصاد ايران نشان مي‌دهد نشر گسترده پول الكترونيكي اثر ناچيزي بر حجم پول، قدرت كنترلي بانك مركزي و سياست‌هاي پول به همراه خواهد داشت.
البته واكنش‌هاي بانك مركزي در قبال نشر پول الكترونيكي، نقش بسيار مهمي در چگونگي تاثيرگذاري گسترش كاربرد پول الكترونيكي بر اقتصاد دارد. اگرچه تا كنون اقتصاددانان تعريف جامع و مانعي از پول، كه بتواند همه ويژگي‌ها و وظايف پول را پوشش دهد، ارائه نكرده‌اند، اما مي‌توان با كمي اغماض پول را به عنوان وسيله‌اي براي داد و ستد كه مورد قبول عموم افراد جامعه باشد، تعريف كرد.
پول در زندگي اقتصادي بشر از چنان اهميتي برخوردار است كه برخي از آن به عنوان يكي از مهم‌ترين اختراعات بشر ياد كرده و تاريخ اقتصادي را با توجه به اهميت نقش پول به سه دوره تقسيم مي‌كنند:
1 - اقتصاد پاياپاي
2 - دوره اقتصادي پولي
3- اقتصاد اعتباري
با توجه به پيشرفت روزافزون فناوري اطلاعات و ارتباطات و گسترش استفاده از پول الكترونيكي از اواسط دهه 1990، شايد بتوان دوره كنوني را نيز دوره اقتصاد اينترنتي ناميد.
گسترش فزاينده استفاده از پول الكترونيكي، پيامدهاي تجاري، اقتصادي، سياسي و اجتماعي قابل ملاحظه‌اي به همراه دارد.
از نظر اقتصادي مهم‌ترين آثار گسترش استفاده از پول الكترونيكي بر روي عرضه پول، سياست‌هاي پولي و بانك مركزي ايجاد مي‌شود.
آثار گسترش كاربرد پول الكترونيكي بر سياست‌هاي پولي از آن جهت كه مي‌تواند كارآيي يكي از ابزارهاي سياست‌گذاري كلان اقتصادي دولت براي دستيابي به اهداف اقتصادي خود، به خصوص تثبيت سطح عمومي قيمت‌ها را كاهش دهد، بسيار حائز اهميت است.

پول الكترونيكي و ويژگي‌هاي آن

پول الكترونيكي يا پول ديجيتالي، ارزش پولي واحدهاي پول منتشره از سوي دولت يا بخش خصوصي است كه به شكل الكترونيكي بر روي يك وسيله الكترونيكي ذخيره شده است.
پول الكترونيكي نوعي ابزار مالي الكترونيكي است كه حداقل از عهده انجام همه وظايف پول برمي‌آيد بنابراين پول الكترونيكي مي‌تواند جانشين بسيار نزديكي براي پول بانك مركزي باشد.
ارزش پولي ذخيره شده بر روي وسيله الكترونيكي با اجازه مصرف كننده درگير معاملات پرداختي، مي‌تواند به وسيله الكترونيكي ديگري انتقال يابد.
اين روش با سيستم‌هاي پرداخت الكترونيكي مرسوم، نظير كارت‌هاي پرداخت و اعتباري و نقل و انتقالات كابلي كه هر كدام معمولا نيازمند اخذ مجوز مستمر بوده و ممكن است در هر معامله متضمن بدهكار كردن و بستانكار كردن حساب‌هاي بانكي باشند، متفاوت است.
اين گزارش به نقل از بانك توسعه صادرات ايران حاكي است، بر خلاف پول بانك مركزي كه پول بيروني است، پول الكترونيكي همانند يك سپرده ديداري يا چك مسافرتي پول دروني مي‌باشد.
پول دروني طلب قانوني دارنده آن از ناشر آن مي‌باشد در حالي كه پول بيروني متضمن چنين طلبي نيست، به عبارت ديگر موجودي پول الكترونيكي، يك طلب جاري بر عهده ناشر آن است كه با هيچ حساب خاصي ارتباط ندارد.

ويژگي‌هاي پول الكترونيكي‌

اگر چه درفرايند توسعه پول الكترونيكي، انواع بسيار متفاوتي از فرآورده‌هاي پول الكترونيكي با ويژگي‌هاي مختلف عرضه شده است اما در طراحي همه آنها سعي شده حداقل همه ويژگي‌هاي پول بانك مركزي لحاظ شود.
به طور كلي فرآورده‌هاي پول الكترونيكي را از نظر فني مي‌توان به دو دسته تقسيم كرد.
1- پول الكترونيكي مبتني بر كارت‌هاي هوشمند
2- پول الكترونيكي مبتني بر نرم‌افزار رايانه‌اي
فرآورده‌هاي پول الكترونيكي مبتني بر كارت‌هاي هوشمند، براي تسهيل پرداخت‌هاي با ارزش كوچك در معاملات خرد رو در رو طراحي شده‌اند، بنابراين انتظار مي‌رود كه فرآورده‌هاي پول الكترونيكي مبتني بر كارت‌هاي هوشمند، استفاده از پول بانك مركزي و نيز در حد كمتر استفاده از كارت‌هاي اعتباري و پرداخت را براي پرداخت‌هاي مستقيم، كاهش دهد. همچنين به احتمال زياد استفاده از چك،‌ كارت‌هاي پرداخت و كارت‌هاي اعتباري در پرداخت‌هاي غيرمستقيم، يعني پرداخت‌هاي به هنگام را نيز كاهش خواهد داد.
فرآورده‌هاي پول الكترونيكي مبتني بر نرم‌افزار رايانه‌اي نيز از طريق كاهش هزينه‌هاي مبادلاتي با تسهيل نقل و انتقال پول ميان انواع مختلف حساب‌ها، بانك‌ها و كشورها و نيز سرريز‌هاي يادگيري، تقاضاي سپرده‌هاي ديداري را تحت تاثير قرار مي‌دهد و آن را كاهش خواهد داد.
سرريزهاي يادگيري به مهارتي كه افراد در طي زمان ضمن استفاده از نرم‌افزارهاي مالي شخصي و فناوري‌هاي ارتباطي براي مديريت بهينه برنامه‌هاي مالي شخصي و فناوري‌هاي ارتباطي براي مديريت بهينه برنامه‌هاي مالي خود كسب مي‌كنند، مربوط مي‌شود.
مهمترين ويژگي پول الكترونيكي يعني فرامليتي يا بي‌مرز بودن آن نقش مهمي در اثرگذاري بر ساير متغيرهاي اقتصادي ايفا مي‌كند.
اگر چه اين ويژگي ازنظر دولت‌ها منشا برخي تبعات منفي نشر گسترده پول الكترونيك تلقي مي‌شود اما به ارتقاي سطح كارايي مبادلات بين‌المللي نيز كمك قابل ملاحظه‌اي مي‌كند.
طبيعتا با استفاده از پول الكترونيكي، هزينه نقل و انتقال بين‌المللي وجوه، به طور قابل توجهي كاهش خواهد يافت.
البته با افزايش بي‌سابقه كارايي پرداخت‌هاي بين‌المللي، ممكن است بي‌ثباتي نظام پولي جهاني افزايش يابد و به بروز كشمكش بين ناشران و استفاده كنندگان پول الكترونيكي از يك سو و بانك‌هاي مركزي كشورها از سوي ديگر منجر شود.
ويژگي ديگر پول الكترونيكي، پول قانوني يا پول رايج نبودن آن است كه اين امر درمراحل اوليه نشر، مقبوليت عمومي آن را كاهش مي‌دهد.
علاوه براين پول الكترونيكي برخلاف اسكناس و مسكوك و ديگر وسايل مبادله امروزي ، مستلزم حضور فيزيكي پرداخت‌كننده و دريافت كننده وجه براي قطعيت پرداخت نيست، زيرا موجودي پول الكترونيكي مي‌تواند از طريق شبكه‌هاي رايانه‌اي به صورت به هنگام انتقال يابد.

پيامدهاي اقتصادي گسترش استفاده از پول الكترونيكي‌

نشر گسترده پول الكترونيكي با توجه به ويژگي‌‌هاي خاص آن، به طور گسترده ساير بازارها و متغيرهاي اقتصادي را تحت تاثير قرار خواهد داد.
افزايش كارايي مبادلات يكي از مهم‌ترين پيامدهاي مثبت گسترش استفاده از پول الكترونيكي، افزايش كارايي مبادلات است.
پول الكترونيكي به چند طريق به كارامدتر شدن مبادلات كمك خواهد كرد:
از آنجا كه هزينه نقل وانتقال پول الكترونيكي از طريق اينترنت نسبت به سيستم بانكداري سنتي ارزانتر است،‌ پول الكترونيكي مبادلات را ارزان تر خواهد كرد.
براي انتقال پول به روش سنتي، بانك‌هاي مرسوم، شعب، كارمندان، دستگاه‌هاي تحويلدار خودكار و سيستم‌هاي مبادله الكترونيكي مخصوص بسياري را نگهداري مي‌كنند كه هزينه‌هاي سربار همه اين تشريفات اداري، بخشي از كارمزد نقل وانتقال پول و پرداخت‌هاي كارت اعتباري را تشكيل مي‌دهد.
در حالي كه هزينه نقل و انتقال پول الكترونيكي به دليل استفاده از شبكه اينترنت موجود و رايانه‌هاي شخصي استفاده‌ كنندگان، بسيار كمتر و شايد نزديك به صفر است.
اينترنت هيچ مرز سياسي نمي‌شناسد و پول الكترونيكي نيز بدون مرز است.
بنابراين هزينه انتقال پول الكترونيكي در داخل يك كشور با هزينه انتقال آن بين كشورهاي مختلف برابر است در نتيجه هزينه بسيار زياد كنوني‌ نقل و انتقال بين‌المللي پول نسبت به نقل و انتقال آن در داخل يك كشور معين، به طور قابل توجهي كاهش خواهد يافت.
وجوه پول الكترونيكي به طور بالقوه مي‌تواند به وسيله هر شخصي كه به اينترنت و يك بانك اينترنتي دسترسي دارد مورد استفاده قرار گيرد.
به علاوه در حالي‌ كه پرداخت‌هاي كارت اعتباري به فروشگاه‌هاي مجاز محدود است، پول الكترونيكي پرداخت‌هاي شخص به شخص را نيز امكان پذير مي‌سازد.
پيدايش پول الكترونيكي نوعي انقلاب پولي در اقتصاد امروزي و نسل‌هاي برتر اقتصاد پولي محسوب مي‌شود و با تكميل فرايند اعتماد سازي اركان اقتصادي خرد و كلان به استفاده از اين پول، دامنه تحولات آن بيشتر خواهد شد.
يكي از وظايف نخبگان علمي و اقتصادي كشور تبيين فرصت‌ها، مزيت‌ها و تهديدهاي پول الكترونيكي به ويژه در بازارهاي مالي و واسطه‌گري است.
اساس نظريه واسطه گري مالي بر مفهوم بازار كامل كلاسيك‌ها مبتني است طبق اين نظريه، واسطه‌گري مالي براي برطرف كردن اصطكاك‌ها و نقايص نظام بازار از جمله هزينه مبادله و اطلاعات‌ نا متقارن بين سرمايه‌گذاران و وام دهندگان، به وجود آمده است.
از آنجا كه اين نظريه ديدگاه انفعالي نسبت به واسطه‌گري داشته و توضيح مناسبي براي برخي واقعيت‌هاي صنعت مالي به خصوص رشد شتابان و فوق‌العاده نوآوري‌هاي دهه‌هاي اخير، ارائه نمي‌كند برخي از صاحب نظران نظير مرتون و بودي در صدد تكميل اين نظريه برآمده‌اند.
به عقيده آنها وظايف اقتصادي واسطه‌گري مالي در طي زمان نسبتا ثابت بوده و ساختار نهادي بازار مالي براي انجام اين وظايف تكامل يافته‌اند.
تعامل بين واسطه‌هاي مالي و بازار، ضمن تقويت و بهبود عملكرد وظايف آنها، نظام مالي را به سمت هدف ايده‌آل كارايي كامل سوق مي‌دهد علاوه بر اين نقش واسطه‌گري مالي در مديريت ريسك و كاهش دادن هزينه‌هاي مشاركت براي افراد نيز، حائز اهميت است.
بنابراين با پيدايش پول الكترونيكي و گسترش روز افزون بانكداري الكترونيك، تغييري در نقش سنتي بانك‌ها تجهيز و تخصيص منابع در نظام مالي رخ نخواهد داد.
به عبارت ديگر در اين دوره نيز واسطه‌گري مالي يك ضرورت گريز ناپذير است و بانك‌ها همچنان به عنوان واسطه بين وام دهندگان و وام گيرندگان فعاليت خواهند كرد اما ساختار نهادي بازار مالي در جهت بهبود كاركرد كل بازار و در نتيجه ارتقاي سطح كارايي تغيير خواهد كرد.
از جمله تغييرات نهادي صنعت مالي كه به واسطه رشد خيره كننده اينترنت اتفاق افتاده و به طور فزاينده در حال گسترش است، رواج بانكداري الكترونيكي و در نتيجه پيدايش بانك‌هاي مجازي يا اينترنتي است.
مهم‌ترين ويژگي اين نوع بانك‌ها اين است كه در رابطه بين بانك و مشتري، موقعيت فيزيكي بانك يا مشتري نقشي ندارد.
وابستگي نداشتن به موقعيت فيزيكي، علاوه بر اينكه زمينه رقابت بين بانك‌ها را تغيير داده و نقش فاصله مكاني از بانك را در هزينه نهايي ارائه خدمات بانكي به مشتري از بين مي‌برد دو پيامد عمده دارد اول اين‌كه امكان مبادله خدمات مالي در بازارهاي خرد كشورهاي مختلف را فراهم مي‌سازد، دوم اين‌كه بانك‌هاي مجازي مي‌توانند موقعيت فيزيكي خودشان را بدون اين‌كه تغييري در ارتباط خود با مشتريانشان ايجاد كنند، تغيير دهند.
بنابراين بانك‌هاي مجازي در مقايسه با بانك‌هاي سنتي انعطا‌ف‌پذيرترند و نسبت به تغيير شرايط اقتصادي يا مقررات قانوني، به سرعت واكنش نشان مي‌دهند و مي‌توانند از كشوري به كشور ديگر نقل مكان كنند.

آثار کلان اقتصادی

پول الكترونيكي نماينده پول در جهان واقعي است و بر حسب همان پول‌هاي سخت موجود انتشار يافته پول الكترونيكي دلار، پول الكترونيكي ين و ديگر پول‌ها مي‌توانند با پول سخت معادل خود در هر زمان مبادله شود بنابراين پول الكترونيكي به مفهومي كه دلار، مارك يا ين جديد هستند، پول جديدي نيست.
پول الكترونيكي، پولي است كه توسط بانك‌ها با استفاده از پول واقعي به عنوان پايه، ايجاد مي‌شود و قابليت تبديل آن به پول واقعي، تضمين شده است.

بازار ارز

پول الكترونيكي مي‌تواند عامل بالقوه افزايش بي‌ثباتي در بازارهاي ارز باشد از آنجا كه پول الكترونيكي، نماينده پول واقعي است، مي‌بايد يك نرخ ارز و يك بازار ارز در فضاي رايانه‌اي وجود داشته باشد البته نرخ‌هاي ارز فضاي رايانه‌اي و جهان واقعي، مي‌بايد برابر باشند در غير اين‌صورت معاملات اربيتراژ خريد و فروش ارز، بلافاصله نرخ‌هاي ارز واقعي و مجازي را برابر خواهد كرد.
با وجود اين تفاوت‌هايي بين بازارهاي ارز واقعي و مجازي وجود خواهد داشت:
كارمزد تسعير پول الكترونيكي برحسب يك ارز با پول الكترونيكي برحسب ارز ديگر نسبت به كارمزد تسعير پول واقعي، كمتر خواهد بود.
از آنجا كه در دنياي مجازي مصرف‌كنندگان مي‌توانند بر روي ديسك سخت رايانه خود پول الكترونيكي چند كشور مختلف را نگهداري كنند، اگر ارزش يك ارز در بازار كاهش يابد، مصرف‌كنندگان به احتمال زياد به تسعير شكل پول الكترونيكي آن ارز با شكل پول الكترونيكي ارز ديگري كه با ارزش‌تر و با ثبات‌تر باشد، تمايل خواهند داشت از اين‌ رو انگيزه سفته‌بازي در بازار الكترونيكي ارز بيشتر از جهان واقعي خواهد بود.
اين موضوع از آن جهت كه مي‌تواند عامل بي‌ثباتي نرخ‌هاي ارز شود، حائز اهميت است در واقع فعاليت‌هاي سفته‌بازي مي‌تواند كاهش ارز اوليه هر ارز معيني را شتاب بخشد و نوسانات معمول در بازار ارز را افزايش دهد و آثار حبابي نوسان كاذب مي‌تواند اتفاق بيافتد.
البته اگر انتظارات شركت‌كنندگان در بازار از يكديگر مستقل باشد، افزايش تعداد شركت‌كنندگان ممكن است به تثبيت بازار كمك كند، اما اگر انتظارات شركت‌كنندگان در بازار به يكديگر وابسته باشد، احتمال وقوع آثار حباب گونه در بازار افزايش خواهد يافت.
بنابراين از آنجا كه نرخ ارز پول الكترونيكي با جهان واقعي پيوند خورده است، شركت گسترده افراد در فعاليت‌هاي سفته‌بازي ممكن است، بي‌ثباتي نرخ ارز را در پي داشته باشد.

بازارهاي مالي‌

پول الكترونيكي نماينده پول واقعي است كه توسط موسسات بانكي و غيره در ازاي دريافت اسكناس و مسكوك انتشار يافته و تبديل آن به اسكناس و مسكوك بنا به درخواست مشتريان تضمين شده است با وجود اين، امكان دارد كه ناشران پول الكترونيكي نتوانند به خوبي از عهده تعهد قابليت تبديل‌پذيري آن به اسكناس و مسكوك، برآيند.
بديهي است اگر بانكي به اندازه پول واقعي دريافتي از مشتريان خود اقدام به انتشار پول الكترونيكي كند و از محل منابع حاصل از تبديل پول واقعي به پول الكترونيكي وام ندهد مي‌تواند همه تقاضاي مشتريان خود براي اسكناس و مسكوك را پاسخ دهد.
در اين حالت ورشكستگي بانك‌ها غير متحمل خواهد بود اما از آنجا كه همانند شيوه‌هاي مرسوم بانكداري، بانك‌ها فراتر از سپرده‌هاي پول نقد خودشان به اعطاي وام به صورت پول الكترونيكي، خواهند پرداخت، اگر مشتريان بانك همگي به طور همزمان براي تبديل موجودي پول الكترونيكي خود مراجعه كنند، بانك توانايي پاسخگويي به مشتريان را نداشته و در نتيجه ورشكسته خواهد شد كه اين امر مي‌تواند به بروز بحران در بازارهاي مالي منجر شود.

تاريخچه اسكناس

اسكناس يكي از مخترعات مردم چين است و آن در اين مملكت از اواخر قرن دهم ميلادي معمول شده است و اول كسي كه به انتشار آن پرداخته تايي تسو نخستين امپراطور سلسله معروف سونگ است كه در 960 ميلادي برابر 349 هجري قمري تاسيس يافته و افراد آن در چين جنوبي سلطنت مي كرده اند،
دويست سال بعد از وضع پول كاغذي در چين چون در تكثير آنها راه افراط رفته و علاوه بر پايتخت در بلاد ديگر نيز به اين كار دست زده بودند قيمت پول هاي كاغذي تنزلي فاحش كرد و به كلي از اعتبار سابق افتاد، پادشاه مغول «قوبيلاي قاآن» برادر هولاكوخان نيز پول كاغذي يا اسكناس را رايج نموده است كه آن را چاو مي ناميدند،ماركوپولو و ابن بطوطه سياح مراكشي كه تقريباً هر دو در يك زمان چين را سياحت کرده اند در سفرنامه هاي خود پول كا غذي را وصف كرده اند در فرهنگ معين آمده است:1ـ اسكناس نوعي كاغذ بهادار است كه بهاي وي بر روي آن نوشته شده و براي خريد و فروش به كار مي رود (پول كاغذي). 2ـ اسكناس كاغذ رايجي كه بانك مركزي به جاي مسكوك طلا و نقره در دسترس مردم مي گذارد و معادل آن پشتوانه اي در خزانه خود و تحت نظر اولياي دولت نگاه مي دارد، دراصطلاح حقوقي اسكناس سفته اي است به عهده بانك كه به رؤيت و در وجه حامل است و مشمول مرور زمان نمي شود و سودي هم به آن تعلق نمي گيرد. بانكي كه اسكناس صادر مي كند معادل مبلغي روی آن ذكر شده مديون مي باشد و متعهد است كه آن را به فلزي كه رواج قانوني دارد تبديل كند. در زمان انقلاب فرانسه مجلس ملي آن كشور قانوني وضع كرد كه به موجب آن كليه اراضي متعلق به دولت به تصرف دولت در آمد و ملي گرديد. به وثيقه اراضي مزبور دولت پول كاغذي منتشر كرد كه (آسينيا) ناميده مي شد و مفهوم آن اين بود كه كاغذهاي مزبور به امضاي دولت رسيده و تضمين شده است.چندي بعد كه در روسيه هم پول كاغذي رواج گرفت لغت فرانسوي آسينيا براي پول كاغذي انتخاب شد و با مختصر تحريفي در تلفظ آن اسكناس شد اين لغت اسكناس در زمان فتحعلي شاه به ايران وارد شد و نام پول كاغذي اسكناس گرديد در قرن هفتم هجري يك نوع پول كاغذي در ايران متداول گرديدكه آن را (چاو) مي گفتند اسكناس به صورت امروزي از سيصد سال قبل در اروپا مرسوم شد و امروز قسمت عمده پول اغلب كشورها را اسكناس تشكيل مي دهد در ايران تا سال 1889 ميلادي كه بانك شاهنشاهي تشكيل شد پول رايج كشور مسكوك نقره و طلا بود در آن سال به موجب فصل سوم امتيازنامه بانك نشر اسكناس در سرتاسر ايران منحصراً به بانك شاهي ايران تعلق گرفت و به موجب همين فصل مقدار آن نبايستي از هشتصد هزار ليره انگليسي تجاوز كند. در سال 1890 اسكناس جديد بانك با سرلوحه فارسي و علامت شير و خورشيد و عكس ناصرالدين شاه و ذكر ارزش آن نشر شد مجموعاً بانك شاهنشاهي چهل سال در ايران اسكناس منتشر كرد تا اين كه در تاريخ 23 ارديبهشت 1309حق انتشار اسكناس از آن بانك سلب ودر مقابل دويست هزار ليره به بانك ملي ايران واگذار گرديد. اسكناس بانك ملي ايران در سال 1310رواج يافت و اولين اسكناس با عكس رضاشاه و امضاي دكترليند نبلات (مدير كل بانك) و دكتر علامير (بازرس دولت) به جريان گذاشته شد (مصاحب) پول كاغذي را در سال 692 هجري در ايران تقليد كرده اند. اين پول كاغذي را (چاو مبارك) خواندند كه بر بالاي اين اسكناس كلمه شهادتين را نوشته بودند به قول رشيد الدين فضل ا …و به قول وصاف در ماه ذي القعده سال 693 اول بار چاو در تبريز منتشر گرديد كه موجب حوادثي گرديد كه در كتابهاي تاريخ مذكور است. تقليد ديگري در هند توسط «سلطان محمد تغلق شاه» (752-725) انجام گرفت. ولي اين سلطان بخشنده جاه طلب كه دخلش به خرجش نمي رسيد به خيال افتاد كه به جاي چاو كاغذي (مس) را عوض زر و سيم رايج سازد ولي سكه مسي نتوانست جاي طلا و نقره را بگيرد و پس از چندي مورد قبول مردم واقع نشد و از اعتبار افتاد اولين پول كاغذي يا اسكناس درسال 1307 قمري به توسط بانك شاهنشاهي در ايران انتشار و نام اسكناس يافت. آخرين اسكناسي كه در ايران منتشر شده اسكناس 50 هزار ريالي است كه اخيراً رايج گرديده است.

تاریخچه اسکناس در ایران

اسکناس در زبان فرانسه Assignas نامیده می شود که به معنی تضمین پرداخت وجه از طرف دولت بوده است.روسها به آسیگناف می گفته اند که این کلمه در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار در ایران بصورت اسکناس در آمد.
قدیمی ترین اسکناس شناخته شده در ایران،اسکناس یک درهمی،منقش به لااله الاالله و محمد رسول الله می باشد که در زمان فرمانروایی کی تون مغول به سال ۶۹۳ هجری قمری در تبریز به چاپ رسیده و به نام چاو مبارک موسوم بوده است.
▪ اولین بانکی که اسکناسهای ایران را چاپ می کرده،بانک جدید شرق بود که مرکزش در لندن و در آسیا عملیات بانکی داشته است.اسکناس های چاپ شده توسط این بانک در بانک بازرگانی ایران انتشار می یافت.مبلغ این اسکناسها از ۵ قران به بالا بوده است.
▪ در سال ۱۲۶۷ هجری قمری امتیاز نشر اسکناس از بانک جدید شرق به بانک شاهی انتقال یافت.بانک شاهی حق انتشار اسکناس یعنی توزیع آن را داشته و چاپ توسط بانک جدید شرق صورت می گرفته و سیاست های پولی نیز بعهده همین بانک بود.
▪ در سال ۱۲۵۸ هجری شمسی،نمایندگان نخستین مجلس شورای ملی خواستار تاسیس بانک ملی شدند.
سال ۱۳۰۶ شمسی بانک ملی به نصویب می رسد و در ۱۷ شهریور ۱۳۰۷ شروع به کار می کند.از جمله سیاست های این بانک خارج ساختن کنترل اقتصاد پولی ایران از دست خارجی ها بود.
▪ سال ۱۳۱۰ شمسی اسکناس های چاپ شده قبلی از جریان خارج شدند.به موجب ماده ۵ قانون اصلاح(قانون واحد ومقیاس پول) حق انحصاری انتشار اسکناس به مدت ۱۰ سال به بانک ملی واگذار شد. از آن پس تعیین نوع طرح و مبلغ،نوع اسکناس و تعداد آنها را بانک ملی تعیین می کرده و در لندن چاپ می شد.
نشر اسکناس از سال ۱۳۳۹ از بانک ملی به بانک مرکزی سپرده شد.
▪ سازمان تولید اسکناس از سال ۱۳۵۱ تاسیس و طرح تاسیس چاپخانه ای برای چاپ اسکناس تهیه شد.
▪ سال ۱۳۶۱ ساختمان چاپ اسکناس تکمیل و چاپ اسکناس به صورت آزمایشی با چاپ اسکناسهای ۲۰۰ ریالی بطور رسمی در ایران آغاز شد.
▪ در سال ۱۳۶۷ با راه اندازی دو خط تولید دیگر،خط تولید اسکناس به ۴ واحد رسید و از آن پس تمامی اسکناسهای جمهوری اسلامی ایران در داخل چاپ می شود.
▪ در سال ۱۳۶۸ با توجه به واردات کاغذهای مورد نیاز از خارج،طرح ساخت کارخانه تولید کاغذ اسناد بهادار مطرح می شود.
▪ در سال ۱۳۷۶ عملیات اجرایی پروژه کارخانه تولید کاغذ اسناد بهادار آغاز می شود.
▪ در سال ۱۳۸۱ این کارخانه پس از پشت سر گذاردن تولیدات آزمایشی به بهره برداری کامل رسید.
و اکنون با لطف الهی و تلاش مسئولان و همت مردان این خاک تمامی مراحل تهیه و تولید اسکناس در داخل کشور انجام شده و اافتخاری به افتخارات ملی افزون گشته است.

تاریخچه سکه

در دنیای قدیم و قبل از بوجود آمدن سکه، معاملات مردم از طریق مبادله کالا(پایاپای) صورت می گرفته و پایه، مقیاس و میزان مبادله کالا، چهارپایان بوده اند. بر روی نقاشی ها و حجاری های قدیم، صحنه های مبادلات ودادو ستد که بوسیله معاوضه صورت می گرفته است مشاهده می شود. در دوران پیدایش فلزات مختلف مانند مس، برنز، طلاو نقره اشیایی به اشکال مختلف مانند حلقه و میله، قطعات محدود محدود یا چهارگوش و یا به صورت تبر و کارد تهیه می نمودند که وسیله معاوضه در معاملات قرار می گرفت. در مورد پیدایش سکه روایات مختلفی است اولین انسان هایی که به ضرب سکه اقدام نمودند لیدی ها بودند. قدیمی ترین سکه های لیدی ها به شکل قطعه پهن نامنظمی است که از مخلوط نقره و طلا تهیه می شده است
در سال 546 کوروش هخامنشی کشور لیدی را تسخیر نمود. با اینکه وی متوجه لزوم سکه و تاسیس ضرابخانه شده بود ولی مرگ به او این فرصت را نداد
لذا داریوش هخامنشی ( 522-486 ق . م ) اولین کسی بود که به ضرب سکه در ایران اقدام نمود
از آن به بعد در دوره های مختلف تاریخی سکه های متفاوت در این سرزمین ضرب گردیده است که که نقوش آنها بیانگر بسیاری از وقایع و آداب و رسوم مربوط به دوره خود می باشند. به عنوان مثال سیمای پادشاهان، انواع تاج ها، تزیینات لباس، آرایش مو و چهره، خط و تحول آن، القاب شاهان، قدرت زمان سلطنت آنها و همچنین نام شهرهای مرکزی که در آنجا ضرابخانه وجود داشته کمک شایانی به محققان و پژوهشگران تاریخ نموده است .
نحوه ضرب سکه به این صورت بود که قطعاتی از فلز، طلا، نقره یا مس را با وزن معینی در بین هر دوروی سکه قرار داده و با چکش، ضربه ای محکم و کنترل شره برآن وارد می کردند تا فلز مورد نظر تبدیل به سکه شود. قالب سکه نیز از نوعی فلز محکم یا پولاد تهیه می شد .

سكه‌شناسي

سكه‌شناسي شاخه‌اي از باستان‌شناسي است و با آن مي‌توان گذشته يك ملت را مرور كرد.
بعد از هزاران سال معامله پایاپای که جنس می‌دادند و جنس می‌گرفتند و بعد از اینکه مدت‌ها از نمک، پوست لاک‌پشت، دندان نهنگ، سنگ، فلز، صدف، مروارید، مرجان و هر چیز باارزش دیگر به عنوان پول استفاده شد، مردم لیدی، همسایه قدیمی مادها در غرب ایران باستان، اولین کسانی بودند که سکه زدند.
ایرانی‌ها هم بیکار ننشستند و فورا از دختر پادشاه لیدی برای پسر شاه ماد خواستگاری کردند و با سازندگان اولین سکه فامیل شدند.
با برقراری پیوند دوستی بین دو ملت، سکه‌های طلای لیدی در سرزمين ماد هم رایج شد اما چون ایرانی‌ها در آن زمان از خودشان هیچ سکه‌ای نداشتند، حتی یک سکه هم بابت مهریه ندادند! بعدها داریوش از این فکر استفاده کرد و اولین سکه ایرانی را ضرب کرد و اسمش را گذاشت «دریک».
تاریخ سکه از آن بحث‌های مفصل باستان‌شناسی است که همیشه بازارش داغ است و این 2صفحه، پیش آن پشیزی بیش نیست.

بد نيست بدانيد

سکه در قدیم به 2 روش ساخته می‌شد؛ یا با ریختن فلز مذاب در یک قالب (قالب‌ریزی) و یا با كوبيدن چکشی که نقش خاصی رویش حک شده بود، بر تکه‌ای فلز. به روش اول قالب‌ریزی و به روش دوم، ضرب چکشی سکه می‌گویند.
اولین سکه‌ها از جنس طلا (= دینار)، نقره (= درهم) و مس ساخته شد.
شکل همه سکه‌ها گرد نیست؛ بعضی سکه‌های ایران قدیم چندگوش‌اند، بعضی دیگر نیز میله‌ای و به شکل یک میخ یا سنجاق کوچک‌اند.
با اختراع سکه مشاغل دولتی زیادی در ایران قدیم به وجود آمد.
اختراع سکه، کلمات و اصطلاحات زیادی به زبان‌های ایرانی وارد کرد.
اسم اولین سکه لیدی، الکترون بود که 70درصد طلا داشت.
نوشته‌های روی بزرگ‌ترین سکه جهان که در موزه بریتانیا قرار دارد، به خط و زبان فارسی است.
روی سکه‌های ایران باستان تصویر پادشاهان زن نیز دیده می‌شود.
از روی نقش و نوشته سکه‌ها می‌توان اطلاعاتی از تاریخ و اجتماع ایران قدیم به دست آورد که در کتاب‌ها و کتیبه‌ها موجود نیست.
متأسفانه بسیاری از سکه‌های قدیمی برای استفاده از فلزات قیمتی آن، به دست سودجویان آب می‌شود و همه اطلاعات تاریخی آنها از بین می‌رود.
برای دیدن سکه‌های ایران قدیم به موزه سکه بانک سپه، موزه ملی ملک، موزه تماشاگه پول، موزه سکه گنجعلی‌خان کرمان، موزه ملی ایران (بخش دوران اسلامی) و... سر بزنید.
وقتی ضراب سکه ناشی و تازه‌کار باشد و چکش ضرب را کمی این‌ور‌تر بکوبد...

سکه نقره (= درهم) بهرام پنجم ساسانی، از محبوب‌ترین شاهان ایران باستان، مشهور به بهرام گور. در پشت سکه‌های ساسانی نقش آتشکده ضرب شده است.

بعد از اسلام تا 200سال همچنان از سکه‌های ساسانی استفاده می‌شد. گاهی در کنار سکه ساسانی عبارتی به عربی اضافه می‌کردند. پشت و روی یک سکه نقره ساسانی (= درهم) زمان خسروپرویز که در وسط، تصویر او و نامش به خط پهلوی دیده می‌شود و در حاشیه سکه در زمان زیاد بن ابی سفیان به خط عربی نوشته «بسم‌الله، ربی» اضافه شده است.

سکه‌ها معمولا به نام شاهانی که دستور ضرب آنها را می‌دادند، مشهور می‌شدند. به سکه طلای شاه عباس صفوی و شاهان صفوی بعد از او عباسی می‌گفتند. به سکه طلای اشرف افغان، اشرفی و به سکه طلای نادرشاه، نادری گفته می‌شد. پشت و روی سکه عباسی شاه طهماسب دوم صفوی ضرب لاهیجان گیلان. برخلاف دوران هخامنشی، در زمان صفوی سکه طلا در استان‌ها هم ضرب می‌شد. روی سکه‌های ایرانی شعر هم دیده می‌شود؛ مثلا روی بعضی از سکه‌های شاه طهماسب نوشته شده: به گیتی سکه صاحب‌قرانی / زد از توفیق حق طهماسب ثانی.

پشت و روی سکه طلای فتحعلی‌شاه قاجار، ضرب لاهیجان گیلان.

سکه طلای زمان احمدشاه قاجار، ضرب سال1334 هجری قمری که به عنوان نشان آویز به کار رفته.

سکه‌ها هم خانه دارند. به جایی که در آن سکه ضرب می‌کنند، ضربخانه، ضرابخانه یا دارالضرب می‌گویند. اینجا ضرابخانه گنجعلی‌خان کرمان است که تبدیل به موزه سکه شده. مجموعه گنجعلی‌خان کرمان، شامل بازار، کاروانسرا، حمام، مدرسه، آب انبار و ضرابخانه متعلق به دوران صفوی است.
از سکه فقط برای انجام معاملات استفاده نمی‌شد؛ به عنوان آویز گردنبند هم به کار می‌رفت. زنجیر گردنبندی که با سکه‌های مختلف تاریخی آراسته شده. گاهی این گردنبند‌ها خود یک موزه سکه‌اند و سكه‌هايي از ایران باستان تا ایران معاصر روی آنها هست.
اشتباه نکنید این سکه نیست. یک پلاک یا نشان طلای هخامنشی با نقش شیر بالدار است. در مطالعات تاریخی، مدال‌ها و نشان‌ها زیرمجموعه سکه‌ها هستند.

هيأت امناي دولت قاجار در حال نظارت بر تعيين عيار و وزن سکه‌های ضرابخانه در تكيه دولت (1311هجری قمری). کارکنان ضرابخانه دولتی لقب‌های خاص خودشان را داشتند. مثلا امین دارالضرب لقب رئیس ضربخانه بود که امین دولت و امانتدار بیت‌المال بود. سکاک به معنی سکه‌زن و معیرالممالک لقب کسی بود که بر کار محک زدن و تعیین عیار سکه‌ها نظارت می‌کرد.
نفر دوم نشسته از سمت راست، کار و بارش سکه بود و شغلش پول‌ساز. محمدحسن امین‌الضرب، مدیر ضرابخانه سلطنتی ایران در زمان قاجار بود و حق انحصاری ضرب سکه در ایران را داشت. امين‌الضرب کارهای زیادی برای کشور کرد؛ ساختن راه‌آهن بين محمودآباد و آمل، کارخانه برق، کارخانه بلورسازي، کارخانه چيني‌سازي در تهران، کارخانه ابريشم‌تابي و ابريشم‌بافي، راه افجه به تهران، کاروانسراي حسن‌آباد بین راه تهران و قم، پيشنهاد ساخت بانک در ۱۲۹۶ هجری قمری و پيشنهاد ساخت اولين کارخانه ذوب‌آهن ايران در ۱۳۰۴ هجری قمری. راستی کسی که سمت چپ او (وسط) نشسته را می‌شناسید؟ سیدجمال‌الدین اسدآبادی است.
برای دوختن سکه به لباس، یا سکه را سوراخ می‌کردند و یا یک حلقه نقره به آن جوش می‌دادند. به همین خاطر خیلی از سکه‌هایی که در موزه‌ها می‌بینید سوراخ است، یا یک دم کوچکي دارد.
سکه‌دوزی از صنایع دستی زیبای ایران قدیم است. در قدیم خانم‌ها حاشیه لباسشان را با دوختن سکه‌های مختلف تزئین می‌کردند؛ هم یک‌جور زینت بود و هم پس‌انداز و در روز مبادا می‌شد آن را خرج کرد. بعد‌ها دیگر دوختن سکه بر حاشیه لباس از مد افتاد و سکه‌دوزی به دوختن نقش‌های سکه‌مانند روی پارچه گفته شد.
پشت و روی سکه 5 شاهی شاه سلطان حسین صفوی ضرب تبریز. یک طرف آن نوشته شده: ضرب بنده‌شاه‌ولایت، حسین.

سکه طلای کانیشکا پادشاه کوشانی. کانیشکا بزرگ‌ترین پادشاه کوشانی بود. او از آن ایرانی‌های اصیلی بود که بعد از حمله اسکندر به ایران و گسترش فرهنگ یونانی، در زنده‌شدن دوباره هویت و فرهنگ ایرانی در نیمه شرقی ایران باستان نقش مهمی داشت.

سکه اردشیر بابکان - مؤسس سلسله ساسانی - که روی آن کتیبه‌اي به خط پهلوی به چشم مي‌خورد. طبقه‌بندی تاج و چهره شاهان ساسانی از روی تصویر سکه‌ها و با مقایسه سنگ‌نگاره‌ها انجام شده است زیرا تقریبا از همه شاهان سکه‌هایی با تصویر نیمرخ یا تمام‌رخ وجود دارد اما فقط از بعضی شاهان، کتیبه و سنگ‌نگاره به جا مانده.

سکه دریک داریوش؛ اولین سکه ایرانی و از اولین سکه‌های جهان که کمانداری هخامنشی را در حال پرتاب تیر نشان می‌دهد. مرد كماندار کلاه پارسی به سر گذاشته، با دست چپ کمان را گرفته و با دست راست زه کمان را می‌کشد.

بعضی‌ها می‌گویند دریک از نام داریوش (دارا) آمده، اما بعضی‌ها هم معتقدند که دریک یا زریک از زر (= طلا) می‌آید و به معنی زرین یا طلایی است. برای دیدن دریک از بخش سکه موزه ملی ملک دیدن کنید. داریوش سکه طلا را فقط در پایتخت ضرب می‌کرد و به استان‌ها (= ساتراپی‌ها) فقط اجازه ضرب سکه نقره داده بود.
سکه کوشانی با تصویر بودا و نام او به خط یونانی (BODDO). کوشانی‌ها از سلسله‌های پادشاهی نیمه شرقی ایران باستان (= افغانستان امروز) بودند و دین بودا در زمان آنها بسیار گسترش پیدا کرد. زبان کوشانی‌ها زبان بلخی بود که از زبان‌های باستانی ایران است، اما به خط یونانی نوشته می‌شده.

تاج خسرو / تاج شاپور

پشت و روی سکه نقره بلاش سوم اشکانی. اشکانیان در ابتدا خود را به ظاهر، دوستدار فرهنگ یونانی نشان می‌دادند و روی سکه‌هایشان مثل جانشینان اسکندر به خط و زبان یونانی می‌نوشتند اما تا قدرت کافی به دست آوردند، به حکومت جانشینان اسکندر در نیمه غربی ایران باستان پایان دادند و خط و زبان ایرانی (پهلوی اشکانی) را جایگزین کردند.

صندوق بین المللی پول چیست؟

این روزها نام صندوق بین المللی پول بیش از هر زمان دیگری در اخبار دیده می شود: از یک سو این نهاد، چشم انداز اقتصادی جهان را تیره و تار ترسیم می کند و از سوی دیگر کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته بدنبال وامهای حیاتی آن هستند.
این کشورها بر خلاف کشورهای صنعتی قادر به تهیه حجم کلانی از پول برای شبکه بانکداری خود نیستند و چنانچه بانکهای آنها ورشکسته شوند، رشد اقتصادی نیز متوقف خواهد شد.
برای همین این قبیل کشورها به صندوق بین المللی پول، آخرین امید وام گیرندگان، متوسل می شوند.این پرسش و پاسخ به درک بهتر این نهاد مهم و سازوکار آن کمک می کند.

وام صندوق بین المللی پول چیست؟

هرگاه کشوری در معرض خطر ناتوانی در بازپرداخت بدهی های موجودش قرار بگیرد، می تواند از صندوق بین المللی پول تقاضای وام کند.
مشکلات ناشی از بازار وام مسکن آمریکا روی نظام بانکداری جهان تاثیر منفی برجا گذاشته و حالا بسیاری از کشورها به کمک مالی نیاز دارند. مثلا پاکستان برای آن که بتواند اقتصادش را شناور نگه دارد، به پنج میلیارد دلار وام فوری نیاز دارد.
معمولا وام گیرندگان ناگزیر می شوند در راستای شروط دریافت وام، دست به اصلاحات ساختاری گسترده ای در اقتصاد خود بزنند. این جنبه از سازوکار صندوق بین المللی پول در گذشته، مخصوصا در زمان بحران مالی آسیا، با انتقادهای گسترده ای مواجه شده بود.

صندوق بین المللی پول چقدر می تواند وام بدهد؟

این صندوق می گوید برای کمک به کشورهای آسیب دیده از بحران مالی کنونی، دویست میلیارد دلار کنار گذاشته است. همچنین این نهاد می گوید که احتمال می دهد به حدود بیست و چهار کشور کمک خواهد کرد.
همچنین تسهیلات تازه ای به بازارهای نوظهور ارائه خواهد شد که به این مفهوم است که بعد از تایید صلاحیت، دیگر هیچ شرط و شروطی برای وام گیرنده تعیین نخواهد شد.
اما کشورهایی تایید صلاحیت خواهند شد که از نظر صندوق بین المللی پول مدیریت کارآمدی دارند. چنین کشورهایی شامل مکزیک، برزیل، کره جنوبی و کشورهای اروپای شرقی می شوند که کسری بودجه کلانی ندارند.
کشورهای واجد صلاحیت ممکن است تا پنج برابر سهمیه شان وام بگیرند.

چرا وام بدون پیش شرط این قدر اهمیت دارد؟

منتقدان ادعا می کنند که صندوق بین المللی پول آنقدر محدودیت برای وام گیرندگان تعیین می کند که ممکن است به بی ثباتی سیاسی و اقتصادی منجر شود.
مثلا آرژانتین ادعا می کند که سیاستهای سختگیرانه ای که صندوق در قبال وامش در سال 2000 تعیین کرده بود، باعث شد اوضاع این کشور بدتر از گذشته شود.
هنگامی که صندوق به آرژانتین چهارده میلیارد دلار وام داد تا اقتصادش را بهبود بخشد، این نهاد همچنین تقاضا کرد که ارزش پزو، واحد پول آرژانتین، با دلار تعیین شود.
درخواست دیگر صندوق بین المللی پول از آرژانتین این بود که سیاست آزادسازی اقتصادی و به صفر رساندن کسری بودجه را به اجرا بگذارد. صندوق ادعا کرده بود اجرای این سیاستها به رشد سریع اقتصادی منجر خواهد شد.
در عوض این کشور آمریکای جنوبی با بیکاری گسترده، افزایش بدهی و رکودی عمیق تر از پیش بینی مواجه شد.
آرژانتین همچنین در سال 2001 دیگر قادر نبود بدهی خود به کشورهای خارجی را بپردازد و بعد قول داد که فقط هفتاد و پنج درصد وامهایش را بازگرداند و سه میلیارد دلار بدهی قبلی را اصلا نپرداخت.
در سالیان اخیر، بسیاری از کشورها برای گرفتن وام، بجای صندوق بین المللی پول، به سراغ نظام بانکداری بین المللی رفته اند که شرط و شروطی ندارد و این روند سبب شد برخی کشورها آینده صندوق را به زیر سوال ببرند.
اما بحران مالی اخیر دوباره نقش صندوق بین المللی پول را برجسته کرده است.

چه کشورهای دیگری در صف گرفتن وام ایستاده اند؟

گمان می رود چند کشور اروپای شرقی از جمله استونی، بلغارستان، رومانی، صربستان، لتونی و لیتوانی در شرف درخواست وام از صندوق بین المللی پول هستند.
بسیاری از این کشورها، بازارهای نوظهور و در حال توسعه ای هستند که حجم بدهی شان در حال افزایش است. در نتیجه این کشورها برای بازپرداخت با مشکل مواجه اند.
در همین حال، سرمایه گذاران خارجی دارند از این کشورها بیرون می روند چون می ترسند نتوانند اصل سرمایه خود را بدست بیاورند. بعلاوه بازار سهام این کشورهای نوظهور بی ثبات شده و واحد پولشان کم ارزش شده است.
پاکستان که با خطر ناتوانی در بازپرداخت بدهی های خارجی خود مواجه است، در حال مذاکره با صندوق بین المللی پول است.
برخی از کشورهای آمریکای لاتین نیز در فکر گرفتن کمک از صندوق هستند. آرژانتین بخاطر آن که اقتصادش با بیرون رفتن سرمایه خارجی در موقعیت خطرناکی قرار گرفته، شاید ناگزیر شود از صندوق بین المللی پول کمک بخواهد.
تحلیلگران ابراز نگرانی کرده اند که اقتصاد ونزوئلا نیز بعد از رشد سریع اخیر، بخاطر افت قیمت نفت در سراشیبی سقوط قرار گیرد. این کشور همچنین بخش زیادی از بدهی آرژانتین را خریده و مبالغ زیادی را صرف طرحهای رفاه اجتماعی و ملی کردن شرکتها کرده است.
افزون بر این، افت قیمت مواد اولیه شاید به اقتصاد شیلی و برزیل که برای رشد به درآمدهای صادراتی وابسته هستند، آسیب برساند.

آیا با افزایش تعداد وام گیرندگان، ممکن است صندوق با کمبود پول مواجه شود؟

خیر، صندوق تنها به برنامه های مورد تایید سهامداران خود وام می دهد. این سهامداران، دولتهای عضو هستند. بنابراین اگر سهامداران قبول کنند که به تقاضایی وام بدهند، پولش را تامین می کنند.
صندوق بین المللی پول که 185 عضو دارد، در سال 1944 برای تثبیت نرخ برابری ارزها جهت جلوگیری از بروز مجدد رکود بزرگ تشکیل شد.
کشورهای عضو سهم خود را به صندوق می دهند تا کشورهای دارای مشکل مالی بتوانند استفاده کنند.

منابع :

پول http://daneshnameh.roshd.ir
پول چیست؟ http://jamirahim.blogspot.com
تاریخچه اسکناس در ایران http://aftab.ir
صندوق بین المللی پول چیست؟ http://www.shafighi.com
پول http://fa.wikipedia.org
پول الكترونيكي چيست ؟ http://forum.p30world.com
سكه‌شناسي http://hamshahrionline.ir
تاریخچه پول در ایران http://aftab.ir
تاريخچه پول، از مبادله كالا تا پول كاغذي http://thebankers.blogfa.com
تاریخچه سکه http://sekeh2020.50webs.com
تاريخچه اسكناس HTTP://GILANEGHARBEEMROZ.COM

/س