نویسنده: علی جعفری
1. «بازنمایی تصویر رهبر انقلاب اسلامی» از تلویزیون ایران، یکی از حساس‌ترین مأموریت‌های رسانه‌ای در سطح ملی و جهانی است. بازنمایی رسانه‌ای شخصیت‌هایی که دارای فرهمندی و شکوه فوق العاده هستند، سازوکارهای پیچیده‌ای دارد و سیاست‌های ویژه‌ای را می‌طلبد. مدیریت اصولی و متناسب تصویر رهبر در تلویزیون در نسبت مستقیمی با ورزیدگی رسانه‌ای حداکثری و بصیرت فرهنگی عمیق قرار دارد. در اختیار داشتن انحصار ضبط و پخش تصاویر حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای، یکی از مزیت‌های ویژه‌ی تلویزیون ایران است. در سپهر رسانه‌ای امروز دنیا، هیچ رسانه‌ای بسان تلویزیون ایران، امکانات تصویری بازنمایی مقتدرترین رهبر سیاسی و محبوب‌ترین رهبر مذهبی جهان را ندارد. سال‌هاست که انبوه رسانه‌های برجسته و معتبر بین المللی در حسرت یک دقیقه تصویربرداری اختصاصی از رهبر ایران مانده‌اند؛ در حالی که تلویزیون ایران با بهره‌برداری همه جانبه از این مزیت فوق العاده، در پیش از دو دهه رهبری معظم له، شکوه نشانه شناختی بی بدیلی را برای خود رقم زده است. تلویزیون ایران از فرصت‌های بی شمار و جذاب فراهم شده به واسطه‌ی حضور متنوع مردم و جوانان در سخنرانی‌های رهبری بهره‌برداری نمی‌کند. نمایش تلویزیونی مخاطبان سخنان رهبری در حسینیه‌ی امام خمینی (رحمةالله) و فضاهای خارج از آن، عمدتاً در چارچوب چند کلیشه‌ی ثابت صورت می‌گیرد. مخاطبان رهبری در حال قیام و استقبال پرشور، قیام و وداع پرشور، در وضعیت شنوندگانی نشسته یا در حال تکبیر گفتن در حمایت از فرمایشات رهبری هستند؛ در حالی که ظرفیت‌های بازنمایی از عواطف و دیدگاه‌های مردمی بسیار بیش از این است. به غیر از دقایق اولیه‌ی روزهای انتخابات و هنگام به صندوق انداخته شدن رأی رهبری، رسانه‌های بین المللی هیچ فرصت دیگری را برای تصویربرداری از رهبر انقلاب اسلامی ندارند. این مزیت انحصاری نباید به عاملی در تضعیف پویایی بازنمایی تلویزیونی بینجامد.
خلأهای نشانه‌ای و معنایی ناشی از پویایی اندک تلویزیون ایران، می‌تواند به یکی از عوامل تحریک رسانه‌های رقیب برای پرکردن این خلأها تبدیل شود. ابعادی از مستند تلویزیون بی بی سی فارسی (خط و نشان) درباره‌ی شخصیت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، خانوادگی و مذهبی رهبر معظم انقلاب اسلامی که به اتکای اندک تصاویر پراکنده و بازنمایی سوگیرانه و در بخش‌هایی واژگون از معظم له تولید و پخش شد، در این راستا قابل تحلیل است.
2. مرور بیش از دو دهه تولیدات صدا و سیما درباره‌ی رهبری معظم انقلاب، سیطره‌ی فرایند نسبتاً یکنواختی را بر تصویرپردازی تلویزیونی از ایشان نشان می‌دهد. اغلب بینندگان تلویزیون ایران با نظام رمزگانی این بازنمایی‌های بسیط آشنا هستند. آن‌ها انگاره‌های تلویزیونی نسبتاً ثابت و دست نخورده‌ای را از رهبر خویش در ذهن دارند: آنجا که در حسینیه‌ی امام خمینی (رحمةالله) سخن می‌گوید؛ آنجا که به سفر استانی می‌رود؛ آنجا که با مسئولان حکومتی و دولتی دیدار رسمی دارد؛ آنجا که در جمع شاعران حضور یافته است؛ آنجا که به دیدار خانواده‌ی شهدا رفته است؛ آنجا که در حال کوه‌پیمایی و ورزش است؛ آنجا که به بازدید نمایشگاهی مشغول است؛ آنجا که از صف نظامیان سان می‌بیند یا به تماشای رژه‌ی آن‌ها ایستاده است؛ آنجا که در مجلس روضه‌ی اهل بیت (علیهم السلام) آرام و حزین نشسته است؛ آنجا که پشت تریبون نماز جمعه قرار گرفته است؛ آنجا که در حال اقامه‌ی نماز جمعه و جماعت است؛ آنجا که غبار از ضریح و قبر مطهر حضرت رضا (علیه السلام) می‌روبد؛ آنجا که با دوربین‌های پیشرفته مراحل مانور نظامی سپاه و ارتش را رصد می‌کند؛ آنجا که به عیادت علمای ربانی رفته است؛ آنجا که در کنار دانشجویان افطار می‌کند؛ آنجا که نمایشگاه کتاب را از نظر می‌گذراند و آنجا که قدم زنان به زیارت قبور شهدا مشغول است. این تصاویر و نمونه‌های دیگر، چارچوب‌های نسبتاً ثابت، آشنا و صمیمی از تصویر رهبر است که به صورتی مستمر به تدریج از نظر مخاطبان تلویزیون ایران می‌گذرد.
پس از گذشت بیش از دو دهه از رهبری معظم له و به وجود آمدن اقتضائات جدید و نیز به دلیل پنهان ماندن برخی وجوه شخصیتی بسیار مهم و فاخر ایشان در میان انبوهی از تصاویر یکنواخت و بسیط سال‌های گذشته، تأمل در برخی ملاحظه‌های آسیب شناسانه از روندهای سابق ضروری به نظر می‌رسد. ادامه‌ی نوشتار پیش رو به توضیح چند ملاحظه و پیشنهاد اختصاص دارد.
3. ابعاد علمی و فقهی شخصیت رهبری انقلاب اسلامی در تصویرپردازی دو دهه‌ی گذشته‌ی تلویزیون ایران کاملاً مغفول و مهجور مانده است. پخش حتی یکی از جلسه‌های پرمغز درس خارج فقه معظم له که به دلیل شیوایی در بیان و اتقان در استدلال از جلسه‌های درس کم نظیر حوزه‌ی علمیه‌ی شیعه است، آثار بسیار روشنگرانه‌ای را در شناسایی عمق دانش و بینش فقهی ایشان به بار خواهد آورد. نمی توان و نباید از پیامدهای بین المللی این اتفاق مهم در آشنایی عینی‌تر و بدون واسطه‌ی علما و شخصیت‌های برجسته‌ی جهان اسلام از احاطه‌ی علمی جانشین امام خمینی (رحمةالله) چشم‌پوشی کرد.
4. پنهان ماندن ابعاد فرهنگی و فرهیختگی پردامنه‌ی معظم له یکی از پیامدهای بازنمایی یکنواخت سال‌های گذشته است. در این حوزه عمدتاً، به پخش جلسه‌های شعرخوانی رمضانیه در محضر رهبری و پخش محدود بازدید چندساعته‌ی ایشان از نمایشگاه کتاب قناعت شده است؛ در حالی که ظرفیت تصویربرداری‌هایی از این دست بسیار بیش از وضعیت کنونی است. پخش تصاویری از حضور شوق‌انگیز رهبری در کتابخانه‌ی شخصی خود که یکی از غنی‌ترین و پراستفاده‌ترین کتابخانه‌های شخصی کشور به شمار می‌رود؛ پخش تصاویری از قرائت قرآن با صوت شیوا و شیرین؛ پخش تصاویری از نگارش با حوصله‌ی ایشان؛ بازپخش بسیاری از تصاویر در آرشیو خوابیده‌ی رهبری هنگام بازدید از ابنیه‌ی تاریخی؛ سخنرانی در همایش‌های علمی در زمان ریاست جمهوری؛ همنشینی‌های ویژه و علی الاغلب خصوصی با برخی فرهیختگان و ادبا و... به میزان درخورتوجهی در آشنایی علاقه‌مندان به ابعاد فرهنگی شخصیت معظم له مؤثر است. مشاهده‌ی تصویر رهبری در حین تماشای فیلم‌های سینمایی برگزیده که از روی پرده‌ی سینمایی کوچک و اختصاصی دفتر رهبری صورت می‌گیرد، از همه چشمگیرتر خواهد بود!
5. ابعادی از وجوه معنوی و روحانی رهبر انقلاب اسلامی که اتفاقاً از جذاب‌ترین و کم نظیرترین مولفه‌های وجودی معظم له است، همچنان در مَحاق تلویزیون ایران مانده است. تجربه‌ی تصویری مناجاتهای ایشان در انس با دعای کمیل، دعای توسل، مناجات شعبانیه، کتاب صحیفه‌ی سجادیه و ... تجربه‌ی تصویری مناجات‌ها یا نمازهای رهبری در مسجد جمکران، تجربه‌ی تصویری حداقل یکی از زیارت‌های شبانه‌ی رهبری از امامزاده‌های شهر تهران، پخش آیین قرآن به سرگیری ایشان در یکی از شبهای قدر، پخش تصاویری از نمازهای شب و نمونه‌هایی از این دست فرصت‌های گران سنگی را از تجربه هم‌داستانی با رهبر در دعا و ذکر و حضور به دست خواهد داد.
6. فرایند تبدیل کردن بیانات و سخنرانی‌های رهبری به خبر تلویزیونی دچار اختلال‌های فراوانی است. در حالی که کارکرد اصلی خبر و بخش خبری تلویزیون، برجسته سازی مهم‌ترین محتواها از میان انبوه مطالب ابراز شده از سوی یک شخصیت است، در تنظیم اخبار سخرانی‌های رهبری، به دلیل انعکاس تقریباً همه‌ی آن در قالب خبری طولانی، امر مهم برجسته‌سازی نادیده گرفته می‌شود. در این وضعیت، مرزبین پخش خبر سخنرانی رهبری و پخش اصل سخنرانی رهبری بسیار کم رنگ است. سنت دیرین انعکاس همه یا اغلب مضامین بیان شده از سوی رهبری در قالب یک خبر واحد، در کنار استفاده‌ی مکرر از یک یا چند کلیشه‌ی ثابت خبررسانی، به علاوه ضعف وافر در نوآوری‌های حرفه‌ای و هنری و خصوصاً نپرداختن به حواشی جذاب خبر، به توجه حداکثری تماشاگران پای گیرنده آسیب می‌زند. به نظر می‌رسد که سبک اطلاع‌رسانی از بیانات رهبری احتیاج مبرمی به بازنگری و بازسازی دارد.
7. تلویزیون ایران از فرصت‌های بی شمار و جذاب فراهم شده به واسطه‌ی حضور متنوع مردم و جوانان در سخنرانی‌های رهبری بهره‌برداری نمی‌کند. نمایش تلویزیونی مخاطبان سخنان رهبری در حسینیه‌ی امام خمینی (رحمةالله) و فضاهای خارج از آن، عمدتاً در چارچوب چند کلیشه‌ی ثابت صورت می‌گیرد. مخاطبان رهبری در حال قیام و استقبال پرشور، قیام و وداع پرشور، در وضعیت شنوندگانی نشسته یا در حال تکبیر گفتن در حمایت از فرمایشات رهبری هستند؛ در حالی که ظرفیت‌های بازنمایی از عواطف و دیدگاه‌های مردمی بسیار بیش از این است. مثلاً، کمتر مشاهده شده زمینه‌های پیش از سخنرانی یا دیدگاه‌های بعد از سخنرانی مخاطبان رهبری به تصویر کشیده شود. به تصویر کشیدن برداشت‌های مردمی و خصوصاً برداشت‌های دختران و پسران جوان از مضامین سخنان رهبری، فرایند بازنمایی سخنرانی‌ها را کامل‌تر می‌کند.
8. بازپخش برخی جلسه‌های اجرای صیغه‌ی عقد زوج‌های جوان از سوی رهبری و نیز نصایح پدرانه به عروس‌ها و دامادها پیش از جاری شدن عقد، تصاویری از حضور پنهان از نظر رهبری در خیابان‌های تهران برای رصد عینی و واقعی از زندگی مردم و قیمت کالاها و نمونه‌هایی از این دست، از تصاویر جذاب و چشمگیر تلویزیونی محسوب می‌شود.
9. انعکاس دیدگاه‌های شوق برانگیز جوانان انقلابی جهان اسلام، علمای برجسته‌ی شیعه و سنی، روشن فکران و اندیشمندان شرق و غرب، مردم آفریقا، اروپا، آمریکای لاتین، ایالات متحده، شرق دور، خاورمیانه و بسیاری از کانون‌های عدالتطلبی و آزادی خواهی درباره‌ی شخصیت رهبری انقلاب ایران و متقابلاً انعکاس عمق کینه و دشمنی سران استکبار به جایگاه ایشان، ظرفیت‌های عظیمی از تصویرپردازی تلویزیونی بدیع و باشکوه است؛ افسوس که پس از گذشت سال‌ها این ظرفیت‌ها همچنان بدون استفاده باقی مانده است.
منبع مقاله :
جعفری، علی؛ (1396)، فرهنگ ایده‌پردازی و ایده‌پردازی فرهنگی، اصفهان: نشر آرما، چاپ دوم.
خلأهای نشانه‌ای و معنایی ناشی از پویایی اندک تلویزیون ایران، می‌تواند به یکی از عوامل تحریک رسانه‌های رقیب برای پرکردن این خلأها تبدیل شود. ابعادی از مستند تلویزیون بی بی سی فارسی (خط و نشان) درباره‌ی شخصیت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، خانوادگی و مذهبی رهبر معظم انقلاب اسلامی که به اتکای اندک تصاویر پراکنده و بازنمایی سوگیرانه و در بخش‌هایی واژگون از معظم له تولید و پخش شد، در این راستا قابل تحلیل است.
2. مرور بیش از دو دهه تولیدات صدا و سیما درباره‌ی رهبری معظم انقلاب، سیطره‌ی فرایند نسبتاً یکنواختی را بر تصویرپردازی تلویزیونی از ایشان نشان می‌دهد. اغلب بینندگان تلویزیون ایران با نظام رمزگانی این بازنمایی‌های بسیط آشنا هستند. آن‌ها انگاره‌های تلویزیونی نسبتاً ثابت و دست نخورده‌ای را از رهبر خویش در ذهن دارند: آنجا که در حسینیه‌ی امام خمینی (رحمةالله) سخن می‌گوید؛ آنجا که به سفر استانی می‌رود؛ آنجا که با مسئولان حکومتی و دولتی دیدار رسمی دارد؛ آنجا که در جمع شاعران حضور یافته است؛ آنجا که به دیدار خانواده‌ی شهدا رفته است؛ آنجا که در حال کوه‌پیمایی و ورزش است؛ آنجا که به بازدید نمایشگاهی مشغول است؛ آنجا که از صف نظامیان سان می‌بیند یا به تماشای رژه‌ی آن‌ها ایستاده است؛ آنجا که در مجلس روضه‌ی اهل بیت (علیهم السلام) آرام و حزین نشسته است؛ آنجا که پشت تریبون نماز جمعه قرار گرفته است؛ آنجا که در حال اقامه‌ی نماز جمعه و جماعت است؛ آنجا که غبار از ضریح و قبر مطهر حضرت رضا (علیه السلام) می‌روبد؛ آنجا که با دوربین‌های پیشرفته مراحل مانور نظامی سپاه و ارتش را رصد می‌کند؛ آنجا که به عیادت علمای ربانی رفته است؛ آنجا که در کنار دانشجویان افطار می‌کند؛ آنجا که نمایشگاه کتاب را از نظر می‌گذراند و آنجا که قدم زنان به زیارت قبور شهدا مشغول است. این تصاویر و نمونه‌های دیگر، چارچوب‌های نسبتاً ثابت، آشنا و صمیمی از تصویر رهبر است که به صورتی مستمر به تدریج از نظر مخاطبان تلویزیون ایران می‌گذرد.
بیشتر بخوانید: تفاوت رسانه های اجتماعی با رسانه های جمعی
پس از گذشت بیش از دو دهه از رهبری معظم له و به وجود آمدن اقتضائات جدید و نیز به دلیل پنهان ماندن برخی وجوه شخصیتی بسیار مهم و فاخر ایشان در میان انبوهی از تصاویر یکنواخت و بسیط سال‌های گذشته، تأمل در برخی ملاحظه‌های آسیب شناسانه از روندهای سابق ضروری به نظر می‌رسد. ادامه‌ی نوشتار پیش رو به توضیح چند ملاحظه و پیشنهاد اختصاص دارد.
3. ابعاد علمی و فقهی شخصیت رهبری انقلاب اسلامی در تصویرپردازی دو دهه‌ی گذشته‌ی تلویزیون ایران کاملاً مغفول و مهجور مانده است. پخش حتی یکی از جلسه‌های پرمغز درس خارج فقه معظم له که به دلیل شیوایی در بیان و اتقان در استدلال از جلسه‌های درس کم نظیر حوزه‌ی علمیه‌ی شیعه است، آثار بسیار روشنگرانه‌ای را در شناسایی عمق دانش و بینش فقهی ایشان به بار خواهد آورد. نمی توان و نباید از پیامدهای بین المللی این اتفاق مهم در آشنایی عینی‌تر و بدون واسطه‌ی علما و شخصیت‌های برجسته‌ی جهان اسلام از احاطه‌ی علمی جانشین امام خمینی (رحمةالله) چشم‌پوشی کرد.
4. پنهان ماندن ابعاد فرهنگی و فرهیختگی پردامنه‌ی معظم له یکی از پیامدهای بازنمایی یکنواخت سال‌های گذشته است. در این حوزه عمدتاً، به پخش جلسه‌های شعرخوانی رمضانیه در محضر رهبری و پخش محدود بازدید چندساعته‌ی ایشان از نمایشگاه کتاب قناعت شده است؛ در حالی که ظرفیت تصویربرداری‌هایی از این دست بسیار بیش از وضعیت کنونی است. پخش تصاویری از حضور شوق‌انگیز رهبری در کتابخانه‌ی شخصی خود که یکی از غنی‌ترین و پراستفاده‌ترین کتابخانه‌های شخصی کشور به شمار می‌رود؛ پخش تصاویری از قرائت قرآن با صوت شیوا و شیرین؛ پخش تصاویری از نگارش با حوصله‌ی ایشان؛ بازپخش بسیاری از تصاویر در آرشیو خوابیده‌ی رهبری هنگام بازدید از ابنیه‌ی تاریخی؛ سخنرانی در همایش‌های علمی در زمان ریاست جمهوری؛ همنشینی‌های ویژه و علی الاغلب خصوصی با برخی فرهیختگان و ادبا و... به میزان درخورتوجهی در آشنایی علاقه‌مندان به ابعاد فرهنگی شخصیت معظم له مؤثر است. مشاهده‌ی تصویر رهبری در حین تماشای فیلم‌های سینمایی برگزیده که از روی پرده‌ی سینمایی کوچک و اختصاصی دفتر رهبری صورت می‌گیرد، از همه چشمگیرتر خواهد بود!
5. ابعادی از وجوه معنوی و روحانی رهبر انقلاب اسلامی که اتفاقاً از جذاب‌ترین و کم نظیرترین مولفه‌های وجودی معظم له است، همچنان در مَحاق تلویزیون ایران مانده است. تجربه‌ی تصویری مناجاتهای ایشان در انس با دعای کمیل، دعای توسل، مناجات شعبانیه، کتاب صحیفه‌ی سجادیه و ... تجربه‌ی تصویری مناجات‌ها یا نمازهای رهبری در مسجد جمکران، تجربه‌ی تصویری حداقل یکی از زیارت‌های شبانه‌ی رهبری از امامزاده‌های شهر تهران، پخش آیین قرآن به سرگیری ایشان در یکی از شبهای قدر، پخش تصاویری از نمازهای شب و نمونه‌هایی از این دست فرصت‌های گران سنگی را از تجربه هم‌داستانی با رهبر در دعا و ذکر و حضور به دست خواهد داد.
6. فرایند تبدیل کردن بیانات و سخنرانی‌های رهبری به خبر تلویزیونی دچار اختلال‌های فراوانی است. در حالی که کارکرد اصلی خبر و بخش خبری تلویزیون، برجسته سازی مهم‌ترین محتواها از میان انبوه مطالب ابراز شده از سوی یک شخصیت است، در تنظیم اخبار سخرانی‌های رهبری، به دلیل انعکاس تقریباً همه‌ی آن در قالب خبری طولانی، امر مهم برجسته‌سازی نادیده گرفته می‌شود. در این وضعیت، مرزبین پخش خبر سخنرانی رهبری و پخش اصل سخنرانی رهبری بسیار کم رنگ است. سنت دیرین انعکاس همه یا اغلب مضامین بیان شده از سوی رهبری در قالب یک خبر واحد، در کنار استفاده‌ی مکرر از یک یا چند کلیشه‌ی ثابت خبررسانی، به علاوه ضعف وافر در نوآوری‌های حرفه‌ای و هنری و خصوصاً نپرداختن به حواشی جذاب خبر، به توجه حداکثری تماشاگران پای گیرنده آسیب می‌زند. به نظر می‌رسد که سبک اطلاع‌رسانی از بیانات رهبری احتیاج مبرمی به بازنگری و بازسازی دارد.
7. تلویزیون ایران از فرصت‌های بی شمار و جذاب فراهم شده به واسطه‌ی حضور متنوع مردم و جوانان در سخنرانی‌های رهبری بهره‌برداری نمی‌کند. نمایش تلویزیونی مخاطبان سخنان رهبری در حسینیه‌ی امام خمینی (رحمةالله) و فضاهای خارج از آن، عمدتاً در چارچوب چند کلیشه‌ی ثابت صورت می‌گیرد. مخاطبان رهبری در حال قیام و استقبال پرشور، قیام و وداع پرشور، در وضعیت شنوندگانی نشسته یا در حال تکبیر گفتن در حمایت از فرمایشات رهبری هستند؛ در حالی که ظرفیت‌های بازنمایی از عواطف و دیدگاه‌های مردمی بسیار بیش از این است. مثلاً، کمتر مشاهده شده زمینه‌های پیش از سخنرانی یا دیدگاه‌های بعد از سخنرانی مخاطبان رهبری به تصویر کشیده شود. به تصویر کشیدن برداشت‌های مردمی و خصوصاً برداشت‌های دختران و پسران جوان از مضامین سخنان رهبری، فرایند بازنمایی سخنرانی‌ها را کامل‌تر می‌کند.
8. بازپخش برخی جلسه‌های اجرای صیغه‌ی عقد زوج‌های جوان از سوی رهبری و نیز نصایح پدرانه به عروس‌ها و دامادها پیش از جاری شدن عقد، تصاویری از حضور پنهان از نظر رهبری در خیابان‌های تهران برای رصد عینی و واقعی از زندگی مردم و قیمت کالاها و نمونه‌هایی از این دست، از تصاویر جذاب و چشمگیر تلویزیونی محسوب می‌شود.
9. انعکاس دیدگاه‌های شوق برانگیز جوانان انقلابی جهان اسلام، علمای برجسته‌ی شیعه و سنی، روشن فکران و اندیشمندان شرق و غرب، مردم آفریقا، اروپا، آمریکای لاتین، ایالات متحده، شرق دور، خاورمیانه و بسیاری از کانون‌های عدالتطلبی و آزادی خواهی درباره‌ی شخصیت رهبری انقلاب ایران و متقابلاً انعکاس عمق کینه و دشمنی سران استکبار به جایگاه ایشان، ظرفیت‌های عظیمی از تصویرپردازی تلویزیونی بدیع و باشکوه است؛ افسوس که پس از گذشت سال‌ها این ظرفیت‌ها همچنان بدون استفاده باقی مانده است.
منبع مقاله :
جعفری، علی؛ (1396)، فرهنگ ایده‌پردازی و ایده‌پردازی فرهنگی، اصفهان: نشر آرما، چاپ دوم.
.jpg "5 ابزار ضروری برای زنده ماندن در صعودهای زمستانی")
