نویسنده: والری هوفمن
مترجم: ابراهیم موسیپور
مترجم: ابراهیم موسیپور
مراسم ادواری که به بزرگداشت یاد افراد خاص یا به یادبود رویدادهای مهم تاریخ مقدس برگزار میشود. واژه «عید» در قرآن به کار نرفته است، اما از این واژه برای نامیدن دو جشن [در ادبیات اسلامی] استفاده شده است: افطار روزهی رمضان (عید فطر) و عید بزرگ یا عید قربان (عید اضحی) در پایان مراسم حج. مسلمانان بعدها به این دو جشن، مراسم و بزرگداشتهای دیگری افزودند، از جمله: جشن میلاد پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، بزرگداشت روز وفات عدهای از اولیا و بزرگان دین و نیز بزرگداشت مصائب و شهادت حسین (علیه السلام)، نوهی پیامبر نزد شیعیان.
روزهی رمضان و عیدفطر:
در قرآن (بقره: 183) آمده است: «روزه بر شما مقدر شده است، همانگونه که بر کسانی که پیش از شما [بودند] مقدر شده بود، باشد که پرهیزگاری کنید». بنابر احادیث، پیش از مقرر شدن [روزهی] رمضان ، مسلمانان جشن پیش از اسلامی عاشورا را در ماه محرم گرامی میداشتند. بنابر احادیث، پس از هجرت پیامبر از مکه به مدینه ایشان از یهودیان چنین آموخت که موسی و بنیاسرائیل در روز عاشورا از دست فرعون رهایی یافتند. محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) به یهودیان گفت: «ما از شما به موسی نزدیکتریم» و از اینرو به مسلمانان امر کرد که عاشورا را گرامی بدارند (و آن روز را روزه بگیرند). شب قدر نیز از قداستی ویژه برخوردار است. این شب، بنا بر توصیف قرآن «از هزار ماه ارجمندتر است، در آن شب فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان برای هر کاری (که مقرر شده است) فرود آیند؛ (آن شب) تا دم صبح، صلح و سلام است» (قدر: 3-5). ولی پس از مقرر شدن روزهی رمضان، روزهی روز عاشورا اختیاری شد (مسلم، صحیح، 548/2-551). ارج و منزلت روزه به قدری است که نَفَس فرد روزهدار (که طبیعتاً بوی خوشایندی هم ندارد) نزد خدا از رایحهی مشک نیز عزیزتر است (همان، 558-560). در قرآن (بقره: 185) آمده است که رمضان ماه نزول قرآن است (البته این قول عموماً چنین فهمیده میشود که قرآن برای نخستین بار در ماه رمضان نزول یافته است). بنابر احادیث، رمضان ارج و منزلتی ویژه دارد، زیرا «(در این ماه)، بابهای رحمت گشوده است و دروازههای جهنم بربسته و شیاطین در زنجیرند» (مسلم، صحیح، 524/2). شب قدر نیز از قداستی ویژه برخوردار است. این شب، بنا بر توصیف قرآن «از هزار ماه ارجمندتر است، در آن شب فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان برای هر کاری (که مقرر شده است) فرود آیند؛ (آن شب) تا دم صبح، صلح و سلام است» (قدر: 3-5). بنابر بسیاری از احادیث، این شب در میان ده شب پایانی ماه رمضان قرار دارد و در طی این ده شب پیامبر در مسجد به حال اعتکاف به سر میبرد، که امروزه مسلمانان پرهیزگار این رسم را همچنان بجا میآورند. برخی احادیث نیز شب بیست و هفتم ماه رمضان را اختصاصاً به عنوان شب قدر معیّن کردهاند (مسلم، صحیح، 573/2-574). رمضان ماه نمازهای مستحبی شبانه (صلاه التراویح)(1) و غالباً ماه عبادات و مطالعات دینی بیشتر در طول روز است؛ طی روزهای رمضان افراد مسلمان (به استثنای افراد بیمار، سالخورده، مسافران و زنان حائض) باید از هرگونه خوردن و آشامیدن و تماس جنسی پرهیز کنند. با این حال، همهی این موارد در طول شب مجاز است و در برخی کشورها افطار روزه به هنگام نماز مغرب (که غالباً با اطعام فقرا همراه است)، زمان برگزاری مراسم و جشن گرفتن است. در مناطق شهری، ادارات و مغازهها گاه ساعت کارشان را برای هماهنگی با روزهی رمضان تغییر میدهند و ظهرها میبندند و شامگاهان مجدداً به فعالیت میپردازند. خانوادهها نیز شبها به ملاقات یکدیگر میروند. ساکنان محلات معروف قاهره در طول رمضان (در معابر) چراغهای رنگی میآویزند و شب هنگام رقصهای محلی مخصوص و مراسم حلقههای ذکر صوفیانه اجرا میشود. جشن بزرگداشت پایان رمضان روزی است که در آن هیچ کس مجاز به روزه گرفتن نیست (مسلم، صحیح، 553/2) و معمول است که خانوادههای مسلمان لباس نیکو بپوشند و به ملاقات یکدیگر بروند (اخیراً نَبهان تحقیقی مهم دربارهی روزه با عنوان Das Fest des Fastenbrechns انجام داده است).حج و عید اضحی:
حج مناسک مفصلی است که سالی یک بار انجام میگیرد و شامل اینهاست: سفر به مکه، هفت بار طواف به دور کعبه در جهت خلاف عقربههای ساعت، نمازگزاردن در مقام ابراهیم ، لمس کردن و در صورت امکان بوسیدن سنگ سیاهی که علامت شروع هر طواف است، دویدن (سعی) میان تپههای صفا و مروه ، سنگ زدن به ستونهایی که نماد شیطان است، وقوف از ظهر تا غروب آفتاب در عرفات که در آنجا حجاج استغفار و قربانی یک حیوان میکنند. همهی این شعائر و مناسک مشتمل بر واجبات و محرماتی در باب پوشاک، آرایش و بهداشت جسمی، اعمال جنسی و شکار است. در کتابهای حدیثی و فقهی بسیاری از جزئیات این مناسک و چگونگی انجام آنها آمده است. در این آثار، فلسفهی حجگزاری برحسب آمادگی برای آمرزش گناهان توضیح داده میشود: «خداوند در هیچ روزی به اندازهی روز عرفه بندگان را از آتش دوزخ رها نمیسازد. او نزدیک میشود و سپس از آنان نزد فرشتهها تعریف میکند و میگوید: اینها چه درخواستی دارند؟» (مسلم، صحیح، 680/2). در این نوشتهها کارکردهای ناظر به بزرگداشت مناسک مورد تأکید نیست.بنابر گفتهی قرآن (بقره: 125، 127) کعبه به فرمان خداوند به دست ابراهیم و اسماعیل برای حجگزاری بنا شده است و به مردم امر شده که مقام ابراهیم را مکان نماز گزاردن قرار دهند (بقره: 125)، ولی پیوند مناسک حج با رویدادهای زندگی ابراهیم و خاندان وی ظاهراً بعدها ایجاد شده است. بیشتر اجزای این مناسک در مراسم حج دورهی پیش از اسلام نیز معمول بوده و پیامبر فقط ابعاد کوچکی از آن را تغییر داده است. داستانهای متأخر چاه زمزم را، که در نزدیکی کعبه واقع است، با آبی که خداوند برای اسماعیل و مادرش هاجر در بیابان فراهم ساخت، مرتبط کردهاند؛ همچنین سعی میان صفا و مروه را با تلاش شتابآلود هاجر برای جست و جوی آب پیوند دادهاند؛ سنگ زدن در مُزدَلِفه را با مقاومت ابراهیم و اسماعیل در برابر وسوسهی ابلیس، که میخواست جلوی فرمان خدا مبنی بر قربانی کردن اسماعیل به دست ابراهیم را بگیرد، مربوط ساختهاند و مراسم قربانی را ناظر به این دانستهاند که خداوند حیوانی برای ابراهیم فرو فرستاد تا به جای اسماعیل آن را قربانی کند (یاقوت، معجم، 943/2؛ ازرقی؛ أخبار، 4/1-5؛ 31-32؛ Jeffery, Islam, 205-211; Denny, 32-32 Introduction, 132-136). از این منظر، قربانی کردن حیوان کاملاً جنبهی بزرگداشتی دارد و فاقد دلالتی بر نجات و رستگاری است. بیان قرآن در این مورد چندان صریح نیست: «هدیه» یا «تقدیم» باید به محل آن رسانده شود (بقره: 196) و با فقرا تقسیم شود (حج: 36). «و برای هر امتی مناسکی قرار دادیم تا نام خدا را بر دامهای زبان بستهای که روزی آنها گردانیده، یاد کنند» (حج: 34). همهی مسلمانان در سراسر جهان در زمانی واحد، همگام با حاجیانی که در مراسم حج حضور دارند عید قربان را برگزار میکنند.
برگزاری این دو عید به معنای فرا رسیدن زمان شادی است. روزه گرفتن در این روزها مجاز نیست. بنابر حدیثی، ابوبکر وارد اتاق دخترش عایشه، همسر پیامبر شد و دخترانی را دید که دربارهی جنگ بُعاث آواز میخواندند و این سنتی مربوط به پیش از اسلام بود. او سخت در شگفت شد و گفت: «آیا در خانهی پیامبر آوازهای شیطانی سر میدهید، آن هم در روز عید؟» با این حال، پیامبر او را گفت که زنان را تنها بگذارد: «هر قومی عیدی دارد و این عید ماست» (مسلم، صحیح، 419/2-420؛ بخاری، صحیح، 205-206). از این عبارت، مجاز بودن آوازخوانی و شادی و پایکوبی در اعیاد استفاده شده است، هرچند بسیاری از مفسران دربارهی افراط در این باب هشدار دادهاند.
زیارت مقابر و مراسم بزرگداشت اولیا:
توصیه شده است که حجّاج پس از مناسک حج به زیارت قبر پیامبر در مدینه بروند. ارج و فضیلت مدینه بر دیگر مکانها در حدیث (مسلم، صحیح، 686/2-699) تأکید شده و گفته شده که فضای میان قبر پیامبر و منبر او یکی از باغهای بهشت است (همان، 696). احادیثی هستند که زیارت قبور را منع میکنند، ولی در احادیث متأخرتر این منع برداشته شده است (غزالی، احیاء، 320/1). گاهی اوقات مقابر کسانی که مردم آنان را از اولیا محسوب میدارند، به سبب برکتی که گمان میرود با زیارت آنها حاصل میشود، به ویژه در ایام بزرگداشت مولد این اولیا، به کانون زیارت [معتقدان] تبدیل میگردد. معتقدان به برخی از اولیا حتی مدعیاند که زیارت این مقابر میتواند جایگزین مراسم حج و عمره در مکه باشد.معنای لغوی «مولِد» روز تولد است، ولی در بیشتر موارد مراسم مولد در سالروز وفات ولیّ برگزار میشود، زیرا مرگ او را به مثابه تولد دوبارهی او در محضر الهی یا عروسی او با محضر حق تلقی میکنند. در واقع این دست مراسم در شبه قارهی هند «عُرس» خوانده میشود، که معنای آن مراسم عروسی است. مراسم بزرگداشت ایام تولد احتمالاً از زمانی که فاطمیان (شیعی) تولد پیامبر، علی، فاطمه و امام حاکم را جشن میگرفتند، آغاز شد هاست. نیکو کپتین، نشان داده است که مولدالنبی در روزگار حکومت فاطمیان یقیناً تا قرن ششم در مصر طرح شده بود، اما نه پیشتر از سال 415. تاریخی که عموماً پذیرفتهاند سال 517 است (Muhammad's birthday, festival 23). هرچند جشنهای امروزین از آنچه در عهد فاطمیان انجام میشد، متفاوت است (مراسم فاطمیان در طول ساعات روز در دربار برگزار میشد، در حالی که مولد امروزه یک جشنوارهی عمومی شبانه است)، ما شواهدی در دست نداریم که دقیقاً نشان دهد اسلام سنی چگونه این سنت شیعی را اقتباس کرده است.
مورخان و متکلمان سنی منشأ جشن مولد را تا یکی از مراسم مولدالنبی که در 1207م در اربیل در جنوب شرق موصل برگزار شده بود، دنبال کردهاند. این مراسم که آن را مظفرالدین کُکبوری کُکبورو، برادر زن صلاحالدین، برگزار کرده بود، تحت تأثیر شعائر مسیحی بود و بسیاری از ویژگیهای مولد در روزگار جدید را با خود داشت (ابن خلکان، وفیات الاعیان، 550/2 و بعد؛ von Crunebaum, Muhammadan festivals, 73-76). فن گرونباوم میگوید که با رشد و گسترش تصوف در مصر تحت حاکمیت ایوبیان سنی مذهب (حکـ 1171-1250 م)، جشن مولد در مصر پا گرفت و از آنجا به سراسر جهان اسلام گسترش یافت (Muhammadan festivals, 73). در همان روزگار، در اسپانیای مسلمان و شمال مراکش، مولد به عنوان راهی برای مقابله با نفوذ مسیحیت وارد گردید. مولد پیامبر در اعصار میانه، همچون دوران جدید، از جانب حکومت[های مسلمان] حمایت میشد و مقامات عالیرتبه در آن حضور مییافتند. واژهی مولد نه تنها برای دلالت بر روز مراسم به کار میرود، بلکه بر اشعاری که در مدح پیامبر در این مراسم سروده و خوانده میشود نیز اطلاق میگردد و این قبیل اشعار را که مردم در سراسر جهان اسلام آن را در مولدالنبی میخوانند، به بسیاری از زبانهای مختلف میتوان یافت (Fuchs, Mawlid). ما نمیدانیم که مراسم بزرگداشت سالروز اولیا، که به اختلاف در کشورهای گوناگون «مولد» یا «زیارت» یا «عُرس» خوانده میشود و میزان اهمیت آن از یک کشور به کشور دیگر متفاوت است، از چه زمانی آغاز شده است. در مصر، هزاران سالروز اولیا در طول هر سال جشن گرفته میشود و برخی صوفیان بیشتر عمر خود را در چرخهی مراسم مختلف مولد اولیای سپری میکنند (Hoffman, Sufism, mystics and saints in modern Egypt, 89-118; McPherson, Moulids of Egypt).
تقدس مقبرهی یک ولیّ از این نکته ناشی میشود که این مقبره مرکز معنوی و محور روحانی خاص خود را داراست که به ملکوت میرسد، در حالی که مسجد نمازها و دعاها را به مرکز روحانی کعبه میرساند. به اعتقاد طرفداران اولیا، پیکر مطهر شخص مقدسی که در مقبره دفن میشود، مرکزی پدید میآورد که پیوندی مستقیمتر از آنچه مسجد ایجاد میکند با ملکوت برقرار میسازد. درجهی تقدسی که به مقبرهی یک ولیّ نسبت داده میشود به تقدس آن ولیّ بستگی دارد و به ویژه از درجهی قرابتی که ولیّ با پیامبر دارد معلوم میشود. مقبرهی اولیا نوعی قدرت و آرامش صادر میکند و مردم به منظور حصول آرامش و سلامت و رهای و گرزی از مشکلاتشان و حصول شفاعت اولیا به زیارت مقابر آنان میروند. مقابر اولیا را مکان رحمت برای ستمدیدگان و مکان قدرت تلقی میکنند. زیارت کنندگان خود را به «مقصوره» میچسبانند. «مقصوره» ضریحی است که گرداگرد تابوت بنا شده است؛ ضریح یک سازهی حصار مانند شبیه جعبه است که روی محل دفن ولّی را فرا میگیرد. آنها مقصوره را میبوسند و به آن دست میمالند و سپس دست به صورتشان میکشند تا مقداری از برکت ولّی را به خود منتقل سازند. تقدس ولّی به فضای اطراف مقبره و هرچه در آنجا در میان زائران توزیع شود، همچون آب، نقل و نبات و عطر، نیز گسترش مییابد. زائران در جهت خلاف عقربههای ساعت بر گرد قبر طواف میکنند و مشتاقانه به زمزمهی ادعیه میپردازند. گاه زائران نذر میکنند که اگر دعاهایشان مستجاب شود، حیوانی را قربانی و گوشت یا غذایی دیگر را میان زوار مقبره و فقرا تقسیم کنند. اینگونه قربانیها در بیرون مقبره انجام میگیرد. مراسم «ذکر» یا آیین صوفیانهی تکرار نامهای خداوند، همراه با تنفس منظم و برخی حرکات خاص بدن مثل خم شدن به جلو یا از پهلویی به پهلویی دیگر گردیدن و اغلب به همراه موسیقی و آوازخوانی، ممکن است در ایام مولد یا برخی دیگر از روزهای خاص زیارتی، در داخل یا خارج از مقبره انجام بگیرد (در قاهره برخی از اولیای بزرگ و اعضای خانوادهی پیامبر در روز معیّنی از هفته حلقهی ذکر هفتگی برگزار میکنند). مراسم خاص [زیارت] تا حدودی از یک کشور به کشوری دیگر فرق میکند، ولی شباهت میان آنها قابل ملاحظه است. زائران گاهی اوقات اشعار و آوازهایی در مدح پیامبر و خاندانش میخوانند. برخی زائران نزدیک مقبره مینشینند و گاه قرآن قرائت میکنند. برخی دیگر نیز در کنار دیوار بیرونی مقبره مینشینند تا برکت ولّی را به خود جلب کنند.
در طی جشنهای مولد در مصر، بسیاری از مردم روزها و حتی هفتهها در زمینهای اطراف مقبره بیتوته میکنند و به عابران غذا و نوشیدنی تقدیم میدارند. زمان اصلی مولد شب آخر مراسم یا «شب بزرگ» است که جشنها در آن به اوج خود میرسد. جشنها از دو هفته تا دو شب قبل از شب بزرگ در جاهای مختلف آغاز میشود، ولی درآن شب خاص به اوج و حد اعلای هیجان میرسد، زمانی که تودههای انبوه زائران حضور دارند و مراسم تا هنگام نماز صبح ادامه مییابد. برخی جشنهای مولد با دستهروی اعضای طریقتهای صوفیه آغاز میشود، که علمهایی حمل میکنند و آوازهایی در مدح ولیّ میخوانند. اندکی از این جشن ها نیز با یک دسته وی خاتمه پیدا می کنند. فعالیتهای غیردینی همچون فروش اغذیه و اسباببازیها و جذابیتهایی چون مسابقات تیراندازی برای مردان و به حرکت در آوردن عروسکهای غولپیکر که برای کودکان انجام میشود نیز مردمان بسیاری را به خود جلب میکند. در برخی جشنهای مولد دکههایی برپا میشود که در آنها دلاکها کودکان را ختنه میکنند. در طبقهی بزرگ مسجد و مقبرهی سیداحمد بَدوی در «شب بزرگ» مولد او در شهر طَنطا در دلتای مصر، انبوهی از خانوادهها درهم میلولند و شب را بدینگونه سر میکنند.
بسیاری از اصلاحگران جدید مسلمان از مراسم جشنهای مولد انتقاد کردهاند، به ویژه به سبب اختلاط میان مردان و زنان و فعالیتهای غیردینی رایج در این مراسم، و نیز به این دلیل که برخی دعا و نمازگزاردن در مقابر اولیا را گمراهی یا حتی شرک تلقی میکنند. طرفداران جشنهای مولد غالباً به کارکرد بزرگداشتی موالد اشاره میکنند: این مراسم کمک میکنند که مردم دربارهی زندگی اولیا که سرمشق تقوی و پرهیزگاریاند، چیزهایی بیاموزند. با این حال، کارکرد آموزشی موالد اولیا چندان هویدا نیست. فقط جشن مولد پیامبر است که در آن به توضیح شفاهی سیرهی نبوی پرداخته میشود. زیارت مقابر امامان در اسلام شیعی در حد زیارت مقابر اولیا و مشایخ در میان مسلمانان سنی مورد بحث و مجادله نیست.
بزرگداشت شهادت حسین (علیه السلام):
در میان همهی مراسم مسلمانان، تنها مراسمی که از همه مستقیمتر جنبهی یادبودی و بزرگداشتی دارد، یادمان شیعیان اثناعشری برای شهادت حسین (علیه السلام)، نوهی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، در کربلا در دهم ماه محرم، یعنی مراسم عاشوراست. شهادت حسین (علیه السلام) نه تنها کشته شدن یا قربانی شدن جانگداز اعضای پاک خاندان نبوت تلقی میشود، بلکه در عین حال، برای کسانی که حسین (علیه السلام) را دوست دارند، بر شهادت او میگریند و عزاداری میکنند و میخواهند که در مصائب او و خاندانش شریک باشند، جنبهی آمرزش و رستگاری نیز دارد. «درست به همانسان که مسیح خود را در قربانگاه صلیب قربانی کرد تا بشریت را نجات بخشد، حسین نیز خود را در دشت کربلا به کشتن داد تا جامعهی مسلمانان را از لوث گناه پاک سازد» (Enayat, Poltical thought, 183). مراسم عزاداری و گریهی آیینی، شامل ذکر شفاهی مصائب حسین (علیه السلام) به همراه عزاداریهای عمومی، تعزیهگردانی (نک. Chelkowski, Taziya) و دستهرویهای همراه با خودزنی که صفویان که در قرن دهم آغاز کردند، آمیزهی شعایر متفاوتی برای شیعیان فراهم ساخت که اهمیت عمدهای در تحکیم هویت جمعی و نیز تأکید بر تمایز شیعه از اهل سنت ایفا کرده است. در مصر که به کل کشوری سنی مذهب است، شهادت حسین (علیه السلام) را بزرگ میدارند و عشق به حسین (علیه السلام) عزیز داشته میشود، اما مراسم شیعی، به سبب همذات پنداریاش با مصائب حسین (علیه السلام) و عزاداریهای عمومی، کاملاً متفاوت و متمایز است.پینوشتها:
1- نماز تراویح خاص اهل سنت است.
منابع تحقیق:خواننده گرامی! منابع مقاله را در نسخه ی چاپی ملاحظه فرمایید.
منبع مقاله :
مک اولیف، جین دَمن؛ (1392)، دائرةالمعارف قرآن (جلد اول آ-ب)، ترجمهی حسین خندقآبادی و دیگران، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.