حدیث در عصر غیبت کبری

تلاش‌های عالمان شیعه در حفظ میراث شیعی
 

چکیده
حدیث از دوران حیات خود، با فراز و نشیب‌های زیادی روبه‌رو بوده است. گاه از بیان آن ممانعت به وجود می آمد (در میان اهل سنت در قرن اول هجری) و گاه تشویق و ترغیب در بیان و ترویج آن. این امر در همه دوران‌های مختلف قابل مشاهده است. یکی از دوران‌های پر فراز و نشیب در تدوین حدیث، عصر غیبت‌کبری است که با غیبت حضرت در این دوران فضای روایت حدیث به گونه ای تغییر می یابد. در این نوشتار به بیان دوره های مختلف حدیثی در عصر غیبت کبری می‌پردازیم.

تعداد کلمات 2783/ تخمین زمان مطالعه 14 دقیقه

با آغاز غیبت صغری و محرومیت از دسترسی به امام معصوم، ضرورت نگارش احادیث امامان معصوم، بیشتر حسّ شد.
 

شرایط سیاسی – اجتماعی قرن چهارم و پنجم هجری نیز برای اندیشمندان، فضایی علمی را پدیدآورد و نتیجه آن، شکوفایی نگارش‌های حدیثی در این دوران بود. برخی از شرایط سیاسی-اجتماعی این دوران بدین قرار است:
1.    به قدرت رسیدن وزرای آل بویه با گرایش شیعی در دربار عبّاسی.
2.    قرار گرفتن دانشمندان به عنوان مسئولان حکومتی؛ همچون: صاحب بن عباد، ابو علی سینا و شاپور بن اردشیر.
3.    ایجاد فضای باز فرهنگی.[1]
4.    تأسیس مراکز علمی مانند دارالعلم‌ها وکتابخانه‌های بزرگ در بغداد و ری.
 

فضای پدید آمده، با همّت عالمان دینی، آثار حدیثی فراوانی را برای ما به یادگار نهاد، به گونه‌ای که در این سال‌ها در موضوعات گوناگون و با سبک‌های مختلف، کتاب‌های حدیثی معتبر و ارزشمندی تألیف یافتند که به مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود:
 

کتاب " الکافی" از آن شیخ کلینی در هشت جلد، " کتاب مَن لا یَحضَرُه الفقیه" از آن شیخ صدوق در چهار جلد و کتاب‌های "تهذیب الاحکام" در ده جلد و " الاستبصار" در چهار جلد تألیف شیخ طوسی عناوین چهار کتاب اصلی شیعه هستند که در تمام موضوعات فقهی و گاهی غیرفقهی، احادیث مهمی را گرد آورده‌اند که در نزد شیعیان اعتبار فراوانی دارند.
 

کتاب رجال کشّی و رجال طوسی، در این دوران نگاشته شده‌اند.
 

الفهرست شیخ طوسی و الفهرست نجاشی، دو کتاب باقی مانده از این دوران است که با معرفی اصحاب ائمه نام کتاب‌های ایشان را می‌آورد و فهرستی بلند از افتخارات شیعه را نمایان می‌سازد که نمونه مناسبی از پیوستگی نگارش احادیث در میان شیعیان است.
 

الأمالی شیخ صدوق، الأمالی شیخ مفید، الأمالی شیخ طوسی و الأمالی سید مرتضی، چهار کتابی هستند که با این عنوان از این دوران باقی مانده است.
 

غیبت کبری آغاز شد، اما غیبت امام(علیه السلام) برای شیعیان که بیش از دو قرن با حضور امام معصوم در جامعه خو گرفته بودند، بسیار دشوار بود. همین امر سبب شد تا پرسش‌ها و شبهات فراوانی برای ایشان پدید آید.
این مسأله، اندیشمندان شیعی را واداشت تا در پاسخ به این شبهات مطرح شده، کتاب‌هایی را تألیف کردند که احادیث پیامبر(صلی الله علیه و آله) و پیشوایان معصوم در زمینه امر غیبت را فراروی پرسشگران قرار می‌داد و آنان را از سرگردانی نجات می‌بخشید.
کتاب‌های "کمال الدین" شیخ صدوق و " الغیبه" شیخ مفید و شیخ طوسی، ارمغان این دوران هستند.
 

کتاب‌های تفسیر قرآن با استفاده از احادیث نقل شده از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و اهل‌بیت (علیهم السلام) بزرگوار ایشان، از دیگر آثار این دوران است.
تفسیر العیّاشی، تفسیر القُمی، تفسیر فُرات و التِبْیان شیخ طوسی، از کتاب‌های تفسیری تألیف شده در دو قرن یاد شده است.
 

از دیگر تلاش‌های علمای حدیث در قرن چهارم و پنجم، نگارش در موضوعات ویژه است.
برای نمونه شیخ صدوق، با گردآوری احادیث خداشناسی، کتاب ارزشمند " التوحید" را نگاشت و یا با رویکردی ذوقی، احادیث عددی را کنار هم نهاد و کتاب الخصال را تدوین کرد.
صفار قمی، یکی دیگر از عالمان این دوره است که کتاب " بصائر الدرجات" را در زمینه احادیث امامت، نوشته است.
 

کتاب " تُحَفُ الْعقول" نوشته ابن شعبه حرانی و " نُزهَةُ النّاظر" حُلوانی، کتاب‌هایی هستند که احادیث امامان معصوم را به تفکیک ذکر کرده‌اند و خواننده برای خواندن احادیث هر امام، می‌تواند به آنها مراجعه کند.
 

کتاب معانی الاخبار شیخ صدوق از آثار ارزشمند این دوران است که معانی پاره‌ای از احادیث را از زبان امامان معصوم(علیه السلام) برای ما گزارش می‌کند.
 

با نگارش برخی از کتاب‌های تاریخی سنیّان، مانند تاریخ طبری، نیاز پرداختن به تاریخ پیشوایان معصوم بیش از پیش احساس می‌شد. عالمان شیعه در سده‌های چهارم و پنجم با نگارش کتاب‌هایی، گوشه‌ای از سرگذشت پیشوایان معصوم را به تصویر کشیدند.
" الإرشاد" و " الجَمَل" تألیف شیخ مفید و "خصائص امیرالمؤمنین" نگارش سیّد رضی، نمونه‌هایی از کتاب‌های تاریخی این دوران است که با گردآوری احادیث تاریخی، برخی حقایق دوران اهل‌بیت را بازگو کردند.
 

کتاب‌های فضائل و مناقب، برتری‌ها و شایستگی‌های معصومان را گرد آورده، تا شیعیان بتوانند، شناخت دقیق‌تری از امامان خویش داشته باشند.
" فضائل امیر المؤمنین" از ابن عُقده و " نوادر الأثر" نوشته جعفر بن محمد قمی و " شرح الأخبار" اثر قاضی نُعْمان مغربی، کتاب‌هایی در موضوع فضائل هستند که در این دوره تألیف شده‌اند.
 

فضای باز سیاسی و فرهنگی قرن چهارم و پنجم هجری و اهتمام دولت مردان شیعی به زیارتگاه‌های معصومان سبب شد تا پژوهشگران شیعه به گردآوری و تبویب دعاها و زیارات، همّت گمارند و مجموعه‌های مناسبی از دعا و زیارت را به یادگار نهند.
از مهم‌ترین کتاب‌های این دوره، " کامل الزیارات" ابن قولویه و "مصباح المتهجّد" شیخ طوسی هستند.
 

دقّت در گونه‌های نگارشی احادیث و تنوّع آن‌ها، نیاز مخاطبان و تلاش عالمان شیعی در سده‌های چهارم و پنجم را نشان می‌دهد. حرکت علمی این دوران دیری نپایید و با حمله ترکان سلجوقی به بغداد –که باعث از میان رفتن آل بویه شد- کتابخانه‌های بزرگ بغداد در آتش سوخت و بزرگان شیعه از جمله شیخ طوسی، ناگزیر به ترک بغداد و اقامت در نجف اشرف –که در آن روزگار روستایی کوچک در جوار حرم امیر مؤمنان بود- شدند.
اگرچه شیخ طوسی توانست با جدیّت در تربیت علمی شاگردان خویش، حوزه علمیه شیعه را در کنار حرم امیرمؤمنان تأسیس کند؛ اما شکوفایی و رشد نگارش‌های حدیثی متوقف گردید و تا مدتی نسبتاً طولانی، فعالیّت‌های حدیثی در محدوده‌ای بسیار اندک پی‌گیری شد. به عبارتی قرن ششم تا نهم، دوران رکود نسبی حدیث شیعه بوده است.
البته این رکود به معنای یکسره کنار نهادن احادیث نیست؛ بلکه در این مدّت طولانی، نگارش‌های تخصصی در موضوعاتی مانند فقه، رجال و ادعیه پدید آمد و دانشمندانی مانند سید ابن طاووس و علامه حلّی، کتاب‌های متعددی در بحث دعا، فقه و رجال نوشتند. همچنین ارزشیابی سندی و دقت در بررسی احوال راویان حدیث از قرن هفتم اهمیت بیشتری یافت که تا امروز نیز روش بررسی سندی در میان حدیث پژوهان جایگاهی درخور دارد.
شرح نویسی بر کتاب بی‌بدیل نهج البلاغه نیز در این دوره تاریخی رایج شد و شرح‌های مهمی مانند شرح ابن میثم بحرانی و شرح ابن‌ابی‌الحدید معتزلی رهاورد همین دوران است.
در این دوره، خاندان‌های دانشمندی مانند خاندان حلی و خاندان سید ابن طاووس، نقش اساسی در پاسداری از میراث حدیثی شیعه داشتند و دانشمندان بزرگی از این خانواده‌ها به نگارش گونه‌های مختلف حدیثی پرداختند و آثار گران‌بهایی نیز بر جای نهادند.
 

قرن دهم هجری، پایان بخش دوران رکود حدیث‌پژوهی در نزد شیعه است؛ زیرا تحولات سیاسی در ایران، منجر به روی کار آمدن حکومت صفویه شد و پادشاهان صفوی زمینه مناسبی را برای ترویج شیعه دوازده امامی فراهم آوردند. عالمان ژرف‌اندیش شیعی از لبنان و عراق به ایران مهاجرت کردند و مباحث علمی رونق فراوانی یافت.
این سال‌ها با نام بزرگانی همچون محقّق کَرَکی، شهید ثانی، شیخ بهایی، محمد تقی مجلسی (مجلسی اول)، علامه محمد باقر مجلسی (علامه مجلسی) و ملّا محمد امین استر آبادی گره خورده است.
 

جریان اخباری‌گری نیز که با رویکرد افراطی به احادیث می‌نگریست و از نقد حدیث پرهیز می‌کرد، در همین دوران و با اندیشه‌های ملا محمد امین استرآبادی پدید آمد و همین نگرش، بر گستره فعالیّت‌های حدیثی تأثیر نهاد و آثار گران‌بهای حدیثی، در این سال‌ها رونق ویژه‌ای یافتند.
بنابراین، سه عنصر: زمینه سیاسی مناسب، گردهم آمدن عالمان ژرف‌اندیش و ظهور جریان اخباری‌گری را می‌توان از عوامل مهم رواج حدیث‌پژوهی در این سه قرن دانست.
عالمان شیعه نیز از زمینه‌های موجود استفاده کردند و کارنامه فعالیّت‌های حدیثی در این دوران بسیار پرفروغ و درخشان است.
 

قرن سیزدهم و چهاردهم هجری، شاهد ظهور تفکرات جدیدی در اسلام بود؛ عالمان اصولی که در برابر افراطی‌گری اخباریان، مقاومت می‌کردند روش اجتهادی و ژرف‌نگری اصولی، از پذیرش بدون بررسی احادیث، سر بر می‌تافت و روایات را پس از نقدوبررسی علمی می‌پذیرفت.
تفکّر دیگر رایج این دوران، تفکر شیخیه، به رهبری شیخ احمد احسایی و سید کاظم رشتی بود. آنان روایات را با عرفان و فلسفه درآمیختند و با تأویل قرآنی، معارف دینی را رمزآلود ساختند. روش شیخیه، آثار نامطلوبی را در سراسر جهان اسلام بر جای نهاد.
مکتب تفکیک، گونه دیگری از تفکرات حدیثی است که در قرن چهاردهم به وسیله مرحوم میرزا مهدی اصفهانی، پایه گذاری شد. طرفداران این نظریه، معارف قرآن و حدیث را معارفی الهی می‌دانستند و آگاهی‌های فلسفی و عرفانی را معرفتی بشری می‌شمردند و اعتماد کامل به این گونه معارف بشری را در فهم دینی شایسته نمی‌دانستند.
 

تاریخ به هم پیوسته حدیث شیعه، بیانگر تلاش ستودنی ِعالمان دین‌پژوه است، به گونه‌ای که حدیث، از سرچشمه صدور خویش به جزوه کوچک منتقل شده و سپس به جامع روایی و از آنجا به کتاب‌های اربعه راه یافت، و تا نگارش جوامع ثانویه شیعه، همواره حفظ و نگهداری می‌شد و امروزه می‌توان با ارزشیابی علمی حدیث تا حد فراوانی اطمینان یافت.
با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و رویکرد دینی حکومت، فعالیّت‌های حدیثی رونق ویژه‌ای یافت. عمومی شدن مباحث حدیثی در رسانه‌ها و کاربرد حدیث در علوم گوناگون، به‌ویژه علوم روان‌شناسی و جامعه‌شناسی، ضرورت پردازش علوم حدیثی را می‌نمایاند. اگر چه در این زمینه، گام‌هایی برداشته شده است، اما همچنان در اول راهیم.
مُعجَم نگاری، شیوه نوینی در عرصه حدیث‌پژوهی در عصر ماست که دست‌یابی به احادیث را هموار می‌سازد. در این شیوه احادیثِ کتاب‌ها بر اساس الفاظ و یا موضوعات، گزارش می‌شوند.
پژوهشگر با استفاده از معجم می‌تواند تمامی احادیث یک‌واژه را در کنار هم مشاهده کند. معجم الالفاظ بحارالانوار، کافی، نهج البلاغه و ده‌ها کتاب دیگر در این دوران نگاشته شده است.
استفاده از رایانه نیز از ویژگی‌های دوران معاصر است. امروزه نرم‌افزارهای متعدّدی، احادیث شیعه و سنّی را ارائه می‌دهند که برای محققان بسیار ارزشمند و کاربردی است.
در کنار فعالیّت‌های نوین حدیثی، احیای میراث کهن حدیثی نیز از دیدِ عالمان معاصر، پنهان نمانده است و امروزه، بسیاری از آثار حدیثی کهن، با شیوه‌ای چشم‌انداز، به چاپ سپرده شده و مراجعه به آثار دیرپا را آسان کرده است.
از جمله فعالیّت‌های حدیثی دوران معاصر، تلاش برای همگانی کردن احادیث است.
این تلاش‌ها را در دو سطح، می‌توان برشمرد: نخست، کتاب‌های حدیثی که برای پژوهشگران، نگاشته شده است و محقّقان با مراجعه به آن‌ها، تحقیقات خویش را برپایه احادیث، استوار می‌سازند.
دانش‌نامه میزان الحکمه، دانش‌نامه پیامبر اعظم، دانش‌نامه امیرالمؤمنین، دانش‌نامه احادیث پزشکی و همچنین کتاب‌های مسند امام علی(علیه السلام)، موسوعه ائمه اطهار از جمله این منابع حدیثی است.
نوع دوم، کتاب‌های ارزشمندی هستند که با زبان امروزی برای گروه‌های مختلف سنّی نگاشته شده است که خواننده را با شیوایی‌های کلام معصوم آشنا می‌کند.
 

نمایش پی نوشت ها:

[1]. همه دانشمندان در این دوران می‌توانستند افکار و اندیشه‌های خویش را مطرح سازند.
[2]. مسند نگاری، گونه ای از نگارش است که در آن، احادیث یک راوی را بدون در نظر گرفتن موضوعات آن کنار هم می‌نهد.
نگارش مسند در میان شیعیان چندان مرسوم نبود و دانشوران شیعی، به گردآوری حدیث درباره یک موضوع بیشتر اهمیت می‌دادند؛ زیرا نگارش‌های موضوعی در یافتن نظر نهایی معصومان مفیدتر است. در سده‌های چهارم و پنجم هجری، پاره ای از مسند نویسی‌ها در میان شیعه پدید آمد، با این تفاوت که به گردآوری حدیث یک راوی نپرداختند بلکه احادیث هر امامی را جداگانه گرد آوردند.
[3]. واژه فضائل جمع فضیلت به معنای برتری است و مناقب جمع منقبت است به معنای آنچه مایه افتخار و مباهات است.

منابع
-     بهایی، محمد بن حسین، قم، مکتبه الاسلامیه، 1396 ه.ق.
-    حجّت، هادی، جوامع حدیثی شیعه، تهران، سمت، 1386.
-   ربّانی، محمد حسن، اصول و قواعد فقه الحدیثی، قم، بوستان کتاب، 1383.
-    رحمان ستایش، محمد کاظم، بازشناسی منبع رجالی شیعه، قم، دارالحدیث، 1384.
-    سیوطی، جلال الدین، تدریب الراوی، بیروت، درالکتب العربی، 1414 ه.ق.
-    صدوق، ‌محمد‌بن‌علی، ‌عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، تهران، ‌منشورات جهان، 1383.
-    طباطبایی، سید محمد کاظم، تاریخ حدیث شیعه (1)، تهران، سمت، 1388.
-    طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین،‌تهران،‌مؤسسة البعثت، 1372.
-    طوسی، محمد بن حسن، رجال طوسی، قم، نشر اسلامی،‌1428 ه.ق.
-    عابدی، احمد، آشنایی با بحارالانوار، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، 1378.
-    عاملی، شیخ حرّ، وسائل الشیعه، قم، آل البیت:، 1409 ه.ق.
-    فیض کاشانی، ملا محسن، الوافی، مکتبه امیرالمؤمنین علی7، 1365.
-    کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ‌سید جواد مصطفوی، تهران، وفاء، 1382.
-    مؤدب، سید رضا، درسنامه درایت الحدیث، قم، ‌مرکز جهانی علوم اسلامی، 1383.
-    مدیر شانه چی، کاظم، تاریخ حدیث، تهران، سمت، ‌1385.
-     مسعودی، عبدالهادی، روش فهم حدیث، تهران، ‌سمت، 1384.
-    معارف، مجید، ‌تاریخ عمومی حدیث، تهران،‌کویر،‌1387.
-    مهریزی، مهدی،‌آشنایی با متون حدیث و نهج البلاغه، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1385.
-    نصیری، علی، ‌آشنایی با علوم حدیث، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ‌1382.
-    نصیری، علی، آشنایی با جوامع حدیثی شیعه و  اهل سنّت، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1385.