مسايل شيعيان عمان

1) جغرافياي سياسي و عوامل جمعيتي عمان

جمعيت اين کشور براساس آمار جولاي سال 1999، حدود 2446645 نفر برآورد شده است که از اين ميزان، حدود 41 درصد، زير 14 سال، 56 درصد جمعيت فعال بين 15 تا 64 سال و 3 درصد جمعيت پير و بالاي 65 سال مي باشند.

جمعيت کل = (2446645 نفر) 0 تا 14 سال = (% 41 (535123 نفر زن، 508681 نفر مرد)) 15 تا 64 سال = (% 56) 65 سال به بالا = (% 3 (27243 نفر زن، 30083 نفر مرد)) ميزان رشد جمعيت (نرخ رشد) = (% 3/45) ميزان زاد و ولد (در هر 1000 نفر) = (37/98) نرخ مرگ و مير (در هر 1000 نفر) = (4/29) مذهب = (% 75 سني، %23 شيعه، % 2 يهود و مسيحيت) (1)

جدول جمعيتي عمان
بافت اجتماعي اين کشور، به دو بخش مجزا تقسيم مي شود، به گونه اي که مي توان گفت کشور عمان، از دو زير فرهنگ کلي تشکيل يافته است که ويژگي هاي فرهنگي متفاوتي دارند:
الف) ظفار: [که ايالت جنوبي عربستان محسوب مي شود.] در سرزمين ظفار، طوايف گوناگوني از نسل «ودايي ها» ديده مي شوند. اکثر ظفاري هاي اصيل در منطقه کوهستاني سکني دارند. اين گروه، از نظر مذهب با ديگر مردماني که داراي عقايد شيعه، سني و اباضي مي باشند، تقريباً تفاوت دارند. اسلام در اين منطقه تقريباً ضعيف مانده است. مردم ظفار علاوه بر حفظ سنن فرهنگي قبل از اسلام، به زباني سخن مي گويند که در سراسر ناحيه جنوبي «جزيره العرب» قبل از رسوخ زبان عربي، رايج بوده است. اين زبان، يکي از گويش هاي زبان عربي دوران قبل از حميري ها بوده و به عربي شباهت ندارد. به طور کلي، از لحاظ فرهنگي بسيار شبيه يمني ها بوده است و نسبت به منطقه خود، حس ناسيوناليستي قوي اي دارند.
ب) عمان و مسقط، اکثراً از اقوام مختلف تشکيل شده و شامل بلوچ ها، هندي ها، پاکستاني ها و آفريقايي ها (زنگبار) مي باشند. به لحاظ مذهبي، اغلب اباضي بوده و همانند دروزي هاي لبنان، جامعه اي بسيار بسته مي باشند و با اقوام ديگر تبادل فرهنگي ضعيفي دارند. (2)
در کشور عمان، پيروان مذاهب اباضي، سني، شيعه و شيعه اسماعيلي در حال حاضر در کمال آرامش و صميمت در کنار هم زندگي مي کند و هيچ گونه برخورد افکار و سياست مذهبي بين آنها رخ نمي دهد. (3)
شايد بتوان اين عدم برخورد اعتقادي و مذهبي را، به ناآگاهي و جهل فرهنگي آنان نسبت داد؛ چرا که بيشتر مردم عمان، آگاهي اندکي از مذهب خود دارند و اعتقادات خود را به صورت ارثي حفظ نموده اند و عموماً به لحاظ فرهنگي، از خارج از مرزها تغذيه مي شوند.

شبکه هاي ارتباطي

تا پيش از روي کار آمدن سلطان قابوس، هيچ روزنامه اي در اين کشور وجود نداشت. پس از بر تخت نشستن سلطان قابوس به جاي پدر، او براي جلوگيري از افزايش اعتراض هاي مردمي و محدود کردن شرايط خفقان آور موجود، روزنامه اي به نام «عمان» منتشر ساخت.
پس از آن، مجله «العقيده» منتشر گرديد... . در سال 1970، راديوهاي «مسقط و صلاله» راه اندازي شدند و چند سال بعد، اولين ايستگاه تلويزيون رنگي در مسقط شروع به کار نمود. در حال حاضر، روزنامه هاي عمان و الوطن به زبان عربي و عمان آبزرور به زبان انگليسي، حاوي مطالب سياسي - خبري با تيراژهاي بالا منتشر مي شوند و داراي موضع رسمي دولتي هستند... . [همچنين در اين کشور] هفته نامه هاي «تايمز» به زبان انگليسي و الاضواء و العقيده به زبان عربي منتشر مي شوند که حاوي مطالب سياسي - اجتماعي و اقتصادي هستند. مجلات الاسره، النهضه و الجريده، الرسميه نيز به طور ادواري و به زبان عربي منتشر مي شوند. «الاسره» داراي مطالب اقتصادي و اجتماعي مي باشد و «الجريده الرسميه» فصلنامه فرامين سلطان و ديگر مندرجات روزنامه هاي رسمي کشورها را منتشر مي کند. همچنين «التجاري» به زبان هاي عربي و انگليسي براي تبليغات تجاري منتشر شده و ماهنامه نظامي عمان به زبان عربي انتشار مي يابد. (4)
اما در هر حال، تمامي رسانه هاي گروهي اعم از دولتي و خصوصي، تحت نظارت و کنترل دولت قرار دارند و بنابراين، هرگونه فعاليت عليه دولت در نطفه خفه مي شود و اجازه ي انتشار نمي يابد.
شبکه حمل و نقل عمان، به شبکه راه هاي زميني، دريايي و هوايي تقسيم شده است. جاده هاي مواصلاتي عمان، کليه مراکز اصلي جمعيتي کشور را به يکديگر متصل مي کند؛ البته اين امر، شامل بعضي از روستاهاي دامنه کوه ها نمي شود. تا سال 1992 حدود 4/948 کيلومتر از جاده هاي عمان داراي روکش آسفالت شده و 21000 کيلومتر جاده در اين کشور ساخته شده است. (5)

جغرافياي نظام اجرايي

اين کشور نيز همانند شيخ نشين هاي منطقه، يک سلطنت نشين است که به سنت قبيله اي اداره مي شود. هيچگونه قانون اساسي بر روابط سياسي حاکم نيست و فرامين شخص پادشاه قانون محسوب مي شود. آنچه به عنوان قوه ي مقننه، مجريه و قضاييه مطرح است، ظاهري بوده و همه در کنترل و نظارت پادشاه مي باشد.
به لحاظ شکل سازمان دهي داخلي، اين کشور کشوري بسيط محسوب مي شود که از سال 1951، بر اساس قرار داد دوستي که با کشور انگلستان منعقد گرديد، به استقلال کامل رسيد.
فقدان راه زميني مستقل بين سرزمين اصلي عمان و شبه جزيره مسندم، در صورت بروز بحران مي تواند مانعي بر اعمال حاکميت مطلقه رژيم عمان بر اين بخش از کشور باشد. به علاوه، به خاطر همين جدايي سرزمين، چنان چه در شرايط خاص قدرت هاي خارجي حاکميت عمان را بر بخش تنگه هرمز به مصلحت خود ندانند، به راحتي مي توانند وسيله جدا شدن اين بخش را از سرزمين عمان فراهم آوردند؛ به خصوص در صورتي که رژيمي مخالف با منافع اين قدرت ها در اين کشور زمام امور را به دست گيرد. (6)

2) شيعيان عمان

کشور عمان ساحل جنوبي تنگه ي هرمز را در اختيار دارد و از اين رو براي ايران و قدرت هاي بزرگ از موقعيت مهم استراتژيکي برخوردار است.پيش از انقلاب، شاه با اعزام نيرو، سلطان عمان را در سرکوب شورش ظفار ياري کرد و پس از پيروزي انقلاب اسلامي نيز آن کشور در مقايسه با ديگر کشورهاي عربي، کمترين تنش را با جمهوري اسلامي ايران داشته است. اين در حالي است که اقليت چشمگيري از شيعيان در آن کشور ساکن هستند که تحت تأثير انقلاب اسلامي، مطابق گزارش موجود، عمدتاً هويت مذهبي و شيعي خود را تحکيم کرده و نمود سياسي قابل ملاحظه اي نداشته اند. با اين وجود، موقعيت شيعيان عمان براي تبليغات و تصميمات آتي ايران حائز اهميت است. جزوه «شيعيان عمان» مبتني بر متن مقاله حجت الاسلام سيد شرف الدين الموسوي امام مسجد جامع مسقط «کورنيش» که در اولين کنفرانس جهاني اهل بيت در تهران در سال 1369 ارائه شده است متن سند شماره 3056 سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي را تشکيل مي دهد. فرازهايي از اين سند به اختصار در زير نقل مي گردد:
شيعيان که عمدتاً در پايتخت يعني در مسقط و نيز شهرهاي استان ساحلي مستقر مي باشند سه طيف اجتماعي مشخص دارند:
1. لوايتا يا خوجه ها که به حيدرآبادي ها نيز معروفند و ريشه ي هندي دارند.
2. بحارند که به شيعيان مهاجر از بحرين و مناطق شمالي خليج فارس اطلاق مي شود.
3. عجمي ها که طي يک صد سال گذشته از شهرهاي جنوبي ايران به عمان رفته اند.
لواتيا بزرگ ترين جامعه شيعيان عمان هستند که از ثروتمندترين اقشار کشور بوده، افراد زيادي در پست هاي بالا دولتي داشته و تجار بزرگ و معروفي دارند.
در مورد عجمي ها روايات فراواني نقل مي شود که اساساً عدم توجه کافي رژيم پهلوي به مناطق محروم جنوبي و سياست اجباري ساختن نظام وظيفه و مسأله کشف حجاب، عوامل اصلي مهاجرت ايرانيان به اين سوي آب بوده است.
عجم ها عليرغم تعداد زيادشان عمدتاً در مشاغل سطوح پايين يعني کارگري و کاسبي جزء و پيشه وري اشتغال دارند.
در سال 1358 جوانان عمان تشکيلاتي تحت عنوان مکتب الرسول الاعظم براي کارهاي فرهنگي به خصوص نشر کتاب و سخنراني ايجاد نمودند و نشريه اي به نام الوعي منتشر ساختند که پس از مدتي به خاطر درج مقاله اي پيرامون سفير عمان در آمريکا توقيف و تعطيل شد. وزير اطلاعات عمان در اين رابطه گفته بود ما نمي خواهيم عمان صحنه ي اختلافات مذهبي گردد... از آنجا که حدود نزديک به يک سوم جمعيت عمان را خارجيان به ويژه کارگران آسيايي تشکيل مي دهند، اين عده خود جميعت قابل ملاحظه اي مي شوند که بعضاً تشکيلات مذهبي دارند. مثلاً شيعيان پاکستان مسجد و حسينيه ي مخصوص خود را دارند.
در گذشته علماي شيعه در ايران به عمان مي آمدند که نام مرحوم سيد حسين موسوي و يا سيد عبدالکريم رضوي قزويني که در تحولات پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران از عمان اخراج گرديده و هم اکنون در قم تدريس مي کند معروف است.
هم اکنون حجت الاسلام سيد شرف بن علي الموسوي از شيعيان بحريني الاصل که در بحرين و عراق تحصيل علوم دينيه داشته اند بزرگ ترين عالم شيعه عمان و امام مسجد جامع کورنيش (مسجد لواتيا) مي باشند و نمايندگي آيت الله العظمي آقاي خويي را نيز به عهده دارند.
در چند سال گذشته تعدادي از جوانان عماني براي تحصيل علوم ديني به جمهوري اسلامي ايران رفته و در قم مشغول تحصيل مي باشند. بعضي از آنها اخيراً بازگشته و امامت مساجد شيعيان را در برخي شهرهاي عمان به عهده دارند. مدتي است که عده اي از جوانان نيز اقدام به تشکيل کلا سهاي درسي حوزه اي در مسقط نموده اند که با استفاده از کتاب هاي موجود، افرادي که در قم درس خوانده اند جلسات بحث و مناظره دارند. هيچ گونه تشکل در عمان مجاز نيست و با هر گونه حرکتي برخورد جدي صورت مي گيرد. از اين نظر طي سالهاي اول انقلاب به خاطر سردي روابط جمهوري اسلامي ايران با عمان و حساسيت هاي موجود شيعيان از نزديکي ايرانيان پرهيز داشتند. ليکن بهبود روابط سياسي دو کشور در چند سال گذشته وضع به کلي دگرگون گشته و بار ديگر شيعيان عماني براي زيارت در اماکن مقدسه راهي جمهوري اسلامي ايران مي شوند و باز شدن باب تجارت نيز تماس هاي بيشتري را در بين تجار شيعه عمان و شرکت هاي ايراني گشوده است. البته به دنبال تندروي بعضي گروه هاي شيعه در بحرين و کويت، دولت عمان مراقبت بيشتري نسبت به جوانان شيعه عمان دارد.
در سال 1366 گروهي از جوانان شيعه عمان از جمله صباح عبدالامير علي مدير کل اداري وزارت ميراث ملي و فرهنگ عمان به اتفاق هفت نفر به دليل حمل نوارهاي سخنراني و جزوه از جمهوري اسلامي ايران در ارتباط با دفتر آيت الله شيرازي بازداشت و به حبس هاي 2 تا 7 سال محکوم گرديدند. شايد اين تنها مورد تحرک سياسي باشد که طي سال هاي اخير در عمان گزارش شده است.
شيعيان، امروز يکي از نيروهاي تأثير گذار در جامعه ي عمان به شمار مي روند و رهبران و جامعه آنان را به عنوان شهرونداني با تقوا و صالح توصيف کرده اند و پست هاي دولتي مهمي را نيز تصدي مي کنند. (7)

پي نوشت:

1. World atlas.cd.2003.
2. عباس يگانه، پيشين، ص 20.
3. همان، ص 16.
4. همان، صص 27 و 28.
5. همان، ص 42.
6. همان، ص 14.
7. معصومه سيف افجه اي، «ريشه ي ناآرامي هاي اخير بحرين»، ديدگاه ها و تحليل ها، س 10، شماره 103، شهريور 1375.

فهرست منابع:
1) متقي زاده، زينب: جغرافياي سياسي شيعيان، منطقه خليج فارس، مؤسسه شيعه شناسي، چاپ اول، 1384، صفحات 86 - 89.
2) حشمت زاده، محمد باقر: تأثير انقلاب اسلامي ايران بر کشورهاي اسلامي، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، چاپ اول، 1385، صفحات، 104 - 107.
/خ