مكاتب ادبی
نويسنده: رقیه ابراهیمی
مكتب ادبی، معادل اصطلاح انگلیسی Literary school و به معنای مجموعۀ سنت‌ها، هنجارها، اندیشه‌ها، نظریه‌ها و ویژگی‌هایی است كه به دلایل اجتماعی، سیاسی یا فرهنگی در دوره‌ای خاص در ادبیات یك یا چند كشور نمود می‌یابد. این مجموعه معمولاً در آثار گروهی از صاحبان قلم رخ می‌نماید و باعث تمایز آنها در سبك از شاعران و نویسندگان دیگر می‌شوند. منتقدان، پژوهشگران، نویسندگان و شاعران برجسته و متبحر چنین مجموعه‌ای را می‌یابند و در قالب مشخصه‌های هر مكتب ارائه می‌دهند. هر مكتب با پیروانی كه برای خود می‌یابد دوره‌ای ویژه – كوتاه یا بلند – را می‌پیماید و سپس باز می‌ایستد.
«معمولاً پایه‌گذاران هر مكتب خودشان نیز از مشخصه‌های آثارشان آگاه نیستند و دیگران شیوه‌های هنری آنان را مشخص و معرفی می كنند. البته این اصل جنبۀ همگانی ندارد زیرا مكتب‌هایی هم بوده‌اند كه بنیانگذاران آنها دانسته و با تصمیمی آگاهانه بیانیه‌ای دربارۀ مكتب خود صادر می كردند پیش از آن كه شیوه‌ای تازه در نگارش آثار ادبی در پیش گیرند؛ مانند سوررآلیست‌ها و دادائیست‌ها.
ویژگی‌های هر مكتب ادبی رفته رفته در آثار ادبی مربوط به آن نمود می‌یابد. گفتنی است كه هر مكتب ادبی شكل دگرگون یافته مكتب پیش از خود یا واكنش و طغیانی در برابر آن است؛ از همین رو، می‌توان گفت كه هیچ مكتبی بدون مقدمه پیدا نمی‌شود و ردّی از ویژگی‌های بیشتر مكتب‌های ادبی را در آثار ادبی پیش از آن می‌توان یافت. مهم‌ترین عامل پیدایی هر مكتب ادبی، نوع نگرشی است كه ادیبان هر دوره به زندگی و دنیای پیرامون خویش دارد. در نتیجۀ همین نگرش است كه بیان هنری، شكل‌های گوناگونی می‌یابد و تغییراتی در بكارگیری زبان و شیوۀ كاربرد واژگان پیش می‌آید.
خلاصه اینكه شرایط و اوضاع اجتماعی، سیاسی یا فرهنگی در ایجاد یا تغییر مكاتب ادبی تاثیر غیر قابل انكاری دارد. مكتب‌هایی كاملاً متفاوت و تقریباً همزمان با هم سر برآوردند و در كنار یكدیگر شكفتند؛ مانند سمبولیسم و رآلیسم.
بههمین دلیل است كه گاه هم بسته شمردن یك شاعر یا نویسنده به مكتبی خاص دشوار و تا حدی نشدنی است.
شاعران و نویسندگانی بوده و هستند كه در دورۀ فعالیت‌های ادبی خویش، گرایش‌های گوناگون به مكاتب مختلف داشته‌اند ماندن گوته، نویسنده و شاعر آلمانی؛ (1794 – 1832 م) كه او را می‌توان هم در شمار رمانتیك‌ها دانست هم در زمرۀ كلاسیك‌ها». (انوشه: 1376: ص 1265)
«از اواخر سدۀ نوزدهم میلادی اثر گذاری و اثر پذیری‌های ادبی سرعت زیادی یافته است و علت این امر را می‌توان در چند مورد جستجو كرد: توسعۀ روابط فرهنگی – اجتماعی، گسترش شتابندۀ افكار و اندیشه‌های اجتماعی – سیاسی و آشنایی روز افزون ملتها با زبان و ادبیات یكدیگر؛ كه این امر باعث كوتاهی عمر مكتب‌های ادبی و آمیختن آنها با یكدیگر شده است؛ اما رگه‌هایی از این گونه مكتب‌ها را در مكاتبی كه سال‌ها پس از آنها سر برآورده‌اند، می‌توان مشاهده كرد.
مكتب ادبی، مقوله‌ای غربی است و در ادبیات فارسی جایگاهی به آن مفهومی كه بیان شد، ندارد. آثار ادبی – به ویژه شعر فارسی– را بر پایۀ شیوه‌هایی كه در دوره‌های گوناگون تاریخ ادبیات ایران بوجود آمده‌اند و اصطلاحاً سبك نامیده می‌شوند تقسیم بندی می‌كنند؛ مانند سبك خراسانی، سبك عراقی و سبك هندی.
درادبیات فارسی هیچ گاه شكوفایی یا افول مكتب‌های ادبی – به آن مفهومی كه در ادبیات غرب پیش آمد – نبوده است. گفتنی است كه بخش عمدۀ ادبیات نوین ایران برگرفته از ادبیات رآلیستی روسیه است؛ از همین رو بیشتر آثاری كه نویسندگان پیشرو ایران پدید آورند، جنبۀ رآلیستی دارند؛ مانند « شوهر آهو خانم» نوشتۀ علی محمد افغانی. این امر بدان معنا نیست كه مكاتب پیش از رآلیسم كه در اروپا رواج داشتند پیشتر در ادبیات فارسی بودند؛ زیرا، همان گونه كه اشاره شد ادبیات معاصر ایران عمدتاً جولانگاه رآلیسم روسی گردید، با این توضیح كه رمانتیسمی كه پیش از رآلیسم در روسیه وجود داشت مدت‌ها پیش از ورود رئآلیسم به ایران در آثار فارسی رخ نمود.» (همان)
از جملۀ مكتب‌های ادبی به كلاسیسم، ناتورالیسم، اكسپرسیونیسم، امپرسیونیسم و پارنایسم می‌توان اشاره كرد.
/س
«معمولاً پایه‌گذاران هر مكتب خودشان نیز از مشخصه‌های آثارشان آگاه نیستند و دیگران شیوه‌های هنری آنان را مشخص و معرفی می كنند. البته این اصل جنبۀ همگانی ندارد زیرا مكتب‌هایی هم بوده‌اند كه بنیانگذاران آنها دانسته و با تصمیمی آگاهانه بیانیه‌ای دربارۀ مكتب خود صادر می كردند پیش از آن كه شیوه‌ای تازه در نگارش آثار ادبی در پیش گیرند؛ مانند سوررآلیست‌ها و دادائیست‌ها.
ویژگی‌های هر مكتب ادبی رفته رفته در آثار ادبی مربوط به آن نمود می‌یابد. گفتنی است كه هر مكتب ادبی شكل دگرگون یافته مكتب پیش از خود یا واكنش و طغیانی در برابر آن است؛ از همین رو، می‌توان گفت كه هیچ مكتبی بدون مقدمه پیدا نمی‌شود و ردّی از ویژگی‌های بیشتر مكتب‌های ادبی را در آثار ادبی پیش از آن می‌توان یافت. مهم‌ترین عامل پیدایی هر مكتب ادبی، نوع نگرشی است كه ادیبان هر دوره به زندگی و دنیای پیرامون خویش دارد. در نتیجۀ همین نگرش است كه بیان هنری، شكل‌های گوناگونی می‌یابد و تغییراتی در بكارگیری زبان و شیوۀ كاربرد واژگان پیش می‌آید.
خلاصه اینكه شرایط و اوضاع اجتماعی، سیاسی یا فرهنگی در ایجاد یا تغییر مكاتب ادبی تاثیر غیر قابل انكاری دارد. مكتب‌هایی كاملاً متفاوت و تقریباً همزمان با هم سر برآوردند و در كنار یكدیگر شكفتند؛ مانند سمبولیسم و رآلیسم.
بههمین دلیل است كه گاه هم بسته شمردن یك شاعر یا نویسنده به مكتبی خاص دشوار و تا حدی نشدنی است.
شاعران و نویسندگانی بوده و هستند كه در دورۀ فعالیت‌های ادبی خویش، گرایش‌های گوناگون به مكاتب مختلف داشته‌اند ماندن گوته، نویسنده و شاعر آلمانی؛ (1794 – 1832 م) كه او را می‌توان هم در شمار رمانتیك‌ها دانست هم در زمرۀ كلاسیك‌ها». (انوشه: 1376: ص 1265)
«از اواخر سدۀ نوزدهم میلادی اثر گذاری و اثر پذیری‌های ادبی سرعت زیادی یافته است و علت این امر را می‌توان در چند مورد جستجو كرد: توسعۀ روابط فرهنگی – اجتماعی، گسترش شتابندۀ افكار و اندیشه‌های اجتماعی – سیاسی و آشنایی روز افزون ملتها با زبان و ادبیات یكدیگر؛ كه این امر باعث كوتاهی عمر مكتب‌های ادبی و آمیختن آنها با یكدیگر شده است؛ اما رگه‌هایی از این گونه مكتب‌ها را در مكاتبی كه سال‌ها پس از آنها سر برآورده‌اند، می‌توان مشاهده كرد.
مكتب ادبی، مقوله‌ای غربی است و در ادبیات فارسی جایگاهی به آن مفهومی كه بیان شد، ندارد. آثار ادبی – به ویژه شعر فارسی– را بر پایۀ شیوه‌هایی كه در دوره‌های گوناگون تاریخ ادبیات ایران بوجود آمده‌اند و اصطلاحاً سبك نامیده می‌شوند تقسیم بندی می‌كنند؛ مانند سبك خراسانی، سبك عراقی و سبك هندی.
درادبیات فارسی هیچ گاه شكوفایی یا افول مكتب‌های ادبی – به آن مفهومی كه در ادبیات غرب پیش آمد – نبوده است. گفتنی است كه بخش عمدۀ ادبیات نوین ایران برگرفته از ادبیات رآلیستی روسیه است؛ از همین رو بیشتر آثاری كه نویسندگان پیشرو ایران پدید آورند، جنبۀ رآلیستی دارند؛ مانند « شوهر آهو خانم» نوشتۀ علی محمد افغانی. این امر بدان معنا نیست كه مكاتب پیش از رآلیسم كه در اروپا رواج داشتند پیشتر در ادبیات فارسی بودند؛ زیرا، همان گونه كه اشاره شد ادبیات معاصر ایران عمدتاً جولانگاه رآلیسم روسی گردید، با این توضیح كه رمانتیسمی كه پیش از رآلیسم در روسیه وجود داشت مدت‌ها پیش از ورود رئآلیسم به ایران در آثار فارسی رخ نمود.» (همان)
از جملۀ مكتب‌های ادبی به كلاسیسم، ناتورالیسم، اكسپرسیونیسم، امپرسیونیسم و پارنایسم می‌توان اشاره كرد.
ماخذ:
1- انوشه، حسن؛ فرهنگ نامۀ ادبی فارسی (دانش نامه ادب فارسی)،تهران، سازمان چاپ و انتشارات 1376، چاپ یكم، ص 1265.
2- سید حسینی، رضا؛ مكتب‌های ادبی، تهران، انتشارات نگاه، 1366، چاپ نهم، ص 50.
3- لغت نامه دهخدا، ذیل واژه مكتب.
/س
