بازنگاری مؤلفه‌های مأموریت قرآنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و ارائه مدل اجرایی
 

چکیده
با شکل‌گیری معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در آستانه دهه چهارم انقلاب اسلامی که دهه گسترش رویکرد راه‌بردی به فعالیت‌های قرآنی نام گرفته است، لزوم بازنگاری مأموریت قرآنی این وزارت‌خانه مبتنی بر نگرش سیستمی، علمی و جامع به فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآنی مورد اتفاق نخبگان است. مقاله حاضر با تبیین وظایف این وزارت‌خانه در تولیت نظام تبلیغ و ترویج قرآن کشور و ابعاد و گستره نظام تبلیغ و ترویج قرآن کشور، به استخراج مؤلفه‌های ایفای این مأموریت می‌پردازد.

تعداد کلمات 2129/ تخمین زمان مطالعه 11 دقیقه

 

مقدمه

پس از تشکیل دولت نهم و اتخاذ رویکرد تقویت فعالیت‌های دینی جامعه، اداره کل توسعه و ترویج فعالیت‌های قرآنی که در سال ۱۳۸۰ در مجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شروع به کار کرده بود و فعالیت آن محدود به برگزاری نمایشگاه قرآن کریم می‌شد، به مرکز هماهنگی و ترویج فعالیت‌های قرآنی ارتقا یافت و از جایگاه سازمانی تحت اشراف معاونت فرهنگی به حوزه وزارتی منتقل شد. هم‌چنین، تشکیل دفتر نمایندگی مرکز در ادارات کل استانی و ادارات فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان‌های سراسر کشور در دستور کار قرار گرفت.
در آستانه دهه چهارم انقلاب اسلامی که دهه گسترش رویکرد راه‌بردی به فعالیت‌های قرآنی نام گرفته است، این مرکز در سال ۹۱ به معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ارتقا یافت و فصلی دیگر از فعالیت‌های قرآنی دولت رقم خورد.
این ساختار، تاکنون، علاوه بر برگزاری نمایشگاه بین‌المللی قرآن، به اجرای فعالیت‌های قرآنی دیگری نظیر برگزاری جشنواره‌ها و مسابقات، حمایت از فعالیت مؤسسات فرهنگی - قرآنی، اجرای برنامه‌های آموزش تخصصی کوتاه‌مدت قرآنی و برگزاری برخی آزمون‌ها در حوزه آموزش عمومی، نظارت بر چاپ و نشر آثار، محصولات و ترجمه‌های قرآن و نیز تکریم و حمایت از خادمان، نخبگان، فعالان و مدیران قرآن و و عترت نیز همت گذاشته است. گرچه برخی از این فعالیت‌ها با هم‌پوشانی و موازی‌کاری با دیگر سازمان‌ها مواجه بوده که گه‌گاه مورد نقد منتقدان قرار گرفته است.[3] علاوه بر این، پس از استقرار دولت یازدهم در سال ۱۳۹۲ و به منظور گسترش فرهنگ قرآنی در جامعه، اراده‌ای جدی در جهت بازنگری وظایف و ساختار معاونت قرآنی این وزارت‌خانه شکل گرفته است. با توجه به موارد پیش‌گفته، این مقاله می‌کوشد ضمن تعریف مأموریت قرآنی این وزارت، مؤلفه‌های ایفای مطلوب مأموریت‌های مورد نظر را تحلیل نموده و در نهایت، عنوان و وظایف ساختارهای زیرمجموعه آن را پیشنهاد دهد. البته برای اثر بخشی هرچه بیشتر این فرآیند در گام بعدی باید شرح وظایف تفصیلی دفاتر ذیل معاونت تدوین شود.
 

رویکردهای تعریف مأموریت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در امور قرآنی

1. رویکرد نخست؛ رویکرد تک‌حوزه‌ای
منشور توسعه فرهنگ قرآنی که عالی‌ترین سند راهبری فعالیت‌های قرآنی کشور است، با تفکیک فعالیت‌های قرآنی به سه حوزه آموزش عالی و پژوهش، آموزش عمومی و تبلیغ و ترویج قرآنی، مسئولیت هماهنگی بین دستگاه‌های مرتبط با هر حوزه را به سه کمیسیون تخصصی زیر نظر شورای توسعه فرهنگ قرآنی سپرده است.[4]
از سوی دیگر در ماده سه، مصوبه «نحوه و ترتیبات تقسیم مأموریت‌ها و وظایف قرآنی دستگاه‌ها» مصوب جلسه اول مورخ 28/7/1388 شورای توسعه فرهنگ قرآنی، مسئولیت حوزه فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآنی کشور بر عهده وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی است.[5] واژه «مسئولیت» از مصدر سؤال گرفته شده و در لغت به معنای سرپرستی، پاسخ‌دهی، سؤال به معنی پرسیدن، درخواست کردن و بازخواست کردن است،[6] که از این میان، معنی آخر «بازخواست کردن» بیشتر به گفتار ما ارتباط دارد؛ بنابراین وزیر و فرهنگ و ارشاد اسلامی نسبت به این حوزه به طور مطلق اختیاردار بوده و در ازای این اختیار پاسخ‌گوست. از این مسئولیت به تولیت تعبیر می‌شود.
تولیت (یا مدیریت راه‌بردی) به معنی جهت‌دهی و راه‌بری اجزای مختلف یک نظام، هماهنگی و تسهیل فعالیت‌ها، نظارت بر کارکردهای نظام و ارزیابی آن است که شامل نظام‌مند و هدفمند کردن قوانین، مقررات، ضوابط، فرآیندهای (منابع انسانی، مالی و فیزیکی) تحقیق و توسعه فناوری اطلاعات، ارتباطات و سیستم‌ها و روش‌ها و نظارت و ارزش‌یابی به منظور اصلاح و بهبود در جهت اهداف می‌شود.[7]
ضمناً تفاوت معنایی نظام با حوزه در نوع نگاه است. نگاه بسیط و ساده مستلزم نگاه به فعالیت‌های قرآنی به مثابه سه نوع فعالیت آموزشی، پژوهشی و ترویجی است و نگاه مرکب و ساختاری مستلزم نگاه سیستمی به فعالیت‌های قرآنی به مثابه یک نظام است که از آن به نظام توسعه فرهنگ قرآنی یاد می‌شود.[8] زیرنظام‌های نظام توسعه فرهنگ قرآنی مشتمل بر زیر نظام آموزش عمومی قرآن، زیر نظام پژوهش و آموزش عالی قرآنی و زیر نظام تبلیغ و ترویج قرآن هستند.
با این توضیحات، مأموریت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به صورت زیر قابل تعریف است:
تولیت (مدیریت راه‌بردی) نظام (حوزه) تبلیغ و ترویج قرآن کشور
 

2. رویکرد دوم؛ رویکرد فراحوزه‌ای

بر اساس ماده هفت منشور توسعه فرهنگ قرآنی و ماده یک مصوبه جلسه اول مورخ 28 مهر ۱۳۸۸ شورای توسعه فرهنگ قرآنی، مسئولیت حوزه آموزش عمومی قرآن کشور بر عهده وزیر آموزش و پرورش است.[9] با این وجود عده‌ای قائل به تفصیل بوده و معتقدند هماهنگی و نظارت بر فعالیت‌های آموزش عمومی سایر اقشار، غیر از دانش آموزان و فرهنگیان خارج از حوزه مأموریت کمیسیون توسعه آموزش عمومی قرآن کشور و وزارت آموزش و پرورش است و باید از طریق وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی صورت گیرد. بر این اساس مأموریت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به صورت زیر تعریف می‌شود:
1- تولیت (مدیریت راه‌بردی) نظام (حوزه) تبلیغ و ترویج قرآن کشور؛
2- تولیت (مدیریت راه‌بردی) خدمات آموزش عمومی قرآن برای سایر اقشار متناسب با سیاست‌های کمیسیون توسعه آموزش عمومی قرآن کشور.
پذیرش این نظریه اقتضائاتی را در حوزه فعالیت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در بر خواهد داشت؛ وظایف و اختیاراتی که برای صدور مجوز فعالیت و نظارت بر فعالیت‌های مؤسسات قرآنی به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سپرده شده، مؤیدی بر پذیرش این رویکرد است؛ چرا که بیش از نود درصد مؤسسات قرآنی متکفل امور آموزش عمومی و جبران‌کننده کاستی‌ها و ضعف‌هایی هستند که به موجب کم‌کاری وزارت آموزش و پرورش متوجه آحاد جامعه می‌شود.
برای اثبات هر یک از این دو رویکرد، ادله و مستنداتی وجود دارد که لازم است در جای خود بررسی شود. مطالب این مقاله با توجه به رویکرد نخست به سامان آمده است.
ابعاد و گستره نظام (حوزه) تبلیغ و ترویج قرآن کشور در ادبیات توسعه فرهنگ قرآنی، فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآنی به این صورت تعریف شده است:
«فعالیت‌هایی که با به کارگیری دانش، (روش و ابزارهای مختلف هنر و ارتباطات رسانه)، به منظور گسترش توجه و اشتیاق نسبت به قرآن کریم و توسعه فرهنگ قرآنی در جامعه انجام می‌شود.»[10]
با تحلیل این تعریف، مؤلفه‌های فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآنی در «تولید و عرضه محصولات و خدمات قرآنی» قابل جمع‌بندی است که در شکل زیر نمایان شده است:
   

الف- فرایندهای فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآنی

تغییر رفتار فردی و اجتماعی جامعه براساس مضامین و آموزه‌های قرآنی از نتایج مستقیم تحقق تبلیغ و ترویج قرآنی است. هرچند که یکی از مهم‌ترین راه‌بردها در این در حوزه این است که اقدامات طوری برنامه‌ریزی شود که در کنار عرضه، تقاضا نیز افزایش یابد؛ به این معنا که احساس نیاز افراد جامعه در مراجعه به قرآن به عنوان کتابِ هدایت افزایش یابد.[11]
به هرحال اهم فرایندهای تبلیغی ترویجی قرآنی در سه بخش تقسیم می‌شوند که در ادامه به توضیح آن می‌پردازیم.[12]
 

بیشتر بخوانید: تحلیل نهادی فرهنگ‌سازی قرآن کریم در میان جوانان 

1. تولید محصولات قرآنی

اولین خروجی فعالیت تبلیغی ترویجی قرآنی تولید محصول است. محصول قرآنی محصول و اثری فرهنگی است که با استفاده از دانش، روش و ابزارهای مختلف هنری رسانه‌ای؛ آگاهی، باور و احساسات مخاطبان را نسبت به قرآن و مضامین قرآنی تعالی می‌بخشد.[13]
می‌توان فرآیند تولید محصولات قرآن را بر اساس نگاه سیستمی که مبتنی بر ورودی و خروجی و فرایند باشد، مورد بررسی قرار داد. فرایندهای طی شده در نگاه سیستمی مطابق شکل ذیل است:[14]
 
بنابراین و با توجه به این‌که ابزار تبدیل مضمون قرآنی به محصول و کالای قرآنی در دو عنصر هنر و رسانه خلاصه می‌شود، مدل شماتیک زیر برای تولید محصول قرآنی قابل ترسیم است:
 
تعریف هنر قرآنی عبارت است از «آثار و فرایندهای ساخت بشر که برای اثرگذاری بر عواطف، احساسات و ناخودآگاه انسان‌ها برای انتقال مضامین قرآنی خلق می‌شود.» با عنایت به انواع هنر قرآنی اعم از: آوایی، نمایشی، تجسمی، ترسیمی و ادبی، محصولات قرآنی را می‌توان در رده‌های زیر طبقه‌بندی کرد:
    1. محصولات آوایی: تلاوت تبلیغی ترویجی قرآن کریم، نغمه‌های قرآنی (تواشیح و هم‌خوانی قرآنی، سرود قرآنی)، قطعه موسیقی قرآنی، ابتهال قرآنی، نماهنگ؛
    2. محصولات نمایشی: فیلم سینمایی، فیلم تلویزیونی، فیلم کوتاه، فیلم مستند، سریال، پویانمایی (انیمیشن)، نماهنگ، سخنرانی قرآنی، برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی قرآنی؛
    3. محصولات تجسمی: کاشی‌کاری، یادمان و... ؛
    4. محصولات ترسیمی: مصحف، قرآن نگاره (نقاشی، خطاطی، عکاسی، تصویرسازی، نگارگری، پوستر، معرق، منبت، گرافیک، کاریکاتور، مینیاتور، تذهیب و...)؛
    5. محصولات ادبی: داستان، شعر، نثر، نمایش‌نامه، فیلم‌نامه؛
    6. محصولات دیجیتالی: بازی رایانه‌ای قرآنی، نرم‌افزارهای آموزشی قرآنی، نرم‌افزارهای تحقیق قرآنی؛
    7. محصولات رسانه‌ای: خبر، گزارش، مصاحبه، یادداشت تحلیلی، بانک اطلاعات.[15]

البته باید توجه داشت که این تقسیم و طبقه‌بندی در این بند و بند بعدی به صورت تام انجام نشده و نیاز به تکمیل و تأیید دارد.
 

2. عرضه محصولات قرآنی

هر محصول فرهنگی پس از تولید، نیاز به عرضه دارد. جایگاه‌های عرضه این محصولات در گروه‌های زیر طبقه‌بندی شده‌اند:
1. رسانه‌های دیداری: سینما، تلویزیون، شبکه نمایش خانگی، صحنه تئاتر؛
2. رسانه‌های شنیداری: رادیو، منبر مسجد و مصلی؛
3. رسانه‌های مجازی: اینترنت، تلفن همراه، شبکه‌های اجتماعی، خبرگزاری‌ها، پایگاه‌های اطلاع‌رسانی، وب‌سایت (تارنما)، وبلاگ؛
4. رسانه‌های مکتوب: کتاب، روزنامه، مجله؛
5. محیط عمومی: نماد و مجسمه، بیلبورد، دیوارنوشته، پوستر؛
6. فروشگاه‌های عرضه محصولات فرهنگی: نمایشگاه، فروشگاه دائمی یا موقت نهادها و مؤسسات و... ؛
7. محافل: محافل انس با قرآن، کرسی تلاوت، مراسم تجلیل از خادمان و فعالان قرآنی، محافل و مراسم رسمی، مجالس ترحیم و... ؛[16]
8. مسابقات و جشنواره‌ها.
 

3. عرضه خدمات قرآنی

تاکنون فرایندهای مختلفی برای ارائه خدمات حمایتی به فعالان و خادمان قرآنی توسط دستگاه‌ها و نهادهای مختلف پیش‌بینی شده که برخی از آن‌ها در ادامه مورد اشاره قرار می‌گیرد.

1. بیمه فعالان قرآنی

فعالان قرآنی که مشمول شرایط آیین‌نامه مصوب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌شوند، با شرایط ذکر‌شده در همان آیین‌نامه تحت پوشش بیمه سازمان تأمین اجتماعی قرار می‌گیرند. فعالانی چون اساتید، پیش‌کسوتان، داوران، قاریان، حافظان قرآن و نهج‌البلاغه، مبلغان و سخنرانان، معلمان، پژوهش‌گران، کاتبان قرآن، هنرمندان قرآنی و کارمندان اداری مراکز قرآنی مردمی می‌توانند از این طرح استفاده نمایند.

2. معرفی و تکریم خادمان قرآن کریم

خادمان قرآنی براساس مجموع ویژگی‌های مندرج در آیین‌نامه شناسایی، معرفی و تجلیل از خادمان قرآنی کشور مصوب مرکز هماهنگی، توسعه و ترویج فعالیت‌های قرآنی کشور در سه رتبه «خادم قرآن کریم»، «فعال ممتاز قرآن کریم» و «فعال برگزیده قرآن کریم» در سطوح شهرستانی، استانی و ملی رتبه‌بندی شده و می‌توانند از مزایای این عناوین استفاده نمایند. علاوه بر آن، سازمان تبلیغات اسلامی نیز در این زمینه فعالیت دارد.

3. اعطای مزایای اداری، استخدامی[17] و آموزشی به حافظان و قاریان قرآن کریم

الحاق دارندگان مدارک تخصصی حفظ، قرائت و تدریس قرآن به دارندگان درجات یک تا پنج هنری جهت استفاده از مزایای اداری و استخدامی، اعطای مدرک کارشناسی رشته علوم قرآن و حدیث به حافظان کل قرآن کریم،[18] ایجاد امکان ادامه تحصیل بدون شرکت در آزمون دانشگاه و نیز امکان تحصیل رایگان قاریان و حافظان ممتاز قرآن در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی برخی از خدمات و مزایایی است که در اختیار فعالان قرآنی قرار داده شده است.

4. صدور مجوز فعالیت مؤسسات مردمی قرآنی

5. حمایت از مؤسسات مردمی قرآنی

حمایت‌های مادی و حقوقی از مؤسسات مردمی، راه‌کاری برای ایجاد انگیزه و تشویق این مؤسسات برای گسترش فعالیت‌های قرآنی است. هرچند در اینکه حمایت از تمامی مؤسسات مردمی از وظایف نظام تبلیغ و ترویج باشد، ابهام وجود دارد، اما در الزامی بودن حمایت از مؤسسات مردمی با صبغه تبلیغی - ترویجی هیچ ‌شکی نیست. معاونت امور قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان دارالقرآن‌الکریم سازمان تبلیغات اسلامی از نهادهای اصلی صدور مجوز و حمایت از فعالیت‌های قرآنی مؤسسات مردمی هستند که حمایت‌های آن‌ها شامل اقلام فرهنگی، کمک هزینه ساخت‌و‌ساز و هم‌چنین کمک‌هزینه برگزاری دوره‌های آموزشی قرآنی است.[19]
 

ب- گستره برایندی فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآنی (جوامع مخاطب)

یکی از کارکردهای اصلی تبلیغ و ترویج افزایش شاخص‌های تعامل و ارتباط مؤثر افراد با قرآن است. براساس مبانی علم ارتباطات، ارتباط به هر شکلی که برقرار شود حداقل سه عنصر را در خود دارد: فرستنده (منبع)، پیام، گیرنده (مخاطب). هرسه عنصر ویژگی‌هایی دارد که اگر مورد توجه قرار نگیرد، به عنوان موانع ارتباط از اثربخشی آن می‌کاهد؛ به نحوی که در بسیاری موارد، اثربخشی یک پیام به صفر می‌رسد.[20]
بر این اساس، برنامه‌ریزان توسعه فرهنگ قرآنی باید دسته‌بندی درستی از مخاطبان داشته باشند، ویژگی‌های آنان را بدانند و در زمان و مکان مناسب، پیام متناسب را برای او ارسال نمایند؛ این مهم نیاز به دسته‌بندی مخاطبان دارد. دسته‌بندی مخاطبان بر مبنای ویژگی‌های جمعیت شناسی اعم از سن، جنس و شغل می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. این مخاطبان در این گروه‌ها قرار خواهند گرفت: کودکان، دانش‌آموزان، فرهنگیان، جوانان، ورزش‌کاران، دانشگاهیان، نظامیان، اصناف و کارگران، کارمندان، حوزویان، بانوان خانه‌دار، بازنشستگان، زندانیان و اقشار تأثیرگذار (نخبگان، هنرمندان، مداحان و...).
 

نمایش پی نوشت ها:

[1]. دانش‌آموخته کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث، دانشگاه خوارزمی، رایانامه:
alirezashabanefard@gmail.com
[2]. دانش‌آموخته دکتری انقلاب و تمدن اسلامی، پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. رایانامه:
jokar.h@gmail.com
[3]. به عنوان نمونه نگاه کنید به آرشیو خبرگزاری ایکنا تاریخ 1/۷/1392 و نیز 3/۷/1392، شماره خبر: ۱۲۹۳۳۶۷ و 20/۶/۱۳۹۲.
[4]. ماده ۷ منشور توسعه فرهنگ قرآنی، مصوب جلسه ۶۴۳ مورخ 22/۲/۱۳۸۸ شورای عالی انقلاب فرهنگی.
[5]. مصوبات شورای توسعه فرهنگ قرآنی، ۱۳۹۴، ص ۱۱.
[6]. دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷، تهران، جلد ۱۳.
[7]. پیش‌نویس اصطلاح‌شناسی نظام توسعه فرهنگ قرآنی ۱۳۹۳، ص ۷.
[8]. مطالعات پژوهشی ساماندهی فعالیت‌های قرآنی و تبیین اهداف و سیاست‌های توسعه فرهنگ قرآنی حکایت از این واقعیت دارد که توسعه فرهنگ قرآنی و مدیریت آن مستلزم نگاهی جامع به مجموعه‌های قرآنی کشور در قالب یک نظام منسجم است. نظام یا سیستم مجموعه‌ای از اجزای به هم پیوسته و وابسته است که در راه نیل به هدف یا اهداف معین با پیروی از نظم و سازمان خاصی فعالیت می‌کنند از این رو در سیر تکوینی تدوین منشور توسعه فرهنگ قرآنی، تعریف و تبیین نظام توسعه فرهنگی ذیل نظام فرهنگی کشور مورد توجه قرار گرفت و نظام توسعه فرهنگ قرآنی به این صورت مجموعه‌ای متشکل از بخش‌های قرآنی دستگاه‌ها و نهادهای دولتی، عمومی و مردمی از زیرنظام‌های نظام فرهنگی کشور برای تحقق توسعه فرهنگ قرآنی فعالیت می‌کنند.» (آشنایی با منشور توسعه فرهنگ قرآنی ۱۳۹۲، ص ۶۴).
 
[9]. مصوبات شورای توسعه فرهنگ قرآنی، ۱۳۹۴، ص ۱۱ و ۷۵.
[10]. آشنایی با منشور توسعه فرهنگ قرآنی، ۱۳۹۲، چاپ دوم، ص ۶۶.
[11]. آشنایی با منشور توسعه فرهنگ قرآنی، ۱۳۹۲، ص ۷۲.
[12]. شایان ذکر است این تقسیم‌بندی ممکن است در بعضی مصادیق، از دید برخی، متکلفانه باشد، ولی طرداللباب مورد پذیرش است. توضیح اینکه ممکن است؛ برای مثال عده‌ای بر این باور باشند که در نظر گرفتن مسابقه قرآنی به عنوان محل عرضه محصول قرآنی، تکلف است. در جواب باید گفت از این جهت که تلاوت قرآن یک محصول است و در مسابقات تلاوت قرآن تلاوت‌های افراد عرضه می‌شود، این تقسیم‌بندی قابل پذیرش است.
[13]. آشنایی با نظلم تبلیغ و ترویج قرآن، 1391، ص 6.
[14]. برای اطلاع بیشتر بنگرید به
http://www.technology student.coin/clcc ۱/control 1.htm http://www.faqs.org/patents/irngfull/۰۵-۲۰۰۹۰۲۷۱۵۳۵
البته شایان ذکر است که مدل ارائه‌شده در متن، با توجه به موضوع مورد نظر بومی‌سازی شده است.
[15]. برگرفته از کتاب آشنایی با نظام تبلیغ و ترویج قرآن، ۱۳۹۱، ص ۲۵ تا ۳۵ همراه با دخل و تصرف مورد نظر نگارندگان.
[16]. برگرفته از کتاب آشنایی با نظام تبلیغ و ترویج قرآن، ۱۳۹۱، ص ۳۷ تا ۲۹ همراه با دخل و تصرف مورد نظر نگارندگان.
[17]. مصوبات شورای توسعه فرهنگ قرآنی، ۱۳۹۴، ص ۱۰۸.
[18]. مصوبات شورای توسعه فرهنگ قرآنی، ۱۳۹۴، ص ۱۰۳.
[19]. برگرفته از کتاب آشنایی با نظام تبلیغ و ترویج قرآن، ۱۳۹۱، ص ۵۰ تا ۷۵ همراه با دخل و تصرف مورد نظر نگارندگان.
[20]. محسنیان راد، مهدی، ارتباط‌شناسی: ارتباطات انسانی، سروش، تهران، ۱۳۸۶، ص ۴۳.

منابع:

- دهخدا، علی اکبر و دیگران، ۱۳۷۷، لغت‌نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، جلد ۱۳.
- دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی، آذر ۱۳۹۳، پیش‌نویس اصطلاح‌شناسی نظام توسعه فرهنگ قرآنی، ویراست اول.
- دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی، ۱۳۹۴، مصوبات شورای توسعه فرهنگ قرآنی، تهران.
- شعبانی‌فرد، علیرضا و دیگران، ۱۳۹۲، مستندات مدیریت راه‌بردی نظام پژوهش و آموزش عالی قرآنی، دبیرخانه کمیسیون توسعه پژوهش و آموزش عالی قرآنی کشور.
- شکوری، مجتبی و دیگران، ۱۳۹۱، آشنایی با نظام تبلیغ و ترویج قرآن، گزارش منتشرنشده دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی.
- فریدونی، محمد‌حسین و دیگران، ۱۳۹۲، آشنایی با منشور توسعه فرهنگ قرآنی، تهران، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.
- فریدونی، محمد‌حسین و دیگران، ۱۳۹۱، کلیات برنامه‌های آموزش عمومی قرآنی، تهران، آوند دانش.
- فریدونی، محمد‌حسین و مرتضی سلمانی ماهینی، ۱۳۸۸، مروری بر نقش و جایگاه نهادهای قرآنی مردمی در تحقق اهداف منشور توسعه فرهنگ قرآنی، همایش سراسری اتحادیه تشکل‌های قرآنی، مجموعه مقالات.
- محسنیان‌راد، مهدی، ۱۳۸۶، ارتباط‌شناسی ارتباطات انسانی، تهران، سروش.
- اسناد و مستندات دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی، ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۳

سایت‌ها:
- http://www.technology student.co.in/elec 1/control 1.htm
- http://www.faqs.org/patents/imgfull / ۰۵ ۲۰۰۹۰۲۷۱۵۳۵
منبع: کتاب گفتارها و نوشتارها؛ ارائه‌شده در همایش هم‌اندیشی نخبگان، فرهیختگان و پیش‌کسوتان قرآنی؛ وزارت فرهنگ و ارشاد، تابستان 1396.