امّ الکتاب چیست؟

امّ الکتاب، شرح همه‌ی وقایع گذشته و حال و آینده و منبع وحی که علاوه بر «امّ الکتاب» (زخرف: 4)، اصطلاحات قرآنی «کتاب مکنون» (واقعه: 78) و «لوح محفوظ» (بروج: 22) به آن اشاره دارند. بنا به رأی اغلب مفسران، امّ الکتاب در سمت راست یا زیر عرش خداوند و بالای آسمان هفتم قرار دارد. برخی هم برآنند که امّ الکتاب بر پیشانی اسرافیل، ملک مقرّب خداوند، قرار گرفته است. از آنجا که امّ الکتاب دارای شأنی عالی است، جز بر آنانی که چنان مطهرند که بتوانند به آن دست یابند، بر کسی آشکار نیست؛ معمولاً گفته‌اند که این مطهران ملائکه‌ای‌اند که این کتاب را از هر تغییر و تحریف حفظ می‌کنند. گفته‌اند که جلدهای این کتاب از مرواریدهای سفید و گوهرهای سرخ و سبزرنگ و نوشته‌های درون آن از نور است. اختلاف میان دو مفهوم از امّ الکتاب در مباحث دیرینه‌ی کلام اسلامی در باب جبر و اختیار و خلق قرآن مشهود است. روایتی که بیان می‌کند امّ الکتاب به معنای وسیع‌ترش (محل ثبت و تقرّر علم خداوند به تمامی وقایع هستی) پیش از آسمان‌ها و زمین خلق شده است، ابتدا جبری مسلکان را در برابر قائلان به اختیار مدد رساند و بعد از آن دستگیر اشاعره در برابر معتزلیان بود. امّ الکتاب در ساحت ربوبی دو کارکرد دارد: نخست اینکه هر آنچه از ابتدای خلقت واقع شده و هر آنچه تا روز قیامت واقع خواهد شد، در آن ثبت شده است (ترمذی، صحیح، 325/6-326؛ سیوطی، درّ، 366/7؛ رشیدرضا، منار، 471/7). ام الکتاب، از آن جهت که شامل تمامی وقایع است، با نامه‌ی اعمال انسان‌ها که در روز قیامت نمایان می‌شود (اسراء: 13؛ کهف: 49؛ جاثیه: 28-29؛ انشقاق: 7-12) نسبتی دارد.
در کارکرد دوم و در معنای خاص‌تر، امّ الکتاب اصل و جمله‌ی تمامی کتب وحیانی از جمله قرآن است. برخی مفسران گفته‌اند تعداد صفحات این کتاب 104 صفحه است و برخی 114 صفحه گفته‌اند که شامل کتب وحیانی شیث، ابراهیم، موسی، داوود، عیسی و محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌شود (برای نظرات مختلف درباره‌ی تعداد صفحات مربوط به هر کدام از پیامبران نک. شرح باجوری بر سنوسیة، 66-67). در شب قدر کل قرآن به تمامی از امّ الکتاب در مرتبه‌ای فوق آسمان هفتم به آسمان اسفل، که دقیقاً بالای زمین قرار دارد، نازل شده است. از این محل و مهبط، جبرئیل اجزاء قرآن را به حسب موقعیت در طول دوره‌ی رسالت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) تدریجاً بر او وحی کرده است.
اختلاف میان دو مفهوم از امّ الکتاب در مباحث دیرینه‌ی کلام اسلامی در باب جبر و اختیار و خلق قرآن مشهود است. روایتی که بیان می‌کند امّ الکتاب به معنای وسیع‌ترش (محل ثبت و تقرّر علم خداوند به تمامی وقایع هستی) پیش از آسمان‌ها و زمین خلق شده است، ابتدا جبری مسلکان را در برابر قائلان به اختیار مدد رساند و بعد از آن دستگیر اشاعره در برابر معتزلیان بود. آن‌گاه جبری مسلکان از مسئله‌ی عدل الهی این طور عبور کردند که قائل شدند علم پیشینی خداوند به وقایع در امّ الکتاب، معادل وادار ساختن انسان‌ها به نافرمانی از او نیست (مقاتل، تفسیر، 651/4).
مسئله‌ی غامض حدوث یا قدم قرآن که پرسش اصلی باورپرسی (محنه) دوران مأمون بود، در ربع دوم قرن سوم هجری حول محور معنایی خاص‌تر و ظریف‌تر از امّ الکتاب می‌گشت که عبارت بود از کلام خدا (به این معنا که قرآن بیان تفصیلی علم خداست برای انسان‌ها در قالب متن مقدس). در این معنا، روایت مبنی بر خلق قرآن- البته پیش از آسمان‌ها و زمین- ابتدا به کار قائلان به خلق قرآن در برابر مخالفان آمد و بعدها معتزلیان را در برابر اشاعره تقویت می‌کرد (نک. ابوالهذیل، جعفربن حرب و جعفربن مبشّر در اشعری، مقالات 598/2-600). در پاسخ، معتقدان به نامخلوق بودن قرآن بر آن بودند که صفت کلام خدا را باید، همراه با خدا، ازلی دانست که در دو مرحله ظهور کتبی می‌یابد: نخست ظهور صفت کلام خدا در امّ الکتاب است و دوم ظهور امّ الکتاب به صورت قرآن (این معنایی است که به نظر ولفسن لازمه‌ی سخن اشعری در ابانه است). بنا بر اشتقاق نهایی قرآن از صفت کلام خدا، می‌توان به نامخلوق بودن قرآن پایبند ماند.
مفسران صوفی مشرب متقدم «لوح محفوظ» را قلوب (صدور) انسان‌ها دانسته‌اند (تستری، تفسیر، 18، به نقل از سلمی، زیادات، 220) و متأخران آن را قلب محمدی می‌دانند (ابن عربی، تفسیر، 790/2). در متون عرفانی فلسفی‌تر، امّ الکتاب نقشی همچون دمیورگ در جهان نو افلاطونی دارد. مطابق این متون «قلم» همان «عقل کلی»، یعنی نخستین صادر خداوند و «لوح محفوظ» صادر دوم، یعنی «نفس کلیه» تلقی می‌شود (ابن عربی، فتوحات، 209/1؛ 300/2، 436/10). ترادف امّ الکتاب با نفس کلیه در برخی متون اسماعیلیه نیز بیان شده است (مثلاً ناصرخسرو، گشایش، 69)، با این قید که فقط امام حاظر می‌تواند به آن دسترسی داشته باشد (ناصر خسرو، گشایش، 53). همانند این قول، این رهیافت فلسفی است که انبیا، به سبب برخورداری از قوه‌ی تخیل و حدس قوی، می‌توانند افاضه‌ی صور به آن را دریافت دارند و در نتیجه‌ وقایع آینده را از پیش مشاهده می‌کنند (Avicenna, De Anima, 170-181, 248-250)؛ این دیدگاهی است که غزالی (د. 505؛ تهافت الفلاسفه، 156،158-163، 167) آن را نقد می‌کند (نیز نک. کتاب؛ لوح محفوظ).
منابع تحقیق:
خواننده گرامی! منابع مقاله را در نسخه ی چاپی ملاحظه فرمایید.
منبع مقاله :
مک اولیف، جین دَمن؛ (1392)، دائرةالمعارف قرآن (جلد اول آ-ب)، ترجمه‌ی حسین خندق‌آبادی و دیگران، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.