سیاست‌های کاهش تقاضای مواد در انقلاب اسلامی

نگاهی گذرا به جریان مبارزه با اعتیاد به مواد مخدر در سال‌های اوایل انقلاب اسلامی

چکیده
در این بخش به طور خاص عملکرد مدیریت کاهش تقاضا در فاصله سال‌های 1358 و 1359 مورد بحث قرار می‌گیرد. به این منظور مجموعۀ اقدامات انجام‌شده در حوزه‌های پیش‌گیری، درمان و بازپروری، روابط بین بخشی، روابط بین‌المللی، پژوهش و مشارکت به تفکیک بررسی خواهند شد.

تعداد کلمات 1008/ تخمین زمان مطالعه 5 دقیقه

پیش‌گیری

مدیریت مبارزه با اعتیاد در سال‌های آغازین پس از پیروزی انقلاب، تصور روشن و مشخصی از پیش‌گیری، خصوصاً به مفهوم امروزین آن نداشت. تمایل غریزی همۀ دست‌اندرکاران، کاهش تمایل مردم به مصرف مواد بود، اما در این زمینه برنامه و سازمان مشخص وجود نداشت. آقای دکتر اصلان ضرابی، (روان‌پزشک) معتقد است: «مدیران وزارت بهداری و بهزیستی پس از پیروزی انقلاب اساساً دید روشنی نسبت به پیش‌گیری نداشتند.» به گفتۀ وی: «در اوایل انقلاب و زمان دکتر فخر اصلاً قضیۀ پیش‌گیری مطرح نبود.» از این جهت، موارد مندرج در این بخش عمدتاً برداشتی است از تمایلات مدیریت مبارزه با اعتیاد که می‌تواند به عنوان اقداماتی پیش‌گیرانه قلمداد شود.

تحریم شرعی مصرف مواد مخدر

رهبر فقید انقلاب در سخنرانی‌های خود، به دفعات در مورد مضرات فردی و اجتماعی اعتیاد هشدار داد و مردم، به‌ویژه جوانان را از افتادن در دام اعتیاد برحذر داشت. ایشان در خرداد 1358 با کارمندان مخابرات دیداری کردند و گفتند: «جوان‌های ما را می‌خواهند یک دسته شارب‌الخمر و قمارباز و هروئینی تربیت کنند. مهمل‌شان کنند. اصلاً تهی کنند؛ محتوا را بگیرند از آن‌ها. ما باید بیدار شویم و گول نخوریم. گول این تبلیغات را نخوریم که می‌خواهند ما را دوباره به عقب برگردانند» (محمدی، 23:1382). در کنار این برخوردها تلاش می‌شد تا استعمال مواد مخدر نیز شرعاً تحریم شود. در دیدار هیئت دولت موقت با رهبر انقلاب در تاریخ 6/4/1358 در قم، مرحوم دکتر کاظم سامی گفت: «در پاسخ طرح سؤالاتی که در زمینۀ مواد مخدر از امام خمینی به عمل آمده است، امام استفاده از مواد مخدر را به هیچ‌وجه جایز ندانسته و در واقع امام با بیان این مطلب مواد مخدر را تحریم کرده است.» دکتر سامی افزود: «تأکید امام بر این بود که خرید و فروش مواد مخدر جایز نبوده و قاچاق این نوع مواد به طور کلی ممنوع است. امام خمینی گفتند شیرۀ تریاک را هم زارعین فقط می‌توانند به قیمت متعادلی به دولت که عملاً انحصار خرید و فروش این مواد را به عهده دارد، بفروشند» (روزنامۀ جمهوری اسلامی، 6/4/1358).

پیش‌گیری در ستاد هماهنگی

در مصوبۀ هیئت وزیران دربارۀ تشکیل ستاد هماهنگی مبارزه با اعتیاد، به مسئلۀ پیش‌گیری اشاره شده است. بر اساس مادۀ یک اول این مصوبه، پیش‌گیری از اعتیاد بر عهدۀ ستاد مرکزی هماهنگی مبارزه با اعتیاد است، اما این ستاد در طول فعالیتش هیچ‌گونه اقدام عملی در این زمینه انجام نداد. بر اساس مادۀ یک مصوبۀ مذکور «به منظور ریشه‌کن نمودن اعتیاد و مبارزه با مواد مخدر و مواد روان‌گردان و هماهنگ نمودن کلیۀ فعالیت‌های سازمان‌های مختلف که در امر مبارزه، درمان و پیش‌گیری، دخالت دارند، ستادی مرکب از نمایندگان سازمان‌های ذی‌ربط به نام ستاد مرکزی هماهنگی مبارزه با اعتیاد در وزارت بهداری و بهزیستی تشکیل می‌گردد». دکتر سید‌حسین فخر، سرپرست این ستاد در تشریح اهداف ستاد در مصاحبه‌ای با جراید گفت: «اجرای برنامۀ آموزشی برای بالا بردن اطلاعات و آگاهی تودۀ مردم، به‌خصوص جوانان نیز یکی از هدف‌های ما خواهد بود تا جوانان ما در دام قاچاقچیان داخلی و خارجی مواد مخدر گرفتار نشوند. این اقدامات آموزشی در تمام سطوح سنی، تحصیلی یا اجتماعی صورت خواهد گرفت، چراکه همۀ افراد از جوانان ده دوازده ساله تا مردان مسن، همه در خطر اعتیاد قرار دارند» (روزنامۀ میزان، 21/8/1359).

بیشتر بخوانید: برنامه‌های کاهش زیان اثرات اعتیاد

برنامه‌های آگاه‌سازی

دکتر اصلان ضرابی در زمینۀ نگرش نسبت به روش‌های پیش‌گیری از اعتیاد در سال‌های آغازین انقلاب می‌گوید: «شاید اول انقلاب سعی می‌شد که این ایده پرورش پیدا کند که اعتیاد مربوط به دورۀ شاهنشاهی است و ما دچار آن نخواهیم شد و با ایمان مذهبی این مسئله حل خواهد شد. بنابراین اگر هم در مورد پیش‌گیری حرفی مطرح می‌شد، در حد تقویت ایمان و این قبیل مسائل بود.» سید‌حسین فخر، سرپرست ستاد مرکزی هماهنگی مبارزه با اعتیاد، از همۀ ارگان‌های مرتبط با بهداشت اجتماعی در زمینۀ پیش‌گیری از اعتیاد تقاضای همکاری کرد. وی اظهار کرد: «برای پیش‌گیری، از کلیۀ وسایل ارتباط جمعی و خواندنی و نوشتنی استفاده می‌شود و ارگان‌های مملکتی که با بهداشت اجتماعی سروکار دارند، با ستاد در تماس هستند، قول همکاری گرفته شده و به تدریج وسایل ورزشی، موزه‌ها، کتابخانه‌ها و مساجد در ارتباط با این قضیه در یک حالت بسیج قرار می‌گیرند» (روزنامۀ اطلاعات، 15/6/1359).
اما به‌رغم چنین اظهاراتی، اقدام قابل توجهی در این زمینه صورت نگرفت. در سال‌های آغازین انقلاب، سعی می‌شد تا در مواردی با اجرای برنامه‌های نمایشی، زندگی پردرد قربانیان اعتیاد نشان داده شود و جوانان از اعتیاد و علل پرهیز از آن آگاه گردند (روزنامۀ اطلاعات، 22/10/1358). از دیگر فعالیت‌های پیش‌گیرانه به منظور افزایش آگاهی عمومی جامعه، برپایی نمایشگاه بود. در این نمایشگاه‌ها تلاش می‌شد تا چهرۀ زشت‌ تباهی‌های ناشی از اعتیاد به گونه‌ای به تصویر کشیده شود که برای مردم، به‌ویژه جوانان نسبت به مواد مخدر و سوءمصرف آن، دافعه ایجاد کند. یکی از این فعالیت‌ها، برگزاری نمایشگاهی در زمینۀ مواد مخدر و آثار جنایات گروه‌های وابسته به مافیا در زندان قصر بود که بسیاری از مدیران انقلاب، نمایندگان مجلس و هم‌چنین خبرنگاران رسانه‌های داخلی و خارجی از آن بازدید کردند. در این نمایشگاه، هزاران کیلو مادۀ مخدر و ادوات استعمال آن‌ها، به نمایش گذاشته شد و آیت‌الله خلخالی به تشریح چگونگی همکاری قاچاقچیان بین‌المللی و نحوۀ فعالیت آنان در ایران پرداخت. در این بازدید، آیت‌الله محلاتی به نمایندگی از مجلس شورای اسلامی حمایت قاطعانه نمایندگان مجلس را از مبارزات آیت‌الله خلخالی با قاچاق مواد مخدر اعلام کرد و گفت: «همکاری مردم با آقای خلخالی یک وظیفۀ ملی است.»
در همین دیدار آیت‌الله خلخالی در مورد ماهیت تشکیل‌دهندگان گروه‌های قاچاق گفت: «ضد انقلابیونی که به سبب‌های مختلف از ادارات اخراج شده‌اند، وارد این‌گونه باندها گردیده و دست به فعالیت‌های وسیع بین‌المللی زده‌اند.» وی هم‌چنین تأکید کرد: «ما با تلاش پیگیر توانسته‌ایم بسیاری از این باندهای وابسته به مافیا را متلاشی کنیم و هم اکنون توانسته‌ایم تقریباً صدور مواد مخدر به اروپا را کند یا مسدود کنیم» (روزنامۀ اطلاعات، 17/4/1359).

منبع: کتاب اعتیاد در ایران، نوشته سعید مدنی قهفرخی، انتشارات ثالث، تهران، 1390.