سیر ساخت و نصب صندوق و ضریح بر مرقد امامین جوادین (ع)

چکیده

کاظمین از نظر تاریخی و جغرافیایی، یکی از شهرهای مهم تاریخ اسلام است؛ زیرا کانون علم و عشق و هنر و صنعت، نهفته است.
در این سرزمین آرامگاه امامین جوادین (علیهما السلام) همچون خورشیدی در قلب این شهر قد برافراشته و نورافشانی می‌کند و عطر دل‌انگیز آوای توحید و صلای عشق و معنویت، از گلدسته‌های آن، مشام جان عاشقان را همواره نوازش می‌دهد.
هنر اسلامی - ایرانی بر در و دیوار، صحن و رواق، روضه و سرداب، صندوق و ضریح حرم، کاشی‌کاری و نقاشی، میناکاری و تذهیب نهایت سلیقه و هنر در معماری و طراحی حرم مشاهده می‌شود و چشم هر بیننده را خیره می‌کند.
این گنبد و بارگاه، خورشید درخشان زمین است و شکوه و جلال و زیبایی از آن پرتوافکن است. نقاشی‌ها و تزیینات دیگران، به خصوص تذهیب روضه منوره و خاتم‌کاری صندوق و قلم‌زنی‌های ضریح مطهر، بسیار جلوه‌گر است.
از آن جایی که پرداختن به تمامی زوایای مختلف حرم مطهر جوادین (علیهما السلام) خود کتابی را می‌طلبد، در این مقاله، سعی شده تا صندوق و ضریح مطهر این دو امام در طول دوره‌ها، بررسی شود تا ضمن معرفی آن که از آثار نفیس هنری است، جوابی به برخی مغرضان باشد که ساخت صندوق و ضریح، حتی بین اهل سنت و بزرگان آنان، رواج داشته و بزرگان و امیران دوره‌های گوناگون، به تعمیر صندوق و ساخت ضریح همت داشته‌اند.

مقدمه

تاکنون کتاب‌ها و مقالات متعددی درباره‌ تاریخچه آستان مقدس جوادین (علیهما السلام) و روند ساخت‌وساز و تحولات معماری آن نوشته شده است. از متونی که اکنون به عنوان منبع مهمی در نگارش تاریخچه بارگاه کاظمین (علیهما السلام) مطرح است، منظومه «صدی الفؤاد الی حمی الکاظم والجواد»، سروده محمد بن طاهر سماوی (در گذشته 1373 ق) است که در سال 1941 میلادی در نجف چاپ شده است. این منظومه، یکی از چهار منظومه‌ای به شمار می‌آید که سماوی در بیان تاریخچه هریک از عتبات عالیات عراق سروده است. هم‌چنین یکی از بهترین تحقیقات صورت گرفته درباره بارگاه جوادین (علیهما السلام)، کتاب تاریخ کاظمین و بغداد، نوشته مرحوم میرزا عباس فیض است که در سال 1327 شمسی در چاپخانه قم منتشر گردید. اثر دیگری که به معرفی حرم کاظمین می‌پردازد، کتاب تاریخ الامامین الکاظمین و روضتهما الشریفه من یوم دفنهما فیها الی زماننا الحاضر، نوشته جعفر نقدی است که در بغداد در سال 1369 ق/ 1950 م منتشر شد. و نیز کتاب تاریخ المشهد الکاظمی، نوشته محمد حسن آل یاسین که در سال 1387 ق/ 1967 م در بغداد به چاپ رسید. این اثر وزین در سال 1371 شمسی، به سفارش کنگره جهانی حضرت رضا (علیه السلام) با عنوان تاریخ حرم کاظمین به فارسی برگردانده و منتشر شد. با ورود فاتحانه شاه اسماعیل صفوی به بغداد در 25 جمادی‌الثانی سال 914 قمری، دوران حکومت ترکمن‌ها به پایان رسید. پس از چندی اقامت شاه در بغداد و سرو سامان دادن به اوضاع عراق، به زیارت حرم جوادین (علیهما السلام) رفت و هدایای مختلفی به کسانی که در آن جا بودند، بخشید و برای خادمان آن جا، درجه و رتبه‌هایی تعیین کرد و دستور تخریب ساختمان و بنای قبلی حرم و تجدید دوباره آن را صادر نمود. این بازسازی، با نصب دو صندوق چوبی روی قبرهای شریف و تزیین حرم پایان یافت. تاکنون چند مقاله نیز به دو زبان عربی و فارسی، درباره تاریخچه بارگاه کاظمین نوشته‌اند که در مقایسه با کتاب‌های موجود در این موضوع، اطلاعات دست اول یا تحلیل‌های جدیدی عرضه نمی‌کند. هم‌چنین کتاب‌هایی نیز نگاشته شده که به شهر کاظمین یا ابعاد دیگری از این آستان مقدس همچون مدفونان در آن می‌پردازد.
آن چه ما را به تدوین این مقاله ترغیب کرده، مهم‌ترین جای حرم امامین جوادین (علیهما السلام)، یعنی روضه منوره و یا همان خاک جای این دو امام است که اوج معماری و هنر اسلامی در آن به کار رفته و تنها به وصف صندوق و ضریح آن خواهیم پرداخت.

تربت امامین جوادین (علیهما السلام)

در پنجم یا ششم ذی‌الحجه سال 220 قمری (3) هنگامی که امام جواد (علیه السلام) به شهادت رسیدند، در کنار تربت جدش امام موسی بن جعفر (علیه السلام) به خاک سپرده شدند. (4) در منابع تاریخی، به مطالبی دست نیافتیم که به طور مستقل، وضعیت مشهد امام کاظم (علیه السلام) را پس از دفن امام جواد (علیه السلام) بیان کند. اما آن چه دقیق می‌توان گفت این است که قبر این دو بزرگوار، جایگاه مخصوصی بوده (5) و افراد زیادی برای زیارت این دو امام به آن جا می‌رفته‌اند و از گفته بعضی از تاریخ‌نگاران که از آن به "تربت ابی‌ابراهیم موسی (علیه السلام)" تعبیر کرده‌اند، چنین استفاده می‌شود که در آن جا گنبدی بوده که هر دو قبر شریف را در بر می‌گرفته است.

ساخت اولین ضریح توسط آل‌بویه

معزالدوله دیلمی در سال 334 قمری، بغداد را تصرف کرد و امور آن را به دست گرفت. او در سال 336 قمری، دستور داد حرم مطهر کاظمین را تجدید بنا کنند. عاملان وی، ساختمان تازه‌ای ساختند و ضریح و دو گنبد از چوب ساج روی آن دو قبر بنا کردند و دیواری دور آن کشیدند. معزالدوله سپس دستور داد تا عده‌ای از سربازان دیلمی که تعدادی از اهالی مرو با آنان بودند، برای خدمت‌گزاری و محافظت آن جا مستقر شوند. (6)
بعد از ساخت این بنا، هدایای مردم پشت سر هم تقدیم روضه مقدسه می‌شد. از جمله چیزهایی که بعد از تجدید بنا به روضه منوره هدیه شده، چلچراغ مربع برنجی زیبایی بوده که ابوالحسن علی بن عبدالله بن وصیف الناشی، شاعر اهل بیت (م 365 ق) درست کرده است: (7) الناشی مسگری چیره دست و ماهر و مبتکر بود.
ساختمان حرم در اواخر سلطنت آل بویه و به طور مشخص در نیمه اول قرن پنجم، به نهایت عظمت و شکوه و زیبایی رسید و با چراغ‌ها و محراب‌ها و پرده‌هایی از طلا و نقره آرایش و مزین گردید. (8) متأسفانه بر اثر فتنه و آشوبی که در ربیع‌الاول سال 443 قمری در بغداد رخ داد، عده‌ای به حرم مطهر حرکت کردند و تمام آرامگاه و محتویات آن جا را آتش زدند و ضریح و گنبد چوبی روی آن را نیز سوزاندند. (9)
در گزارش دیگری آمده است:
"بعضی از افراد که از خدا و رسولش نمی‌ترسیدند، بعد از سوزاندن گنبدها، خواستند به نبش قبر امام موسی بن جعفر و حضرت جواد (علیه السلام) مبادرت ورزند که خداوند آنان را از این کار باز داشت. (10)"
این واقعه دلخراش، در گزارش دیگری چنین وصف شده است:
"درهای مشهد باب‌التبن (11) شکافته شد و آن چه در آن بود، به غارت رفت و نو و کهنه و قدیم و جدید آن آتش گرفت و ضریح و گنبد چوبی امام هفتم و امام نهم سوخت. (12)"
به گفته سماوی، در سال 444 قمری، بساسیری و ملک رحیم به کمک هم، به بازسازی حرم و تجدید بنای آن اقدام نمودند و صندوق تازه روی هر یک از قبرها گذاشتند و پایه‌هایی از چوب ساج بر روضه منوره و نیز گنبدی از همان چوب بر آنها بنا نهادند و در کنار آن از طرف جنوب، تالار بزرگی و مسجدی با گلدسته برپا کردند. (13)

وضع صندوق در زمان سلجوقیان تا آخر بنی‌عباس

مجدالملک ابوالفضل براوستانی قمی، در سال 490 قمری، دستور تعمیر و بازسازی حرم مطهر را صادر کرد. در پی این دستور، حرم تعمیر و بازسازی گردید و دو گلدسته برای آن ساخته شد و گنبد آن کاشی‌کاری و خاتم‌کاری گردید و دو صندوق جدید از چوب ساج روی قبر مقدس قرار گرفت و در کنار حرم، محلی برای استراحت زوار پدید آمد. (14)
الناصرلدین الله در اواخر خلافت بنی‌عباس و در سال 575 قمری، به ساختن صندوق چوبی زراندود اقدام کرد و گلدسته‌های متعدد و رواق و تالاری تازه بنا نهاد و آنها را به بهترین شکل تزیین نمود و در اطراف حرم، اتاق‌هایی برای اقامت زائران برپا ساخت. (15)
در سال 623 قمری، هنگامی که مستنصر عباسی به خلافت رسید، دستور تعمیر بنای کاظمین را صادر کرد. در نتیجه عمران او، دو صندوق از چوب توت خوب و زیبا روی دو مرقد امامین جوادین (علیهما السلام) قرار دادند که کار ساخت آن تا سال 624 قمری، به اتمام رسید و خوش‌بختانه اکنون، صندوق امام هفتم در موزه بغداد در اتاق شانزده ساختمان "دارالآثارالعربیه" با شماره 623 نگه‌داری می‌شود. این صندوق از چوب توت ساخته شده و ضخامت تخته‌های آن به 5/5 سانتی‌متر می‌رسد. صندوق مستطیل شکل و سطح آن هموار است. طول آن 2/55، و عرض آن 1/83 و ارتفاع آن 95 سانتی‌متر است. لبه‌های سرپوش صندوق با خط نسخ جدای از هم، در داخل کادری زیبا، تزیین شده و سر صندوق که به اندازه سه سانتی‌متر از سطح اطراف آن برآمدگی دارد، با کنده‌کاری‌های قشنگ آراسته شده است. نوشته‌هایی در چهار طرف آن، با خطوط بزرگ و برجسته کوفی در نهایت زیبایی و ابتکار نقش بسته و این خطوط در میان طرح‌هایی به شکل درخت و گل و بوته از سطح نوشته پایین‌تر است و کنده‌کاری زیبایی دارد. عرض هر خط 43 و طول آن در دو طرف کوچک صندوق 90/5 سانتی‌متر و در دو طرف بزرگ به 189 سانتی‌متر می‌رسد. هر سطری از این خطوط در داخل حاشیه‌هایی مستطیل شکل قرار گرفته که از خود چوب‌ها نقاشی شده است. نوشته‌هایی که در صندوق نقش بسته عبارتند از:
الف) نوشته‌ای به خط نسخ، روی سرپوش صندوق قرار دارد و از قسمت سر آن شروع می‌شود که عبارت است از:
(بسم‌الله الرحمن الرحیم انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا). هذا ما تقرب آل (الله) تعالی بعمله خلیفته فی ارضه و نائبه فی خلقه سیدنا و مولانا امام المسلمین المفروض الطاعه علی الخلق اجمعین ابوجعفر المنصور المستنصر بالله امیرالمؤمنین ثبت الله دعوته سنته ستمائه و اربع و عشرین.
ب) کتیبه‌هایی که به خط کوفی در اطراف صندوق نوشته شده، عبارت است از:
(بسم‌الله الرحمن الرحیم) هذا ضریح الامام ابوالحسن موسی بن جعفر ابن محمد بن علی الحسین بن علی بن ابی طالب (علیه السلام). (16)
در ماه ذی‌الحجه سال 646 قمری، بر اثر باران‌های پیاپی، سیلاب سهمگینی در بغداد جاری شد که بر آثر آن شهر بغداد را آب فرا گرفت و همه غرب آن زیر آب رفت و حصار و دیوار حرم کاظمین (علیهم السلام) خراب شد و آب به قدری روی دو ضریح شریف جمع گردید که فقط سر گنبدها پیدا بود. (17)
بعد از این خرابی گسترده که بر اثر طغیان آب به وجود آمد، خلیفه در سال 647 قمری، دستور تعمیر و مرمت حرم مطهر را صادر کرد. در حین کار، ظرف سفالینی را یافتند که در آن هزار درهم قدیمی بود و سکه‌‎ها هزینه حرم شد. (18)
خلیفه مستنصربالله در یازده‌ ذی‌قعده همان سال، دستور داد دو روپوش به حرم موسی بن جعفر (علیه السلام) حمل کنند و آن‌ها را روی دو آرامگاه شریف بیندازند و در همان ماه اقدام به برداشتن آن کردند. (19)

اولین ضریح در قرن هشتم

ابن‌بطوطه در سال 727 قمری، بغداد را دیده و درباره مشهد کاظمین (علیهم السلام) می‌نویسد:
"در این طرف (طرف غرب) قبر موسی بن جعفر پدر علی بن موسی الرضاست و در کنار آن قبر حضرت جواد (علیه السلام) قرار دارد. روی این دو قبر، ضریح چوبین کار گذاشته شده که سطح آن را با ورق نقره پوشانده‌اند و هر دو در داخل حرم قرار دارد. (20)"
طبق این گزارش، معلوم می‌شود دو صندوقی که مستنصر به حرم اهدا کرده بود، زیر یک ضریح چوبین قرار داشت که ابن‌بطوطه از آن با عنوان "دکانه" یاد می‌کند. (21)
سلطان اویس جلایری در سال 769 قمری، به تعمیر حرم اقدام نمود و دو گنبد و دو مناره ساخت و دستور داد دو صندوق از سنگ مرمر خوب روی دو قبر قرار دادند و حرم را با کاشی‌هایی تزیین کرد که سوره‌هایی از قرآن بر آن نوشته شده بود. (22)

ضریح جوادین (علیهما السلام) در دوره صفویه

با ورود فاتحانه شاه اسماعیل صفوی به بغداد در 25 جمادی‌الثانی سال 914 قمری، دوران حکومت ترکمن‌ها به پایان رسید. پس از چندی اقامت شاه در بغداد و سرو سامان دادن به اوضاع عراق، به زیارت حرم جوادین (علیهما السلام) رفت و هدایای مختلفی به کسانی که در آن جا بودند، بخشید و برای خادمان آن جا، درجه و رتبه‌هایی تعیین کرد و دستور تخریب ساختمان و بنای قبلی حرم و تجدید دوباره آن را صادر نمود. این بازسازی، با نصب دو صندوق چوبی روی قبرهای شریف و تزیین حرم پایان یافت. (23)
این دو صندوق که هم اکنون نیز روی دو قبر قرار دارد، بزرگ و از نظر حجم و شکل مساوی، مسطح و از چوبی خوب است و طول هر یک 3/5 و عرض 2 و ارتفاع آن نیز قریب به 2 متر است. هر یک از این دو صندوق، از چهار تخته بزرگ و هشت تخته کوچک ساخته شده که به تخته‌های بزرگ متصل است و با کتیبه‌هایی با خط نسخ برجسته و طرح‌های گل و بوته تزیین شده است. هر یک از قطعات کوچک صندوق، با اشکال هندسی و گل و نقشه‌های گوناگون دیگر با کنده‌کاری و نقره‌کوبی و رنگ‌آمیزی، آرایش یافته و خاتم‌کاری منحصر به فردی را به نمایش گذاشته است.
برای نقره‌کوبی صندوق، از چوب‌های آبنوس، عناب، لیمو و ورق آهن، استخوان عاج فیل، شتر، اسب، صدف ماهی، شمش‌های برنزی و طلا و نقره استفاده گردیده و از انواع رنگ‌های معدنی براق و روغن سندلوس و روغن‌های دیگر بهره گرفته شده است. کتیبه‌هایی بر روی صندوق و اطراف آن به چشم می‌خورد که با خط نسخ نوشته شده است. این کتیبه‌ها در ستون‌های ده‌گانه صندوق نقش بسته و در چهار ستون طرف راست، چهار ستون طرف چپ و یکی در بالا و یکی در پایین قرار دارد. آغاز نوشته‌ها از پایین شروع می‌شود و روی تخته دومی نیز ستون ده گانه‌ای به همان شکل اولی نوشته شده است.
نوشته‌های تخته اولی به شرح ذیل است:
هذا ضریح سید هذه الأمه و کاشف الکروب و الغمه و سابع معصومی الأئمه کبیرالقدر عظیم البینات کثیرالتهجد و الصلوات المشهود له بالفضائل و الکرامات و المشهور بالعباده و المواظب علی الطاعات الامام (للخیر) القائم الصائم العالم الذی هو لبناء الباطل هادم. أبی ابراهیم موسی الکاظم بن جعفر الصادق بن محمد الباقر بن علی زین‌العابدین بن الحسین الشهید بن الامام (المفروض) الطاعه علی المومنین و امام المتقین اسدالله الغالب أبی الحسین علی بن أبی طالب علیهم الصلوات المبارکه و التحیات انماها ما أظلم لیلها و ازهر ضحایا و کمل عمله و اصطناعه فی شهر‌الله الاعظم رمضان المبارک من شهور سنه ست و عشرین و تسمائه و صلی‌الله علی سیدنا و نبینا و آله الطاهرین و الحمدالله رب العالمین.
بر لوح دوم، ده سطر نوشته شده که آنها هم از طرف قاعده، از جهت راست خواننده، نوشته شده است:
بأمر السلطان العادل الکامل محیی مراسم
الشریعه المصطفویه معلی معالم الطریقه المرتضویه
الذی فات سلاطین الافاق بحباک (سردقات)
جلاله مسدده و اطناب ظلال معدلته علی
مفارق أهل الاسلام ممدده و الموفق من عند الملک المنان
السلطان بن السلطان بن السلطان بن السلطان
ابولامظفر شاه اسماعیل خان الحسینی
خلدالله اقبال واید علی مفارق اهل الاسلام
ظلاله و تمت هذه الصنعه الشریفه بعد مساعده
التوفیقات الالهیه و معاضده التأییدات الشاهیه فی سنه
و در آخرین خط، اعدادی تاریخی است یا زخرفه که آنها روشن نیست.
(لا اله الا الله - محمد رسول‌الله - علی ولی الله) و ...
(محمد علی حسن. حسین علی محمد. جعفر موسی علی. محمد علی حسن)
اللهم صل علی محمد المصطفی، و صل علی علی المرتضی، وصل علی فاطمه الزهراء، و صل علی الحسن المجتبی، و صل علی الحسین الشهید بکربلا، و صل علی علی زین‌العابدین، و صل علی محمد الباقر، و صل علی جعفر الصادق، و صل علی موسی الکاظم، و صل علی علی الرضا، و صل علی محمد التقی، وصل علی علی النقی، و صلی علی الحسن العسکری، و صلی علی محمد المهدی.
متنی که بر صندوق ضریح امام جواد (علیه السلام) نوشته شده، با خط نسخ و حروف برجسته است که با بسمله و سوره دهر شروع و انجام آن: (صدق الله العظیم و صدق رسول‌الکریم» است.
روی تخته بزرگ دیگر صندوق که در جهت مقابل قبله است، کلمه «علی» باخط کوفی زیبا و با عاج کنده‌کاری شده و جمعاً نه بار تا مرکز تخته، تکرار گردیده و کلمه «محمد» نیز محیط بر آن و نه بار تکرار شده و جمعاً هیجده دایره شش گوش، که شش تا در طرف بالا و شش تا در طرف پایین، سه عدد در طرف راست و سه تا در طرف چپ تخته قرار گرفته است. به همین روش، بر روی دو تخته کوچک که متصل به تخته بزرگ است، کلمه «علی» داخل دایره‌های شش‌گوش، چهارده مرتبه تکرار شده است. (24)
از جمله کارهای بزرگی که شاه‌عباس صفوی برای حرم کاظمین (علیهم السلام) انجام داد، این بود که دستور داد ضریحی محکم از فولاد سازند و روی دو صندوق چوبی قرار دهند تا آن را از حوادث و غارت‌هایی که هنگام جنگ‌ها و هرج‌و مرج‌ها و هجوم بادیه‌نشینان به شهر صورت می‌گیرد، حفظ کند. (25)
با توجه به حوادثی که بعداً پیش آمد و روابط سیاسی بین ایران و ترکیه عثمانی تیره شد، ارسال ضریح مذکور تا سال 1115 قمری به تأخیر افتاد. در ماه جمادی‌الثانی سال 1115 قمری، کاروانی بزرگ از ایران، شامل دانشمندان دینی، وزیران، سرشناسان و پیشاپیش همه شیخ‌الاسلام شیخ جعفر کمره‌ای به همراه این ضریح، وارد کاظمین شدند. (26) مرحوم شیخ عباس قمی، ذیل احوال شیخ جعفر کمره‌ای، شیخ‌الاسلام اصفهان پس از علامه مجلسی، اشاره کرده است که در سال 1115 قمری، شخصی به نام «محمودآقا تاجر»، به همراه کاروانی ده هزار نفره که اهل حرم سلطان و اعیان دولت نیز در آن حضور داشتند، ضریح مشبّک حرم کاظمین را به آن جا منتقل کرد. (27)
آل یاسین، ضریح منتقل شده به کاظمین در سال 1115 قمری را ضریح ساخته شده به دستور شاه عباس دانسته است که به علت تیرگی روابط ایران و عثمانی، نصب آن سال‌ها به تأخیر افتاد؛ اما به نظر می‌رسد باید سخن مرحوم عباس فیض را پذیرفت که گفته است: «ضریحی از فولاد در زمان شاه سلطان حسین صفوی، به این آستان مقدس اهدا شد و بر روی تربت شریف امامین نصب گردید.» و این قول مطابق با نوشته شیخ عباس قمی است.
جشن بزرگی هنگام نصب ضریح مذکور برپا شد که هزاران نفر از مردم ایران و عراق در آن حاضر بودند. تاریخ‌نگاران گزارش می‌کنند که این ضریح، بسیار بزرگ و باشکوه بوده و نوشته‌های بسیاری از جمله سوره دهر و آیات دیگری از قرآن مجید و بخشی از قطعات شعری را شامل می‌شده است. (28)
سلطان محمود دوم عثمانی در سال 1255 قمری، پرده ابریشمی گل‌دوزی شده نفیسی که پیش‌تر روی قبر مطّهر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در مدینه منوره قرار داشت، (29) به حرم کاظمین اهدا کرد. این پرده در شب قدر ماه رمضان روی قبر نهاده شد و ماده تاریخ آن را عبادت «جاؤوا بأشر فسترٍ» ساختند. شاعران مشهور عراقی مانند عبدالغفار اخرس و عبدالباقی عمر بن یزیدبن مناسب، اشعار زیبایی سرودند که شعر اخرس این است:

یا امام الهدی و یا صفوه‌الله *** و یا من هدی هداه العبادا (30)
یابن بت رسول‌الله یابن علی *** حی هذا النادی و هذا المنادی (31)
قد اتینا بثوب جدک نسعی *** و اتیناک سیدی و قادا (32)
فاتیناک راجلین احتراماً *** و احتشاما و هیبته و انقیادا
انتم عله الوجود و فیکم *** قد عرفنا التکوین و الایجادا
ما کنتم الی نفائس دنیا *** و لقد کنتم بها افرادا
و انقلبتم منها و انتم اناس *** ما اتخذتم الا رضا الله زادا
و لقد قمتم اللیالی قیاما *** و اکتحلتم من القیام السهادا
ان یکونوا کما اذاعوا فمن ذا *** مهد الارض سطوه و البلادا
و محا الشرک بالمواضی غزاه *** وسطا سطوه الاسود جهادا
حیثان الاله یرضی بهذا *** بل بهذا من القدیم ارادا
فجزیتم عن اجرکم بنعیم *** یتوالی الارواح و الاجسادا
وابتغیتم رضا الاله و لا زل *** تم بعز یصاحب الابادا
انتم یا بنی الرسول اناس *** قد صعدتم بالفخر سبعا شدادا
آل بیت النبی و الساده الطهر *** رجال لم یبرحوا امجاد

ضریح جوادین (علیهما السلام) در دوره قاجار تا حال حاضر

با روی کار آمدن قاجاریان در ایران، اقدامات عمرانی گسترده‌ای در عتبات عالیات آغاز شد. در سال 1270 قمری، به دستور ناصرالدین شاه قاجار (1264- 1313 ق)، شیخ عبدالحسین تهرانی معروف به «شیخ العراقین»، به عراق رفت تا بر اجرای طرح عمرانی وسیعی نظارت کند که شامل بازسازی و زیباسازی ساختمان‌های عتبات مقدسه شیعه بود. کارهای عمرانی آستان کاظمین، در سال 1281 قمری و پس از پایان اقدامات عمرانی در کربلا و سامرا آغاز شد. از جمله کارهایی که در کاظمین انجام گردید، تعویض ضریح فولادی صفویه، با ضریح نقره‌کوب جدید بود.
سید علی موجانی بدون اشاره به منبع خود از نصب ضریح طلای ساخته شده توسط امنای دولت ایران بر تربت شریف امامین خبر داده است. (33) نویسنده دیگری نیز اظهار کرده که در سال 1283 قمری به دستور ناصرالدین شاه، برای اولین بار ضریحی از نقره جایگزین ضریح فولادی دوره صفوی گردید. (34) در حالی که ناصرالدین شاه که خود پس از این تاریخ از بارگاه کاظمین بازدید کرده، ضریح روی قبر را ضریح بزرگ فولادی وصف نموده (35) و هیچ سخنی از دستور یا اراده خود مبنی بر تعویض ضریح به میان نیاورده است.
اما مطلبی که به درستی آن می‌توان اطمینان حاصل کرد، آن است که نخستین ضریح مشبّک نقره‌پوش، در روز پنج‌شنبه هفدهم جمادی‌الثانی سال 1324 قمری، بر تربت شریف دو امام هفتم و نهم نصب گردید. این ضریح با هزینه سلطان بیگم دختر میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک (درگذشته 1302 ق) و با تلاش حاجی میرزا محمد کاظم طباطبایی اصفهانی ناظم التجّار (درگذشته 1325 ق) ساخته شد. تاریخ آغاز ساخت این ضریح سال 1323 و پایان آن سال 1324 قمری است. طول و عرض آن 6/74× 5/17 متر (36) و ارتفاع بلندترین نقطه آن نزدیک 3/5 متر از روی زمین برجسته است و شبکه شبکه و پنجره‌ای و به نحو زیبایی نقش و نگار و طراحی شده است. ساخت این ضریح طلایی برای اولین بار در سال 1324 تمام گردید، اما به زودی بخشی از جوانب آن دچار خرابی شد که با فراخوانی مؤمنان برای تعمیر و تجدید جاهای صدمه دیده و افزایش طلای آن، درست گردید و در سال 1359 به پایان رسید.
چنان که این تاریخ را شیخ حسن آل اسدالله با جمله "عمر الضریح" در شعر خود به نظم درآورده است و انجام این کار به دست زرگری به نام سید عباس الورد (کاظمی) تمام گردید.
ضریح بر روی پایه‌ای از آجر و سیمان (ساروج) بنا گردیده و از بیرون با سنگ مرمر پوشیده و 22 سانتی‌متر از سطح زمین روضه برآمده است و پنجره‌های ضریح روی آن قرار گرفته که ارتفاع هر پنجره 142 و عرض آن به 107 سانتی‌متر می‌رسد. در حد فاصل آنها ستونی به عرض 22 سانتی متر قرار گرفته که با طلا تذهیب شده است. در سال 1385 قمری، کتبی‌های قرآنی به عرض 24 سانتی‌متر در قسمت فوقانی پنجره‌ها نصب گردید که روی آن سوره دهر و فجر با طلا نوشته شده است.
در قسمت بالای این کتیبه به ارتفاع حدود 130 سانتی‌متر، طرح و نقشه‌های مُذهب به طلا دور تا دور ضریح را در برگرفته است. تذهیب این قسمت در سال 1378 قمری انجام شده که قبلاً نقره‌ای بوده است.
درب ضریح از میانه طرف شرقی آن باز می‌شود و داخل آن دو صندوق قبر امام کاظم (علیه السلام) و امام جواد (علیه السلام) وجود دارد. خرابی‌های پدید آمده در صندوق‌ها در سال 1363 قمری تعمیر و اصلاح شد. یکی از صندوق‌ها با سرمایه حاج عبدالهادی چلبی کاظمینی و صندوق دیگر با مشارکت چهار نفر از تجار ایران و صرف چهار هزار دینار تعمیر و اصلاح گردید.
صندوق‌ها برای محافظت از گردوغبار، با شیشه‌های کلفت پوشانده شده و مخارج این شیشه‌ها را حاج عبدالهادی چلبی کاظمینی و حاج محمد علی ابوالصمون پرداخت کرده‌اند. سقف داخلی ضریح از چوب ساخته شده و به نقوش هندسی و گل بوته مزین است و مخارج تجدید و تعمیر آنها را حاج حسن و حاج عباس امین کاظمینی پرداخت نموده و ساخت آن به دست حاج عبدالرسول مشکور نجار انجام گرفته است.
طول هر روضه 10 متر و 62 و عرض هر یک 7 متر و 55 سانتی‌متر است. و طول هر یک از دو راهی که روضه‌ها را به هم متصل می‌سازد، 6 متر و 74 و عرض 1 متر و 17 سانتی متر است. سطح هر دو روضه و راه‌روها با سنگ مرمر خوب، فرش شده و دیوارها تا ارتفاع 140 سانتی از روی زمین نیز سنگ مرمر است و در تاریخ 25 محرم سال 1370 به پایان رسیده است. بعد از این کتیبه، آیینه‌کاری شروع می‌شود و تا درون گنبدها ادامه دارد که با کاشی‌های زیبا منقوش است. در بالای روضه‌ها شش دریچه برای تهویه و نورگیری وجود دارد که به پشت بام حرم باز می‌شود و ارتفاع هر یک حدود دو متر است. در قسمت بالای این دریچه‌ها، از خارج کتیبه‌ای قرآنی از کاشی به عرض 60 سانتی متر دور تا دور بام هر دو روضه را در برگرفته و در سال 1387 قمری تجدید ساخت و تعمیر شده است. در بالای ضریح، سوره‌های فتح، دهر، جمعه، نسا و آیه نور و بعضی از تاریخ‌ها با نقره نوشته شده و کل نقره‌ای که در این کار مصرف گردیده، تقریباً به 250 هزار مثقال می‌رسد. نقره‌کاری ضریح به دست سید محسن، فرزند زرگر معروف کاظمینی سید‌هاشم آل‌ورد و با هم‌کاری سید محمد علی و میرزا محمد شیرازی نجفی، انجام گرفت و حاج محمد علی نجار کاظمینی، شکل چوبی آن را ساخت. سید صدرالدین صدر آن را چنین تاریخ‌گذاری کرده است: مذتم حسناً جاء تاریخه (سنا الجواد یناز انا لضریح).
درب ضریح از وسط جهت شرقی باز می‌شود و بر آن نوشته‌های زیادی بدین شکل با نقره نقش بسته است:
(بانی ضریح، علویه علیه، عالیه نوآبه، سلطان الحاجیه، صبیه میرزا ابوالحسن‌خان حسینی مشیرالملک، به سعی و اهتمام جناب مستطاب حاجی میرزا محمد کاظم طباطبایی ناظم التجار، تمام شد 1324) ابا ابراهیم یا محمد بن علی الجواد قال‌الله تعالی (ادخلوها بسلام آمین سلام علیکم طبتم. فادخلوها خالدین)
زاندهتکالرزیاب کاظم الغیظ موسی الدهر عیشک نکدو بالجواهد محمد، سید محمد علی زرگر 1324.
یا کافی المهمات. یا سمیع الدعاء یا مجیب الدعوات و یا ارحم‌الراحمین.

انی استبقت الباب راج عفوهم *** قد لذت فی باب الضریح مؤملا -
ثم اصطنعت النقش فیه محرراً *** غفران ذنبی اصغراً أو اکبراً
یاموسی بن جعفر *** یا باب المراد ادرکنی. (37)

بعدها بخش‌هایی از این ضریح، به علت فرسودگی مرمت و تعویض شد و این تعمیرات در سال 1359 قمری به پایان رسید. در سال 1385 قمری نیز کتیبه‌ای قرآنی به عرض 24 سانتی متر در بالای پنجره‌های ضریح نصب گردید که روی آن دو سوره دهر و فجر با خطوط طلایی نگاشته شده بود. هم‌چنین پوشش نقره‌ای تاج بالای ضریح، در سال 1378 قمری با پوشش طلا تعویض گردید. (38)

نمایش پی نوشت ها:
1. عضو هیأت علمی پژوهشکده حج و زیارت.
2. دانش‌آموخته سطح سه تاریخ اهل بیت (علیهم السلام)، مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا (علیه السلام).
2. شیخ مفید، ارشاد، ص 339؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ص 186؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج3، ص 55؛ ابن جوزی، تذکره الخواص، ص 368، ابن صباغ، الفصول المهمه، ص 257، نصیبی، مطالب السوول، ج2، ص 75.
4. اثبات الوصیه، ص 186.
5. در کتاب دلائل الامامه، ص 262 داستانی نقل شده که تاریخ وقوع آن سال 286 قمری بوده است و از آن استفاده می‌شود که مرقد امامین جوادین، بنایی مخصوص داشته است.
6. شیخ محمد سماوی، صدی الفواد، ص 11- 12.
7. کاردین، صادر، معجم‌الادبا، ج13، ص 285.
8. محمد حسین آل یاسین، تاریخ حرم کاظمین (علیه السلام)، ص 30.
9. ابن‌کثیر، الکامل فی التاریخ، ج8، ص 59.
10. ابن دحیه، النبراس فی تاریخ خلفاء بنی‌عباس، ص 32.
11. در اخبار تاریخی مربوط به سده‌های پنجم تا هفتم هجری، از زیارتگاه و مدفن شریف دو امام هفتم ونهم، به جز نام «مقابر قریش»، در موارد متعددی نیز با نام «مشهد باب التین» یاد شده است. وجه تسمیه «مشهد باب التین»، نزدیکی این زیارتگاه با قبرستان دیگری به نام «باب التین» (واقع در ساحل غربی رود دجله) و وجه تسمیه «مشهد غربی»، وقوع این آستان در سمت غربی رود دجله بوده است. برای مثال، نک: ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج9، ص 577، ج10، ص 91 و 609، ج12، ص 130 و 332؛ ابن خلکان، وفیّات الاعیان، ج4، ص 420.حموی، معجم البلدان، ج1، ص 306.
12. المنتظم، ج8، ص 150.
13. صدی الفواد، ص 12- 13.
14. همان 14؛ تاریخ حرم کاظمین، ص 34.
15. صدی الفواد، ص 13.
16.مجله سومر، ج5، ص 55.
17. ابن‌الفوطی، الحوادث الجامعه، ص 233.
18. الحوادث الجامعه، ص 244.
19. همان.
20. ابن بطوطه، الرحله، ج1، ص 141.
21. تاریخ حرم کاظمین، ص 58.
22. صدی الفواد، ص 15، مجله سومر، ج5، ص 55.
23. العراق بین احتلالین، ج3، ص 337- 342.
24. مجله سومر، ج6، ص 192- 193.
25. صدی الفواد، ص 16.
26. شیخ عباس قمی، فوائد الرضویه، ج1، ص 75. در این کتاب شمار افراد کاروان ده هزار نفر ذکر شده است.
27. همان، ص 142.
28. تاریخ حرم کاظمین، ص 79.
29. ای پیشوای برگزیده خدا و ای کسی که از رهنمود او بندگان هدایت شدند.
30. ای فرزند دختر پیامبر و فرزند علی (علیه السلام)، ای شخصیت این مجتمع و صاحب این دعوت.
31. همان.
32. تاریخ حرم کاظمین، ص 84- 87؛ دیوان اخرس، ص 81- 79.
33. نک: بازسازی تاریخ فراموش شده عتبات عالیات عراق، ص 156.
34. حسین ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین (علیهم السلام)»، مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه امام کاظم (علیه السلام)، ص 555.
35. شهریار جاده‌ها: سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات، ص 96.
36. آل‌یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ص 141و 142 و 154.
37. تاریخ حرم کاظمین، ص 125- 129.
38. تاریخ المشهدالکاظمی، ص 154 و 157.

نمایش منبع ها:
الف) عربی
آل یاسین، محمد حسین، تاریخ المشهد الکاظمی، بغداد: مطبعه المعارف، 1387 ق/ 1967م.
ابن اثیر جزری، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر، 1399ق/ 1979م.
ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الأمم، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1412 ق/ 1992 م.
ابن دحیه، النبراس، بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1993 م.
ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد، الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فی المائه السابعه، تحقیق: مهدی النجم، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1424 ق/ 2003م.
ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تصحیح: بهزاد جعفری، چاپ اول، تهران: صدوق، 1375 ش.
اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبین، تحقیق: سید احمد صقر، چاپ دوم، بیروت: مؤسسه الاعلمی، 1408 ق/ 1987 م.
جواد، مصطفی، «الکاظمیه قدیماً»، موسوعه العتبات المقدسه، جعفرالخلیلی، (قسم الکاظمین) بیروت: مؤسسه الاعلمی، 1407 ق/ 1987م، ج 9.
حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء (ارشاد الاریب الی معرفه الادیب)، تحقیق: احسان عباس، بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1993 م.
حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت: دار صادر، 1397ق/ 1977 م.
شیخ صدوق، محمد بن علی قمی، عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، تصحیح: سید مهدی حسینی لاجوردی، تهران: انتشارات جهان.
شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد الی معرفه حجج الله علی العباد، تحقیق: مؤسسه آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث، بیروت: مؤسسه آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث، 1416 ق/ 1995م.
سماوی، شیخ محمد، صدی الفواد، دارصادر، 1397ق/ 1977م.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ الطبری)، بیروت: روائع التراث العربی، 1387 ق.
قمی، عباس، الفوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، قم: بوستان کتاب، 1385.
مسعودی، علی بن الحسین، اثبات الوصیه، بیروت: دار الاضواء، 1409 ق/ 1988 م.
ب) فارسی
ایزدی، حسین، «تاریخچه حرم کاظمین (علیهماالسلام)، مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه امام کاظم (علیه السلام)، قم: مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، انجمن تاریخ پژوهان حوزه علمیه قم، 1392.
ترکمان، اسکندربیگ، تاریخ عالم آرای عباسی، زیرنظر: ایرج افشار، تهران: امیرکبیر، 1382.
فیض، عباس، تاریخ کاظمین و بغداد (ج 1: تاریخ کاظمین)، چاپخانه قم، بی‌تا.
موجانی، سید علی، بازسازی تاریخ فراموش شده عتبات عالیات عراق، تهران: مجمع جهانی اهل بیت (علیهم السلام)، 1389.
ناصرالدین شاه، شهریار جاده‌ها: سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات، به کوشش: محمدرضا عباسی و پرویز بدیعی، تهران: سازمان اسناد ملی ایران: 1372.

منبع مقاله :
مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه امام جواد (علیه السلام)، (1395)، قم: انجمن تاریخ‌پژوهان حوزه علمیه قم، چاپ اول.