تحلیل نهادی فرهنگ‌سازی قرآن کریم در میان جوانان

فرهنگ‌سازی قرآنی یکی از مهم‌ترین رسالت‌هایی است که نمی‌توان بدون هم‌کاری و هماهنگی نهادها در جامعه، به آن دست یافت
 

چکیده
بر اساس اهمیت موضوع جوان و ارتباط با قرآن و معارف قرآنی، در این نوشتار با استفاده از ره‌یافت نهادی به تبیین جامعه‌شناختی وظایف و تکالیف نهادهایی، مانند وزارت آموزش و پرورش، صدا و سیما، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت علوم و تحقیقات و فناوری، حوزه‌های علمیه و سازمان تبلیغات اسلامی که در جامعه، رسالت گسترش فرهنگ و معارف قرآنی در میان جوانان را به عهده دارند، پرداخته می‌شود.

تعداد کلمات 2701/ تخمین زمان مطالعه 14 دقیقه

 
بحث از رابطه فرد، جامعه و منشأ اثر بودن هر یک نسبت به دیگری و نیز نحوه و میزان تأثیرپذیری این دو از یکدیگر، از مباحث اساسی در تاریخ اندیشه اجتماعی محسوب می‌شود که همواره ذهن اندیشمندان اجتماعی را به خود معطوف کرده است؛ این امر باعث تشکیل گروه‌ها در جامعه می‌شود. در واقع، کارکرد اصلی گروه‌ها، هویت‌بخشی به افراد در اجتماع است؛ اما گروه‌ها برای ابراز وجود و ایفای نقش خود به حضور در عرصه‌های عینی و بیرونی نیاز دارند. این عرصه‌ها که نمایانگر باور، بینش و ذهنیت گروه‌ها هستند، نهادها می‌باشند. به بیان دیگر، نهادها ابزار ایفای نقش گروه‌های اجتماعی هستند و گروه‌ها، نظام ارزشی و رفتاری خود را در قالب نهادهای اجتماعی شکل می‌دهند. سازمان‌های اجتماعی نیز به نوبه خود تبلور‌یافته نهادهای اجتماعی هستند که در جامعه پدید می‌آیند و عهده‌دار وظایفی هستند که جامعه براساس نیاز خود به آن‌ها واگذار می‌کند.
فرهنگ‌سازی قرآنی یکی از مهم‌ترین رسالت‌هایی است که نمی‌توان بدون هم‌کاری و هماهنگی نهادها در جامعه، به آن دست یافت. از منظر نهادی در ذیل به مهم‌ترین نهادهای مرتبط با فرهنگ‌سازی قرآن کریم و رسالت‌ها و وظایف آن‌ها پرداخته می‌شود:
 

بی‌گمان هر انسانی از زمان تولد، نیازمند آموزش و پرورش است تا بتواند شناخت جامع و کاملی از هستی و خود و نیز هدف و مسیر خویش در جهان هستی بیابد؛ چنان‌که هر شخصی در کنار شناخت، نیازمند آن است تا به کمک اصول پرورشی، ظرفیت‌ها و توانمندی‌های خود را فعلیت بخشد. از این رو، تعلیم و تربیت به عنوان مهم‌ترین دغدغه همه افراد و جوامع در طول تاریخ مطرح بوده است.نهادها ابزار ایفای نقش گروه‌های اجتماعی هستند و گروه‌ها، نظام ارزشی و رفتاری خود را در قالب نهادهای اجتماعی شکل می‌دهند. سازمان‌های اجتماعی نیز به نوبه خود تبلور‌یافته نهادهای اجتماعی هستند که در جامعه پدید می‌آیند و عهده‌دار وظایفی هستند که جامعه براساس نیاز خود به آن‌ها واگذار می‌کند. فرهنگ‌سازی قرآنی یکی از مهم‌ترین رسالت‌هایی است که نمی‌توان بدون هم‌کاری و هماهنگی نهادها در جامعه، به آن دست یافت.
انسان و جامعه زمانی می‌تواند به هدف اصلی و فلسفه آفرینش دست یابد که آموزش و پرورش به شکل درست و کامل انجام پذیرد؛ لذا مسئلۀ بهترین روش‌های آموزش و پرورش فردی و اجتماعی مورد توجه همه جوامع بشری بوده است.
آموزش و پرورش از جمله نهادهای بسیار مهم در زمینه گسترش فرهنگ و معارف قرآنی در میان کودکان، نوجوانان و جوانان است. از آن‌جا که این نهاد مهم تربیت و آموزش نسل آینده را به عهده دارد، شایسته است که به تربیت و آماده‌سازی این قشر عظیم در راستای فرهنگ و معارف قرآنی بپردازد. آموزش و پرورش در چند سال اخیر فعالیت‌های زیادی را در زمینه گسترش فرهنگ و معارف قرآنی آغاز کرده است، اما این فرهنگ باید به صورت ریشه‌ای و گسترده‌تر ترویج شود و برنامه و راه‌کار ارائه شود. بدین منظور، این نهاد می‌بایست علاوه بر برنامه‌ریزی برای آموزش معلمان، این مهم را با هدف راهبردی در برنامه‌هایش در نظر گرفته و پیاده کند؛ از جمله مواردی که می‌بایست به آن توجه کند، بدین شرح است:
 

خانواده سهم اصلی و مهمی را در تربیت فرزندان به عهده دارد و با توجه به پیوند و ارتباط اولیاء و مربیان، خانواده‌ها می‌توانند نقش مهمی در عملیاتی کردن برنامه‌های آموزش و پرورش در زمینه گسترش فرهنگ و معارف قرآنی داشته باشند.
مواردی مانند برگزاری جلسات انس و معرفت به قرآن و مفاهیم و معارف آن، به‌خصوص در مدارس، مساجد و هیئت محلی، تشویق فرزندان با اهدای هدایای قرآنی، مانند: کتاب، لوح فشرده و برچسب‌های تشویق و لوازم التحریر با نام و آیات قرآنی و ایجاد عادات خوب در فرزندان، از جمله خواندن آیات قرآن بعد از هر نماز، از مهم‌ترین اقدامات می‌باشند. هم‌چنین، مجامع و مجالس گفتگوهای فامیلی و محلی می‌تواند محملی مناسب برای آموزش احکام و برخی از ارزش‌های اخلاقی چون صله‌رحم، تکریم بزرگ‌ترها، عیادت از بیماران، راست‌گویی، غیبت نکردن، تعاون و رفع مشکلات یکدیگر و... باشد. اقوام و خویشان می‌توانند به هر بهانه‌ای به دور از هرگونه حب‌و‌بغض دور هم جمع شده و به جای صحبت‌های لغو و یا غیبت از دیگر اعضای فامیل، با برگزاری جلسات بانشاط گفت‌وگو، خصوصاً محافل قرآنی، صفات نیکو را در فرزندان خود پرورش دهند.
 

معلمان که وظیفه تعلیم به همراه تربیت و تهذیب دانش‌آموزان را به عهده دارند، به خوبی می‌دانند که خود باید مجهز به علم و تقوا باشند. بدین منظور باید همواره آگاهی خود را مطابق شرایط روز بالا برده و مطالب را به روز به دانش‌آموزان ارائه دهند. همچنین در خودسازی و پرورش خود نیز بیش از پیش بکوشند. بر این اساس، آموزش معلمان، به‌ویژه مربیان تربیتی از طریق برگزاری دوره‌های آموزشی قرآنی و معارف مربوط به آن، تشویق معلمان برای ارائه مقالات در فرهنگ و معارف قرآنی در جشنواره‌ها و همایش‌های قرآنی و آموزش مدیران برای تقویت و حفظ و ثبات روحیه دین‌داری و قرآن‌گرایی دانش‌آموزان، از مهم‌ترین برنامه‌هایی است که باید در اولویت قرار بگیرند.
 

دانش‌آموزان برای اولین‌بار با کتاب‌های درسی به عنوان منابعی برای مطالعه و یادگیری مواجه می‌شوند؛ بنابراین سهم عمده معلوماتشان از طریق کتب درسی تأمین می‌شود. از طرفی از قدرت ذهنی بالاتری برای یادگیری مطالب برخوردارند؛ از این رو دفتر تألیف کتب درسی می‌بایست برای نهادینه کردن معارف قرآنی از آغاز سنین کودکی در دانش‌آموزان، بخشی از کتاب‌های دینی و معارف اسلامی را به مبحث قرآن و مفاهیم آن اختصاص دهد.
 
در مجموع راه‌کارهای زیر ارائه می‌گردد:
- برگزاری جلسات آموزش خانواده جهت تربیت فرزندان بر اساس فرهنگ و معارف قرآنی؛
- آموزش معلمان، به‌ویژه مربیان تربیتی، از طریق برگزاری دوره‌های آموزشی فرهنگ و معارف قرآنی؛
- تشویق معلمان برای ارائه مقالات در زمینه فرهنگ و معارف قرآنی در جشنواره‌ها و همایش‌های قرآنی؛
- برگزاری مسابقات قرآنی در جشن‌ها و اعیاد در مدارس و تهیه روزنامه‌دیواری بین دانش‌آموزان؛
- غنی‌سازی مطالب کتب درسی قرآن و معارف اسلامی دوره‌های مختلف تحصیلی از طریق تحلیل محتوای این کتب توسط متخصصان برنامه‌ریزی درسی و آموزشی.
 

از جمله اهداف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، رشد فضایل اخلاقی، استقلال فرهنگی و مصونیت جامعه از نفوذ فرهنگ اجانب، اعتلای آگاهی‌های عمومی در زمینه‌های مختلف، از طرف دیگر رواج فرهنگ اسلامی و گسترش مناسبات فرهنگی با ملل و اقوام مختلف، خصوصاً مسلمانان و فراهم آوردن زمینه وحدت میان مسلمین است؛ لذا این نهاد به عنوان سرخرگ حیاتی فرهنگ کشور، می‌تواند کمک ‌شایانی در تمهید شرایط گسترش فرهنگ و معارف قرآنی نماید. برخی راه‌کارهایی که می‌تواند در این راستا طراحی و پی‌گیری شوند مواردی مانند:
    • شناساندن قرآن و مفاهیم والای آن به ایرانیان و جهانیان؛
    • مطالعه و تحقیق در زمینه تبلیغات رسانه‌های جهانی و کشف روش‌های عملکرد آنان و اتخاذ شیوه مقابله با آنان در جهت پیش‌گیری از موانع گسترش فرهنگ و معارف قرآنی؛
    • نظارت کامل بر فعالیت مطبوعات و نشریات کشور؛
    • تهیه آمار دقیق از کتاب‌های چاپ‌شده در زمینه قرآن و فرهنگ قرآنی و دسته‌بندی موضوعی آنان جهت انتشار و ارائه به مؤسسات قرآنی و فرهنگی دارای فعالیت‌های قرآنی در داخل و خارج از کشور؛
    • ایجاد و توسعه و حمایت از مؤسسات قرآنی؛
    • هم‌کاری با مرکز اسلامی و فرهنگی سایر کشورها، خصوصاً کشورهای اسلامی؛
    • انعقاد قرارداد در زمینه مبادله دستاوردهای قرآنی و هم‌کاری مشترک در انجام طرح‌های قرآنی در حوزه‌های هنری، سینمایی، جهان‌گردی، خبری و مطبوعاتی؛
    • ایجاد شبکه جهانی قرآنی با هم‌کاری سازمان‌های منطقه‌ای - اسلامی جهت ترویج فرهنگ قرآنی و آشنایی دیگر ادیان با آن و پاسخ به شبهات، تقویت روح تحقیق و تتبع و ابتکار در زمینه‌های قرآنی؛
    • نظارت و پی‌گیری مستمر بر فعالیت‌های جریانات انحرافی فرقه‌های شبه‌عرفانی و دینی؛
    • چاپ و انتشارات، حمایت از مؤسسات، کانون‌ها و تولیدکنندگان آثار سمعی و بصری در زمینه قرآن؛
    • تنظیم سیاست‌های کلی در خصوص مطالعات راه‌بردی قرآنی، خصوصاً آسیب‌ها و آفات و موانع گسترش فرهنگ قرآنی و ارائه آن‌ها به نهادهای مختلف از مهم‌ترین برنامه‌های این نهاد است.

- بهره گیری از امکانات سمعی و بصری، خصوصاً اینترنت، کتب و نشریات و برگزاری گردهمایی‌ها در داخل و خارج از کشور؛
- ارسال رایگان کتب و نشریات مربوط به فرهنگ و معارف قرآنی به مراکز فرهنگی داخلی و سایر کشورها؛
- ایجاد و توسعه و حمایت از مؤسسات قرآنی و مؤسساتی که در زمینه گسترش فرهنگ و معارف قرآنی فعالیت می‌کنند؛
- انجام مطالعات و تحقیقات پیرامون فرهنگ عمومی در زمینه قرآن و استفاده از نتایج حاصل در برنامه‌ریزی‌های فرهنگی؛
- شناسایی و حمایت از مؤلفان و ناشرانی که به تألیف و چاپ کتاب در زمینه گسترش فرهنگ و معارف قرآنی اشتغال دارند نیز از دیگر برنامه‌های این نهاد است.
 

اهمیت رسالت سازمان تبلیغات در راستای ترویج اخلاق اسلامی، دفاع از اصول اسلام، شناخت توطئه‌های فرهنگی تبلیغی و تبیین انحطاط و بطلان مکتب‌های الحادی و انحرافی و... جهت گسترش فرهنگ دینی و قرآنی، خصوصاً در میان نسل جوان، آشکار است؛ بنابراین:
    • تشکیل گروه‌های پژوهشی و انجام مطالعات راه‌بردی در زمینه بررسی آسیب‌های دینی معاصر و بهره‌گیری از جوانان فرهیخته در انجام این تحقیقات؛
    • چاپ و انتشار تحقیقات پژوهشی برتر قرآنی؛
    • انتخاب آثار برگزیده در خصوص معارف قرآنی؛
    • هم‌راهی و هم‌کاری پژوهشی و حمایت از مؤسسات پژوهشی فعال حوزه قرآنی؛
    • برگزاری دوره‌های آموزشی تربیت مبلغ جهت تبلیغ در سطح کشور از قبیل مساجد، مراسم و اعیاد مذهبی؛
    • آشنا کردن نسل جوان با فرهنگ غنی اسلامی و احکام و دستورات الهی؛
    • شناسایی جامع مبلغان در سطح کشور و بهره‌گیری از آنان در جهت آشنایی مردم با فرهنگ و معارف قرآنی؛
    • بهره‌گیری از نیروهای مؤثر، نظیر نویسندگان، فرهنگیان، هنرمندان؛
    • برگزاری دوره‌های آموزشی قرآن، مفاهیم، ترجمه و تفسیر برای سطوح مختلف و بهره‌گیری از اساتید نمونه کشوری و حافظ قرآن جهت ارائه روش‌های نوین در آموزش قرآن به کودکان، مهم‌ترین وظایف این سازمان و نهادهای وابسته به آن است.

- تشکیل گروه‌های پژوهشی و انجام مطالعات راه‌بردی در زمینه بررسی آسیب‌های دینی در عرصه فرهنگ و معارف قرآنی؛
 - برگزاری دوره‌های آموزشی تربیت مبلغ، جهت تبلیغ فرهنگ و معارف قرآنی در سطح کشور، از قبیل مساجد، مراسم و اعیاد مذهبی و...؛
 - برگزاری دوره‌های آموزشی قرآن، مفاهیم، ترجمه و تفسیر برای سطوح مختلف اقشار جامعه، به‌خصوص کودکان، نوجوانان و جوانان و تشویق در عمل به آن؛
- بهره‌گیری از اساتید نمونه کشوری و حافظ قرآن جهت ارائه روش‌های نوین در آموزش قرآن به کودکان با هدف یادگیری محتوایی و نهادینه کردن عمل به قرآن؛
- شناسایی جامع مبلغان در سطح کشور و بهره‌گیری از آنان در جهت آشنایی مردم با مسائل مربوط به فرهنگ و معارف قرآنی.
 

صدا و سیما از با‌اهمیت‌ترین نهادهای فرهنگی کشور است؛ به طوری که عضوی فعال از اعضای خانواده به شمار می‌آید و حضوری دائمی در خانه‌ها دارد و پل ارتباطی میان دیگر ارگان‌ها و مسئولین کشور با مردم است؛ لذا به نظر می‌رسد مسئولیتی خطیر نسبت به دیگر نهادها به عهده داشته باشد و بتواند بار بیشتری از این مهم را به دوش کشد. از آن‌جا که مسائل خبری و تهیه برنامه‌های فرهنگی، آموزشی و تبلیغی، از جمله وظایف صدا و سیما است؛ لذا باید در انعکاس اخبار و انتقال معارف قرآنی به مواردی مانند برنامه‌های اجتماعی، آموزشی، تربیتی و اخلاقی، فرهنگی و برنامه‌های تبلیغی در سطح رسانه‌های جهانی توجه داشته باشد.
- تهیه و پخش فیلم‌های سینمایی، پویانمایی و مناسب جهت مقاطع سنی مختلف، در راستای ترویج فرهنگ و معارف قرآنی؛
- ساخت برنامه‌هایی که نتایج عمل کردن به احکام و دستورات الهی در قرآن را به صورت ترویجی و با شیوه‌ای جذاب انعکاس دهد؛
- ساخت برنامه‌هایی در خصوص آشناسازی نسل جوان با فرهنگ غنی قرآنی و نشان دادن برتری فرهنگ اسلامی بر فرهنگ غرب و سایر کشورها؛
- برگزاری مسابقاتی در خصوص آشنایی با فرهنگ و معارف قرآنی برای کودکان و نوجوانان؛
 - ساخت فیلم در خصوص معرفی فرهنگ و معارف قرآنی جهت تکذیب آنچه که رسانه‌های جهانی فیلم‌هایی علیه آن ساخته‌اند.
 

روحانیت در نظام اسلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و در واقع یکی از عناصر اصلی مولد فرهنگ دینی است. حوزه‌های علمیه و روحانیان به عنوان پل ارتباطی حاکمیت اسلامی، معنویت و مردم، می‌توانند نقش مهمی در گسترش فرهنگ و معارف قرآنی ایفا نمایند.
    • تدوین دستورالعمل گزینش طلبه از سوی حوزه‌های علمیه قم برای حوزه‌های علمیه سراسر کشور؛
    • آموزش تخصصی طلبه‌ها؛
    • آموزش طلبه‌ها به عنوان تبیین‌گر مکتب اسلام و مرزبانی از احکام و قوانین دینی و تعمیق فرهنگ دینی؛
    • آموزش طلبه‌ها همگام با تحولات روز و تجهیز به فناوری اطلاعات برای مقابله با آفات و شبهات؛
    • آموزش طلبه‌ها در زمینه بهره‌گیری از توان علمی خود، بنابر مقتضیات زمان؛
    • حفظ وحدت حوزه و دانشگاه با تعامل و بهره‌گیری از توانایی یکدیگر؛
    • تربیت خطیبان مخلص و صالح برای تفهیم معارف قرآنی در مساجد از مهم‌ترین اولویت‌های حوزه‌های علمیه است.

- احیای مفاهیم قرآنی و تبیین جایگاه قرآن در زندگی اجتماعی؛
- جلوگیری از تحریف معنوی قرآن، از جمله تفسیرهای ناروا و بدعت‌های نابجا از تعالیم قرآنی که منجر به ظهور تفکرات و تشکل‌های انحرافی خواهد شد؛
 - حفظ وحدت حوزه و دانشگاه با تعامل و بهره‌گیری از توانایی یکدیگر برای تبیین فرهنگ و معارف قرآنی؛
- آموزش تخصصی طلبه‌ها جهت شناخت فرهنگ و معارف قرآنی در شناسایی شبهات و یافتن پاسخ به آن‌ها جهت اطلاع‌رسانی فرهنگی؛
- آموزش طلبه‌ها همگام با تحولات روز و تجهیز به فناوری اطلاعات برای مقابله با آفات و شبهات مربوط به فرهنگ و معارف قرآنی.
 

با توجه به رسالت‌ها و وظایف نهادهای مختلف جامعه در کل و نهادهای تأثیرگذار آموزشی و تربیتی و اجتماعی به طور خاص، در تحلیل نهادی هم‌کاری و هم‌پوشانی نهادها و سازمان‌های جامعه در فرهنگ‌سازی تأثیرگذار هستند. این، نیازمند استراتژی‌ها و برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت است. بر این اساس، از تغییر باورها و نگرش افراد جامعه، به‌ویژه نسل جوان در خصوص قرآن و مفاهیم قرآنی تا اجرای برنامه‌ها و انجام پژوهش‌های کاربردی را شامل می‌شود.
 

نمایش پی نوشت ها:

[1]. استاد گروه علوم اجتماعی دانشگاه کاشان (niazim@kashanu.ac.ir)
[2]. دانشجوی دکتری رفاه اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی (m.karkonan@kashanu.ac.ir)

منابع:

- بلر، جونز (۱۳۷۹)، روان‌شناسی جوانی، ترجمه رضا شاپوریان، تهران، انتشارات آگاه.
- خامنه‌ای، سیدعلی (۱۳۸۱)، حدیث ولایت، تهران: مؤسسه نشر آثار مقام معظم رهبری، چاپ اول، جلد 1 تا ۶.
- خمینی، روح‌الله (۱۳۷۰)، آداب الصلوه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- خمینی، روح‌الله (۱۳۷۸)، صحیفه نور، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، جلد 1 تا ۱۲.
- کرامبی، آبر (۱۳۷۰)، نیکلاس، میل، استفن و ترنر، برایان اس، فرهنگ جامعه‌شناسی، ترجمه حسن پویان، انتشارات چاپخش.
- مشیرزاده، حمیرا (۱۳۶۶)، تحول در نظریه‌های روابط بین‌الملل، تهران، انتشارات سمت.

منبع: کتاب گفتارها و نوشتارها؛ ارائه‌شده در همایش هم‌اندیشی نخبگان، فرهیختگان و پیش‌کسوتان قرآنی؛ وزارت فرهنگ و ارشاد، تابستان 1396.