اعتياد به چاي و قهوه

شايد شما تا به حال اطلاعات زيادي راجع به اعتياد و وابستگي به مواد مخدر، سيگار، قرص‌هاي شادي‌آور و غيره كسب كرده باشيد، اما جاي خالي ماد‌ه‌اي بسيار شايع كه تقريباً همه ما حداقل يك مرتبه آن را مصرف كرده‌ايم، به چشم مي‌خورد. اكثر قريب به اتفاق مردم ساكن در كشورهاي غربي اين ماده را روزانه چند مرتبه مصرف مي‌‌كنند و امروز در ايران نيز استفاده از آن رو به افزايش است. ‏اين ماده كافئين نام دارد. كافئين معمولاً به ‌صورت قهوه يا چاي مصرف مي‌‌شود و رايج‌‌ترين ماده روان‌گردان در ممالك غربي است.
در برخي نقاط جهان، مصرف كافئين كاملاً با رسوم فرهنگي روزمره ادغام شده است، مانند: وقت قهوه‌ در آمريكا يا زمان چاي در انگلستان. از آنجا كه مصرف كافئين تا اين حد فراگير است و مقبوليت وسيعي هم دارد، ممكن است، اختلالات مربوط به مصرف كافئين ناديده گرفته شود.
كافئين در انواعي از نوشابه‌ها، غذاها و داروهاي گوناگون نسخه شده و نشده، وجود دارد.

كافئين چيست؟

كافئين يك ماده محرك رواني است. عمر كافئين در بدن انسان 3 تا 10 ساعت است و زمان رسيدن به اوج غلظت، 30 تا 60 دقيقه است.
كافئين به آساني به مغز مي‌‌رسد و باعث فعال شدن گيرنده‌هايي در مغز مي‌‌شود. نتيجه نهايي اين فعاليت، افزايش برخي مواد شيميايي در مغز است.
‏يك فنجان قهوه به‌ طور معمول 100 تا 150 ميلي‌ گرم كافئين دارد. چاي حدود يك سوم اين مقدار، كافئين دارد. بسياري از داروهاي بدون نسخه حاوي يك سوم تا نصف كافئين موجود در يك فنجان قهوه هستند. برخي داروهاي ضد ميگرن و محرك‌هاي بدون نسخه حتي بيش از يك فنجان قهوه كافئين دارند.
در كاكائو، شكلات و نوشابه‌هاي گازدار نيز مقادير قابل توجهي كافئين موجود است و مقدار آن در حدي است كه مي‌‌تواند به ايجاد برخي نشانه‌هاي مسموميت كافئين در بچه‌هاي كوچك منجر شود. ‏در مجموع برخي از منابع معمول كافئين عبارتند از: قهوه تازه دم، قهوه فوري، چاي (دم‌كرده يا كيسه‌اي)، كاكائو، شكلات، نوشابه‌هاي گازدار و برخي داروها.

سوء مصرف كافئين

كـافئين تـمـام صـفـات مـواد رايـج داراي سوء مـصـرف را دارد. ‏اول اينكه كافئين به خصوص در مقادير پايين مي‌‌تواند، به ‌عنوان يك تقويت‌كننده مثبت عمل كند. تنها 100 ميلي ‌گرم از اين ماده در انسان مي‌تواند حالت سرخوشي خفيف ايجاد كند، ولي بايد به ياد داشته باشيم كه با افزايش ميزان مصرف، ديگر كافئين به‌ عنوان يك تقويت‌كننده مثبت عمل نمي‌‌كند و برعكس، موجب افزايش اضطراب و ملال خفيف مي‌‌شود. ‏دوم اينكه، هم مطالعات انساني و هم مطالعات حيواني، بروز تحمل جسمي را نسبت به برخي از اثرات كافئين و نيز بروز نشانه‌هاي ترك را نشان داده‌اند.

ترك كافئين

ظهور علايم ترك، نشان ‌دهنده تحمل و وابستگي فيزيولوژيك است كه در نتيجه مصرف مستمر كافئين ايجاد مي‌‌شود. در 50 تا 75 درصد افراد مصرف‌‌كننده كافئين، نشانه‌هاي ترك بروز مي‌كند. قطع ناگهاني مصرف يا حتي كاهش در ميزان مصرف، به بروز سردرد به همراه اين علايم منجر مي‌شود: بيمار از خستگي و خواب ‌آلودگي به‌ شدت شكايت مي‌كند، دردهاي پراكنده عضلاني را تجربه مي‌‌كند، مضطرب مي‌‌شود، نشانه‌هاي خفيفي از افسردگي در او آشكار مي‌‌شود. تهوع و استفراغ نيز ديده مي‌‌شود و بيمار ميل شديدي به مصرف كافئين دارد.
‏نشانه‌هاي ترك كافئين 12 تا 24 ساعت پس از آخرين دوز شروع مي‌شود و طي 24 ساعت تا 48 ساعت به اوج خود رسيده و سپس ظرف يك هفته برطرف مي‌‌شود.
گاهي پزشكان بنا به دلايل خاصي، بر اجتناب از مصرف كافئين توصيه اكيد مي‌كنند به‌‌طور مثال، افرادي كه نشانه‌هاي اضطرابي دارند يا مبتلا بـه اختلالات خـواب به‌ صـورت بي خوابي هستند، از اين جمله‌اند. كافئين در افراد سالم با خطرات قلبي همراه نيست ولي به كساني كه بيماري قلبي دارند، غالباً توصيه مي‌شود به دليل رابطه احتمالي كافئين و اختلالات ريتم قلبي، مصرف اين ماده را محدود سازند.
كافئين ارتباط روشني با افزايش ترشح اسيد معده دارد و معمولاً به افراد مبتلا به زخم معده توصيه مي‌‌شود كه از مصرف هرگونه محصولات حاوي كافئين خودداري كنند. ‏هرچند درباره تاثير كافئين در بروز نقايص مادرزادي اختلاف نظر وجود دارد، اما خانم‌هاي باردار يا شيرده احتمالاً بايد از محصولات حاوي كافئين پرهيز كنند.

روش ترك كافئين

نخستين مرحله كاهش يا حذف كافئين اين است كه فرد ميزان مصرف روزانه خود را مشخص كند. بهترين روش انجام اين كار، اين است كه از او بخواهيم، دفترچه‌اي براي ثبت مواد غذايي مصرفي خود تهيه كند. سپس تمامي منابع حاوي كافئين در رژيم غذايي و ازجمله اشكال گوناگون كافئين (مثل نوشابه‌ها يا داروهاي حاوي كافئين) را شناسايي و با دقت، ميزان مصرف آنها را ثبت كند.
پس از چند روز ثبت ميزان مصرف، پزشك با بيمار ملاقات مي‌‌كند و با مرور اطلاعات، ميانگين مصرف روزانه كافئين را برحسب ميلي ‌گرم مشخص مي‌‌كند. آنگاه طي تصميمي مشترك براي كاهش مصرف كافئيني، هر چند روز يك بار، ميزان مصرف 10 درصد كاهش مي‌‌يابد. از آنجا كه كافئين اصولاً به صورت نوشيدني مصرف مي‌‌شود، بيمار مي‌‌تواند به تدريج نوشابه‌هاي غيركافئين را جايگزين نوشيدني‌هاي كافئين‌دار كند.
‏به ياد داشته باشيم كه بايد از قطع ناگهاني مصرف كافئين خودداري كرد، زيرا در چنين حالتي، احتمال بروز نشانه‌هاي ترك وجود دارد. گاه براي تخفيف نشانه‌هاي ترك نياز به مصرف داروهاي ضد درد مثل آسپرين و ... است. اين داروها به ‌صورت كوتاه‌ مدت و تنها براي رفع علايم ناشي از ترك مصرف كافئين به‌ كار مي‌‌روند.
به اين ترتيب، ترك كافئين، راهي ساده و بي ‌دردسر است و با توجه به اثراتي كه در بهبود سلامتي دارد، در مواردي كه به توصيه پزشك نياز به قطع مصرف اين ماده است يا در افرادي كه ميزان مصرفشان بسيار بالا است، به راحتي به ‌كار گرفته مي‌شود.‌

مسمويت با کافئين

به ‌دنبال مصرف كافئين به ميزان بيشتر از 250 ميلي‌ گرم (مثلاً بيش از دو يا سه فنجان قهوه دم‌ كرده) علائمي بروز مي‌كند. ازجمله نشانه‌هاي شايع مربوط به مسموميت با كافئين، مي‌‌توان به اين موارد اشاره كرد: اضطراب و سرآسيمه بودن، بي ‌قراري، هيجان بيش از حد و غيرمعمول، تحريك ‌پذيري و عصبانيت، گرفتگي‌هاي عضلاني، صورت برافروخته، اختلالات گوارشي مثل تهوع و ناراحتي معده، تعريق مفرط، پرادراري، احساس مورمورشدن در انگشتان دست و پا، افزايش تعداد ضربان قلب يا بروز اختلال در ريتم قلب، از اين شاخه به آن شاخه پريدن در تفكر و تكلم و بي‌‌خوابي.
‏اگر ميزان مصرف خيلي بالا باشد، تكلم بي‌‌ربط، وزوز گوش، توهمات خفيف بينايي(جرقه‌هاي نوراني) و تفكر مغشوش نيز ديده مي‌شود. در نهايت ممكن است مسموميت با كافئين به بروز تشنج، نارسايي تنفسي و بالاخره مرگ منجر شود.
منبع: روزنامه اطلاعات