غرض الهی در خلق

چکیده

یکی از مباحث بسیار مهم و پیچیده در مباحاث الهیات و اصول عقاید اسلامی توجه به مسئله غایت و هدف باریتعالی از خلقت عالم مکنات است ، گروهها و نحله های فکری در حوزه تمدن اسلام هر کدام در این باب نظریه پردازی کرده اند.
از این میان متکلمین اشعری ، معتزلی، حکمائ و مکاتب عرفانی برجسته تر و جدی تر این بحث را طرح کرده اند. در این مقاله کوشیده شده است تا غرض حضرت حق تعالی از خلق در هر مکتب به صورت اجمالی طرح گردند.
کلید واژه ها: غرض و غایت، معرفت، خلق، عبادت، حب و عشق

طرح بحث

یکی از جنجالی ترین مباحث اعتقادی و کلامی بحث در غرض، پروردگار در خلقت موجودات است. همانطور که مشهود است سایر موجودات ذی شعور پیرامون ما، برای افعال و اعمالی که انجام می دهند کمال مطلوب و هدفی را تصور می کنند و جهت دستیابی و نیل به آنها حرکت ایشان شکل می گیرد. این مطالب تا بدان آنجا مهم است که فلاسفه معتقدند اصلاً فعل بدون غرض و غایه محال است. حال سوال اینجاست که خداوند متعال که بی نیاز مطلق و کمال لاحد و مطلق است آیا او هم برای انجام افعال خود مثلاً خلق این عالم غرض و هدف می خواهد، هر چند پاسخ به این پرسش بدیهی به نظر می رسد لکن با پیچیدگی هایی همراه است که گروههای فکری و کلامی را در نظریه پردازی در این حوزه مقابل هم قرار داده.
شخصاً سه نظریه عمده دراین باب وجود دارد:
الف) انکار عرض و غایه برای افعال الهی
ب) اثبات غرض ذاتی برای افعال پروردگار
ج) حول له تفصیل و سایر میان غرض فعلی و فاعلی
در ادامه نظریه اول که منسوب به اشاعره است را طرح و سپس قول متکلمین معتزله و شیعی را و در آخر قول حکماء و عرفاء نسبی بر لزوم غرض فاعلی برای واجب الوجود را بیان می کنیم.

نظریه انکار

در نظر اشاعره غرض و غایت به معنی وسیله استکمال(1) است و هدف دانستن فاعل را به معنی حکومت جبری هدف و غرض بر آن فاعل می دانند و حال آنکه خداوند از هر قید و محدودیتی و از هر محکومیتی حتی حکومت غرض بر آن منزه است و لذا کلاً منکر این اصل شده اند (مطهری، 1372، 77)

رد آن و قول تفصیل

اما با اندک توجهی به آیات قرآن پوچی قول انسان واضح می شود با ] أَفَحَسِبتُم أَنما خَلَقناکُم عَئباً[ مؤمنون، 115] وَ ما خَلَقنَا السَّماء وَ الارضَ وَ ما بَینَهما لابَعین[ انبیاء ، 16و آیاتی مشابه آن که بی هدفی و عدم غرض در فعل خدا را طرد می کند. از طرفی دیگر با مراجعه به قرآن و احادیث اهدافی را بریا خلقت سایر موجودات ذکر می کند : ] وَ ما خَلَقنا السمواتِ و الارض وَ ما بینها الاّ بالحق وَ أجلٍ[ احقاف ، 3] - وَ ما خَلقتُ الجنَّ و الانسَ الا لِیعبُدونَ[ زاریات ، 56 ] هُو الذی خَلَق لَکُم ما فِی الارض جمیعاً[ بقره 29 -] خَلَقَ لکم لتعبروا به و تتوصّلوا به الی رضوانه[ (صدوق، عیون، ج2،ص12) - ] لولاک(2) لما خلقت الافلاک[ - ] خلقهم(3) لاظهار قدرته [ (صدوق، علل، 9)
برهمین اساس متکلمین معتزلی دست به نظریه پردازی زده و غایه را به دو نوع غایه و غرض فاعلی و فعلی تقسیم کردند. غایه فاعلی مراد همان غرضی است که موجود ممکن وی شعور طی می کند تا به آن دست یابد. غایه فاعلی همان کمال مفقود و مورد طلب فاعل است . غایه دیگر غایه و غرض فعلی است که هدف از نوعاً استکمال فاعل نیست بلکه هدف نوع رساندن به دیگران است.
با توجه به این تفکیک انسان قائل شدند که برای خداوند متعال در افعالش غرض فعلی وجود دارند ولکن غرض فاعلی که استکمال بود اصلاً دربارۀ خداوند متعال مطرح نیست چرا که مستلزم نقص می باشد.
متکلمین شیعه نیز عقیدۀ معتزله در باب غرض افعال تأیید می کنند و معتقد است که فرق است میان غرض فعل و غرض فاعل ، آنچه محال است این است که خداوند در افعال خود هدفی برای خود داشته باشد، اما هدفی که فاقد مخلوق گردد به هیچ وجه با کمال و غلو ذات و استغناء ذاتی خداوند مباحی نیست (مطهری، 1379، 77)
من نکردم خلق تا سودی کنم
بلکه تا بر بندگان جودی کنم
(مولانا، مثنوی، دفتر دوم)

نظریه اثبات غرض الهی

اما حکما، الهی و عرفاء معتقدند نه خداوند متعال هم غرض و غایه فاعلی اما ذاتی دارد و این به معنی استکمال و وجود نقص هم نیست برای فهم بهتر کلام ایشان نکاتی را به اختصار بیان می کنیم،
1- غایه میان دو معنی مشترک لفظی است
الف) ماالبد الحرکه ب) ما لاجله الحرکه و مراد در بحث غرض دومی است
2- هر کار اختیاری محتاج علت غایی است ضرورتاً ، چه آن کار ایجادی و چه اعدادی باشد و فرقی میان فاعلیت فاعل نیست
3- فواعل دو دسته عمده اند: الف) فواعل طبیعی ، ب) فواعل علمی که خود نیز به دو گروه فاعل مجرد تام و فاعل مجرد غیرتام تقسیم می شود
4- فاعل مختار، فعل را براساس شعور و علم رقم می زند (علم لازمۀ تأثیر و عمل در این فاعل است)
5- هیچ کار ارادی و اختیاری نیست که فاعل هیچگونه محبت ، رضایت و میلی به آن نداشته باشد (میل و ملامت فعل با ذات قوام دهندۀ فعل اختیاری است) البته میل و خواستن فعل به اختلاف فاعلیت فاعل متفاوت است، گاهی تنها مفهوم محبت صادق است، محبتی که عین ذات فاعل می باشد مانند فاعل بالفعلی، گاهی مفهوم رضایت صادق است مانند فاعل بالرضا – و گاهی لازمۀ محبت به ذات است مانند فاعل بالعنایه – گاهی هم از قبیل کیفیات نفسانی و عوارض انفکاک پذیر از ذات است مانند شوق در فاعل بالقصد. (مصباح، 1382 ، 103)
6- فاعل مختار گاهی دارای تمامی کمالات خویش است – مجردات تام – که در اینجا محبت به کمال موجود«منشاء فعل او می شود و گاهی او به «کمال مقصود» - در مجردات غیرتام – تعلق می گرد و شوق به دست آوردن «کمال مقصود» مشاء فعل می شود. (مصباح، 1382 ، 104)
7- گاهی ممکن است برای یک فعل چند هدف منظور و مترتب باشد لکن باید توجه داشت که اینها اهداف متوسطه اند و تابع هدف نهایی
با توجه به نکات طرح شده حکماء الهی، افعال الهی را نیز که اختیاری اند دارای عله غایی می دانند لکن داعی و عله غایی که عین ذات است و نه زائد بر ذات و آن حب به خیر و کمال موجود در باریتعالی است که منشاء سایر افعال و خلق اوست و آنچه به عنوان اهداف خلق نقل شده است غیر از حب را غایات و اهداف متوسطه شمرده اند.
حکماء الهی به تبع از عرفاء حدیثی قدسی را مؤید قول و نظر خود نقل کره اند. مرحوم صدرالمتألهین شیرازی در اسفار می گوید: ] کنت که افمعاً ، فأحسنت أَن اعرف، فخلفت الخلق بکی اعرف(4) [ (فدلنا علی انه غایه القصوی لوجود العالم معروفاً کما أَنه الفاعل و العلمه الغائیه له موجوداً و دلنا ایضاً علی روض النهایات المتوسطه مثل قوله ] لولاک لما خلقت الافلاک [ (صدرا، ج 7، ص 285)
همچنین مرحوم شهید آیت الله سید مصطفی خمینی ره در تفسیر قران خود ذیل بحث غایه در فعل خداوند ضمن اشاره به حدیث مذکور می گوید:
فتکون الغایه بالذات نفس ذاته تعالی الهی هی مبدء المبادی و غایه الغایات (خمینی، مصطفی، 1376، ج 4 ، ص 385)
اما پیش توضیح و تفسیر روایت اجمالاً به نظرات متکلمین پیرامون آن اشاره می کنیم،
ظاهرگرایان عامه و اشعریون این روایت مردود دانسته و به کل منکر آنند: ابن تعبیه می گوید این حدیث کلام پیامبر نبود و سندی ندارد و فقط در افواه صوفیه مشهور بوده وندکش، ابن حجر و سیوطی او را تبعیت کرده اند (عجلونی ، ج 2، ص173) (5)
اما گروهی از متکلمین شیعی هم این روایت مطابق مسلک و به بیان ذیل تفسیر کرده اند،
بعد از ذکر حدیث ... انه بعض النظر عن ان هذا الحدیث من با ساجد الواحد و لا یعتد بخبر الواحد فی السائل الاعتقادیه مفهومه : ان معرفه لقد هی الوسیله لتکامل الخلق أی ان لله احب ان یستوحب فیض رحمته کان مکان، فلذلک خلق الخلق و علمهم طریقه و سبیل معرفته لیسیروا نحو التکامل و الکمال (مکارم شیرازی، ج 17، ص140)

معنی حدیث

در باب معنی روایت گفته اند : ] کنت کنزاً مخفیاً[ اشاره به مقام خفا از جمله مقامات نفس است (سبزواری ، ج 1،ص37) و وحدت ذات را بیان می کند، کان لقد و لازمه الشیء (برسی، 1999م، 39) و یا مقام تجلی ذاتی بذاته لذاته فی مقام ذاته (اصفهانی، 1375، 392) ] فاحببتَ أن اَعرف[ تجلی و ظهور صوات و اسماء را مطرح می کنند. (همان، 392) و ] خلقت الخلقَ لکی اعرف [ اشاره به تجلی افعال در مقام فعل و ظهور و انتشار موجودات دارد(همان، 392) و (برسی، 1999 م ، 39)

حدیث مبنای عرفا

اما تفسیر عرفانی و عرفاء از عله غایی و حدیث مذکور
عله الغایه من ایجاد العالم الاساسی و هی رویته تعالی ذاته بذاته فی مراه عین جامعه الانسانیه من مرایا الاعیان (قیصری، 1375، 326)
[ کنت کنزاً مخفیاً ] اشاره به مقام فیض اقدس دارد که مبداء اسماء ذاتیه حق تعالی است (خمینی، 1373، 909) مقام تجلی حبی ذاتی که موجب وجود اشیاء می شود ، (قیصری، 1375، 336) محبتی که اگر نبود ظهور عالم از ناحیه وجود عینی حق تعالی هم نبود . [ فاحببت ....] اشاره به مقام به فیض مقدس دارد که مبدأ اوصاف فعلیه است و تجلی اسماء (همان، 326)
انسان این حدیث را ناظر به ظهور می دانند که در بیان انسان عله غایی و زبانی خلق است و معنی هیمان عبارت است از : هو الدهشه المفرطه من شهود جلال الجبال و الجیره فیه کما یحصل فید ورود المعشوق بعبد أَو من تجلی الاسماء الجلالیه القهریه (همان، 569)

جمع بندی نظریات سه گانه

اینها همه نمونه ای از تلاش اهل علم و معرفت برای دستیابی به حقیقت بود ولکن به نظر می رسد با توجه به اختلاف فضای و سطح فکری و تأمل و دقت نظر هر گروه هر کدام به سطحی از حقیقت دست یافته اند و نه به چند نظر مخالف و مقابل هم . حسن ختام این مقال را با تقریری از علامه معاصر آیت الله مصباح یزدی در این خصوص به پایان می بریم.
راه جمعی بین اقوال سه گانه یاد شده می توان در نظر گرفت . یعنی منظور کسانی که عله غایی را فقط ذات مقدس الهی دانسته اند این است که مطلوب ذاتی و بالاصاله برای خداوند متعال چیزی جز ذات مقدسش که خیر مطلق و دارای کمالات بی نهایت است نمی باشد، و منظور کسانی که عله غایی را از افعال الهی نفی کرده اند این است که راهی زائد بر ذات ندارد و فاعلیت وی از قبیل فاعل بالقصد نیست و مراد کسانی که علت غایی را سود رساندن به مخلوقات قلمداد کرده اند این است که خواسته اند هدف فرعی و تبعی را بیان کنند . (مصباح، 1382، ج 2 ، ص436)

پی نوشت:

1- ر . ک (سبحانی، محاضرات فی الهیات)
2- اشاره به نبی مکرم در حدیث قدسی
3- خلقتهم ای خلق
4- حدیث قدسی مذکور در بحارالانوار ، ج 84، ص199 نقل شده است
5- ر. ک (عجلونی ، کشف الخفاء ) به نقل از الاحادیث القدسیه فهما بلغت فتحتها ... تحقیق مرکز المصطفی

منابع :
برسی ، شیخ رجب / مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمومنین / تحقیق علی عاشور / انتشارات اعلمی / 1999م.
خمینی کبیر ، روح لله / چهل حدیث / نشر موسسه تنظیم و نشر آثار امام / 1373
خمینی، مصطفی / تفسیر قرآن کریم/ ج 4 / نشر موسسه تنظیم و نشر آثار امام / 1376
سبحانی، جعفر / محاضرات فی الهیات / نشر موسسه امام صادق علیه السلام
سبزواری، هادی / شرح اسماء الحسنی
صدرا شیرازی، محمد / اسفار اربعه / ج 7 / نشر شرکه دارالمعارف الاسلامیه
صدوق، محمدبن علی / حلال الشرایع / نشر احیاء التراث الاسلامیه / 1385 ق
صدوق ، محمدبن علی / عیون اخبار الرضا / ج 2 / نشر موسسه اعلمی / 1404 ق
قیصری، محمد داود / شرح فصوص الحکم / تحقیق جلال الدین آشتیانی / نشر علمی فرهنگی / 1375
غروی اصفهانی، محمدحسین / نهایه الدرایه فی شرح الکفایه / ج 2 / نشر سید الشهداء / 1375
طباطبایی، محمد حسین / نهایه الحکمه / ج 2 / نشر موسسه نشر اسلامی / 1787 ق
مصباح یزدی، محمد تقی / آموزش فلسفه / ج 2 / نشر بین الملل / 1382
مطهری، مرتضی / آشنایی با علوم اسلامی / ج 2 / نشر صدرا / 1379
مکارم شیرازی ، ناصر / الامثل فی تفسیر کتاب لله المنزل / ج 17
/خ