نگاهي به زندگاني و مبارزات آيت‌الله مروج اردبيلي
چکيده: آيت‌الله مروج با آغاز نهضت اسلامي به رهبري امام خميني به همراه علمايي چون آيت‌الله سيد يونس يونسي اردبيلي، آيت‌الله مسايلي، آيت‌الله موسوي اردبيلي وارد مبارزات اسلامي گرديد و از جريان نهضت اسلامي و با ارسال تلگراف‌هايي به مراجع تقليد حمايت نمودند. در پي فاجعه مدرسه فيضيه قم آيت‌الله مروج در جمع علماي اردبيل به اقدام رژيم شديداً اعتراض کردند و پس از دستگيري امام خميني در 15 خرداد سال 1342 در تلگرافخانه اردبيل متحصن شده خواستار آزادي امام شدند. 8آيت‌الله مروج به جهت مبارزاتي که داشت در سال 1344 ممنوع‌الخروج گرديد. براساس گزارش‌هاي ساواک همزمان با تبعيد امام خميني به عراق از سوي علماي اردبيل مکاتباتي با امام خميني صورت گرفته است.ميرزا بيوک خليل‌زاده معروف به مروج در 27 شهريور سال 1309 در يک خانواده‌ي مذهبي و متمکن در يکي از محلات قديمي اردبيل به دنيا آمد. در دوران کودکي به فراگيري قرآن در مکتب پرداخت و در سن شش سالگي راهي دبستان شد. وي در کلاس ششم ابتدايي که پايان دوره ابتدايي بود نفر اول شد. 1به جهت جوّ زمانه و تعصب مذهبي پدر او ادامه تحصيل نداد و نزد پدر مشغول کسب و کار شد امّا به اتفاق چند تن از دوستان خود در ايام تابستان به فراگيري زبان عربي پرداخت براساس علاقه شخصي و تشويق پدر به حوزه علميه شهر اردبيل که مدرسه ملاابراهيم نام داشت وارد و به تحصيل مقدمات علوم اسلامي مشغول شد 2 و در سال 1326 هـ.ش به حوزه علميه قم عزيمت کرد و در مدرسه آيت‌الله حُجت کوه کمري اقامت گزيد و در درس بزرگاني چون آيت‌الله سلطاني، شيخ احمد کافي، عبدالجواد اصفهاني و ميرزا محمّد مجاهدي تبريزي حاضر گرديد ضمن آنکه در درس فلسفه شيخ محمّد لاکاني، ميرزا مهدي مازندراني و علامه طباطبايي هم شرکت مي‌کرد. 3
آيت‌الله مروج پس از اتمام مقدمات دروس حوزوي در قم و شروع درس خارج که مقارن با نهضت ملي شدن نفت در ايران بود، راهي مشهد مقدس و در درس خارج فقه و اصول آيت‌الله العظمي سيد يونس اردبيلي از مراجع تقليد آن زمان حاضر شد در بيت آيت‌الله اردبيلي مسئول دفتر و مُقسّم ايشان بود.4 پس از اقامت دو ساله در مشهد مقدس وي به قم بازگشت ضمن اينکه از آيت‌الله العظمي اردبيلي اولين اجازه تصدي امور شرعيه را دريافت نمود. در اقامت دوم در قم از محضر بزرگاني چون آيت‌الله العظمي بروجردي، امام خميني (ره)، علامه طباطبايي استفاده نموده از هم‌مباحثه‌اي‌هاي ايشان در قم به اين شخصيت‌ها مي‌شود اشاره کرد: آيت‌الله سيد صادق آل محمّد اهري، آيت‌الله سبحاني، آيت‌الله ناصر مکارم شيرازي، آيت‌الله سيد موسي شبيري زنجاني، شهيد مفتح، آيت‌الله بهشتي و مقام معظم رهبري، آيت‌الله خامنه‌اي.
در همين دوران لقب مروج را به پيشنهاد دوست همشهري خود آيت‌الله سيد ابراهيم سيد حاتمي برمي‌گزيند و به اين لقب شهرت پيدا مي‌کند. 5وي در ايام تحصيل خود موفق به دريافت اجازات متعددي از فقها و بزرگان اجتهاد شيعه گرديد از آن جمله صاحبان اجازات وي آيت‌الله العظمي اردبيلي، آيت‌الله العظمي سيد محسن حکيم، آيت‌الله العظمي سيد ابوالقاسم خويي، آيت‌الله العظمي سيد علي خامنه‌اي، آيت‌الله ميرزا علي‌اکبر مشکيني مي‌باشند. 6آيت‌الله مروج پس از بازگشت به اردبيل به تدريس و ترويج و اقامه نماز پرداخت.
ايشان علاوه بر مبارزات سياسي که اشاره خواهد شد و فعاليت‌هاي ترويجي اقدامات گسترده‌اي در بعد اجتماعي و فرهنگي هم به مساعدت فرهنگيان و مردم متدين اردبيل داشته‌اند که به اين شرح است؛ ايجاد مؤسسه مبارزه با فقر به همراهي آيت‌الله سيد عبدالکريم موسوي اردبيلي، ايجاد صندوق‌هاي قرض‌الحسنه متعدد در اردبيل و پيرامون آن، جمعيت مبارزه با سل، جمعيت حمايت از بيماران کليوي، ايجاد کتاب‌فروشي اسلامي، ايجاد کتابخانه مکتب‌المهدي، برپايي نمايشگاه کتاب اسلامي و مهمتر از همه ايجاد صندوق پستي 58 که از طريق اين صندوق پستي به سؤالات جوانان و دانش‌آموزان در مورد مسايل مذهبي پاسخ داده مي‌شد. بديهي بود به جهت فعاليت‌هايي که وي داشت کليه اقدامات او از طرف ساواک تحت کنترل و مراقبت باشد.
آيت‌الله مروج با آغاز نهضت اسلامي به رهبري امام خميني به همراه علمايي چون آيت‌الله سيد يونس يونسي اردبيلي، آيت‌الله مسايلي، آيت‌الله موسوي اردبيلي وارد مبارزات اسلامي گرديد و از جريان نهضت اسلامي و با ارسال تلگراف‌هايي به مراجع تقليد حمايت نمودند. 7در پي فاجعه مدرسه فيضيه قم آيت‌الله مروج در جمع علماي اردبيل به اقدام رژيم شديداً اعتراض کردند و پس از دستگيري امام خميني در 15 خرداد سال 1342 در تلگرافخانه اردبيل متحصن شده خواستار آزادي امام شدند. 8آيت‌الله مروج به جهت مبارزاتي که داشت در سال 1344 ممنوع‌الخروج گرديد. براساس گزارش‌هاي ساواک همزمان با تبعيد امام خميني به عراق از سوي علماي اردبيل مکاتباتي با امام خميني صورت گرفته است. با رحلت آيت‌الله حکيم در سال 1349 علماي اردبيل از جمله آقايان مسايلي و مروج به طرح مرجعيت امام خميني پرداختند. آيت‌الله مروج در سال‌هاي 1352 و 1353 سخنراني‌هاي انتقادآميزي از وضعيت سياسي و فرهنگي جامعه ايراد کرد که با واکنش ساواک مواجه گرديد. 9 با رحلت آيت‌الله سيد يونس يونسي اردبيلي وي به امامت جماعت مسجد ميرزا علي‌اکبر اردبيل که در جنب بازار قرار دارد پرداخت 10و عمده فعاليت‌هاي ايشان حول محور اسلام و مبارزه با مفاسد اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي بود. بخش ديگر از فعاليت‌هاي وي به مبارزه با بهائيت اختصاص داشت. مسجد ميرزا علي‌اکبر و ميرصالح دو کانون انقلاب اردبيل بودند که يکي را آيت‌الله مروج امامت مي‌کرد و ديگري را آيت‌الله مسايلي با اوج‌گيري نهضت اسلامي در سال 1356 هسته مبارزان مسلمان اردبيل فعاليت خود را در اين شهر شدت بخشيدند به جهت تبعيد برخي از مبارزان به اطراف اردبيل به ديدار تبعيدي‌ها مي‌شتافتند. در چهلم شهداي قيام مردم تبريز مراسم باشکوهي در مسجد ميرزا علي‌اکبر برگزار گرديد و اين سرآغاز شروع انقلاب اسلامي در اردبيل به جريان انقلاب بود که در اين مراسم آيت‌الله مروج سخنراني شديدالحني ايراد کرد در ادامه مبارزات رژيم پهلوي با انواع تهديدات برآن شد وي را ساکت نمايد در همين رابطه در يک تظاهرات به شدت مضروب گرديد 11و مدتي را در بيمارستان سپري کرد آيت‌الله مسايلي هم مدتي دستگير و تحويل ساواک تبريز شد. محرم سال 1357 ايام سرنوشت‌سازي بود. وي با سازماندهي برخي شعرا چون استاد شاهي اردبيلي گروهي به نام «قافله ايثار» را ايجاد کرد که در مراسم‌هاي خود اشعار سياسي را قرائت مي‌کردند. 12علماي اردبيل در کنار ساير علماي مبارز ايران پس از محرم 1357 اعلاميه خلع محمدرضا پهلوي از سلطنت را امضا کردند. همزمان با روزهاي پاياني رژيم پهلوي مبارزان مسلمان اردبيل کميته‌هايي محلي را تشکيل دادند که رياست آنها با آيت‌الله مروج و مسايلي بود. 13به دعوت آيت‌الله مفتح، آقاي مروج و برخي از مبارزان اردبيل در مراسم استقبال حضرت امام شرکت کرد به جهت روحيات اخلاقي و اجتماعي آيت‌الله مروج در سال 1358 از سوي امام خميني به عنوان امام جمعه و نماينده ولي‌فقيه تعيين گرديد. ايجاد ثبات لازم در شهر، مساعدت به محرومان، کمک به رزمندگان اسلام، برپايي نماز جمعه‌ي شکوهمند در اردبيل، برپايي کنگره مقدس اردبيلي، تلاش جهت استان شدن اردبيل قسمتي از فعاليت وي در دوران حيات وي در اردبيل بود. پس از رحلت حضرت امام از سوي مقام معظم رهبري نمايندگي ايشان در اردبيل را عهده‌دار شدند و نهايت در 27 فروردين 1380 درگذشت و پس از مراسم تشييع بي‌نظير در اردبيل در قبرستان عمومي شهر به خاک سپرده شد. 14
/خ
آيت‌الله مروج پس از اتمام مقدمات دروس حوزوي در قم و شروع درس خارج که مقارن با نهضت ملي شدن نفت در ايران بود، راهي مشهد مقدس و در درس خارج فقه و اصول آيت‌الله العظمي سيد يونس اردبيلي از مراجع تقليد آن زمان حاضر شد در بيت آيت‌الله اردبيلي مسئول دفتر و مُقسّم ايشان بود.4 پس از اقامت دو ساله در مشهد مقدس وي به قم بازگشت ضمن اينکه از آيت‌الله العظمي اردبيلي اولين اجازه تصدي امور شرعيه را دريافت نمود. در اقامت دوم در قم از محضر بزرگاني چون آيت‌الله العظمي بروجردي، امام خميني (ره)، علامه طباطبايي استفاده نموده از هم‌مباحثه‌اي‌هاي ايشان در قم به اين شخصيت‌ها مي‌شود اشاره کرد: آيت‌الله سيد صادق آل محمّد اهري، آيت‌الله سبحاني، آيت‌الله ناصر مکارم شيرازي، آيت‌الله سيد موسي شبيري زنجاني، شهيد مفتح، آيت‌الله بهشتي و مقام معظم رهبري، آيت‌الله خامنه‌اي.
در همين دوران لقب مروج را به پيشنهاد دوست همشهري خود آيت‌الله سيد ابراهيم سيد حاتمي برمي‌گزيند و به اين لقب شهرت پيدا مي‌کند. 5وي در ايام تحصيل خود موفق به دريافت اجازات متعددي از فقها و بزرگان اجتهاد شيعه گرديد از آن جمله صاحبان اجازات وي آيت‌الله العظمي اردبيلي، آيت‌الله العظمي سيد محسن حکيم، آيت‌الله العظمي سيد ابوالقاسم خويي، آيت‌الله العظمي سيد علي خامنه‌اي، آيت‌الله ميرزا علي‌اکبر مشکيني مي‌باشند. 6آيت‌الله مروج پس از بازگشت به اردبيل به تدريس و ترويج و اقامه نماز پرداخت.
ايشان علاوه بر مبارزات سياسي که اشاره خواهد شد و فعاليت‌هاي ترويجي اقدامات گسترده‌اي در بعد اجتماعي و فرهنگي هم به مساعدت فرهنگيان و مردم متدين اردبيل داشته‌اند که به اين شرح است؛ ايجاد مؤسسه مبارزه با فقر به همراهي آيت‌الله سيد عبدالکريم موسوي اردبيلي، ايجاد صندوق‌هاي قرض‌الحسنه متعدد در اردبيل و پيرامون آن، جمعيت مبارزه با سل، جمعيت حمايت از بيماران کليوي، ايجاد کتاب‌فروشي اسلامي، ايجاد کتابخانه مکتب‌المهدي، برپايي نمايشگاه کتاب اسلامي و مهمتر از همه ايجاد صندوق پستي 58 که از طريق اين صندوق پستي به سؤالات جوانان و دانش‌آموزان در مورد مسايل مذهبي پاسخ داده مي‌شد. بديهي بود به جهت فعاليت‌هايي که وي داشت کليه اقدامات او از طرف ساواک تحت کنترل و مراقبت باشد.
آيت‌الله مروج با آغاز نهضت اسلامي به رهبري امام خميني به همراه علمايي چون آيت‌الله سيد يونس يونسي اردبيلي، آيت‌الله مسايلي، آيت‌الله موسوي اردبيلي وارد مبارزات اسلامي گرديد و از جريان نهضت اسلامي و با ارسال تلگراف‌هايي به مراجع تقليد حمايت نمودند. 7در پي فاجعه مدرسه فيضيه قم آيت‌الله مروج در جمع علماي اردبيل به اقدام رژيم شديداً اعتراض کردند و پس از دستگيري امام خميني در 15 خرداد سال 1342 در تلگرافخانه اردبيل متحصن شده خواستار آزادي امام شدند. 8آيت‌الله مروج به جهت مبارزاتي که داشت در سال 1344 ممنوع‌الخروج گرديد. براساس گزارش‌هاي ساواک همزمان با تبعيد امام خميني به عراق از سوي علماي اردبيل مکاتباتي با امام خميني صورت گرفته است. با رحلت آيت‌الله حکيم در سال 1349 علماي اردبيل از جمله آقايان مسايلي و مروج به طرح مرجعيت امام خميني پرداختند. آيت‌الله مروج در سال‌هاي 1352 و 1353 سخنراني‌هاي انتقادآميزي از وضعيت سياسي و فرهنگي جامعه ايراد کرد که با واکنش ساواک مواجه گرديد. 9 با رحلت آيت‌الله سيد يونس يونسي اردبيلي وي به امامت جماعت مسجد ميرزا علي‌اکبر اردبيل که در جنب بازار قرار دارد پرداخت 10و عمده فعاليت‌هاي ايشان حول محور اسلام و مبارزه با مفاسد اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي بود. بخش ديگر از فعاليت‌هاي وي به مبارزه با بهائيت اختصاص داشت. مسجد ميرزا علي‌اکبر و ميرصالح دو کانون انقلاب اردبيل بودند که يکي را آيت‌الله مروج امامت مي‌کرد و ديگري را آيت‌الله مسايلي با اوج‌گيري نهضت اسلامي در سال 1356 هسته مبارزان مسلمان اردبيل فعاليت خود را در اين شهر شدت بخشيدند به جهت تبعيد برخي از مبارزان به اطراف اردبيل به ديدار تبعيدي‌ها مي‌شتافتند. در چهلم شهداي قيام مردم تبريز مراسم باشکوهي در مسجد ميرزا علي‌اکبر برگزار گرديد و اين سرآغاز شروع انقلاب اسلامي در اردبيل به جريان انقلاب بود که در اين مراسم آيت‌الله مروج سخنراني شديدالحني ايراد کرد در ادامه مبارزات رژيم پهلوي با انواع تهديدات برآن شد وي را ساکت نمايد در همين رابطه در يک تظاهرات به شدت مضروب گرديد 11و مدتي را در بيمارستان سپري کرد آيت‌الله مسايلي هم مدتي دستگير و تحويل ساواک تبريز شد. محرم سال 1357 ايام سرنوشت‌سازي بود. وي با سازماندهي برخي شعرا چون استاد شاهي اردبيلي گروهي به نام «قافله ايثار» را ايجاد کرد که در مراسم‌هاي خود اشعار سياسي را قرائت مي‌کردند. 12علماي اردبيل در کنار ساير علماي مبارز ايران پس از محرم 1357 اعلاميه خلع محمدرضا پهلوي از سلطنت را امضا کردند. همزمان با روزهاي پاياني رژيم پهلوي مبارزان مسلمان اردبيل کميته‌هايي محلي را تشکيل دادند که رياست آنها با آيت‌الله مروج و مسايلي بود. 13به دعوت آيت‌الله مفتح، آقاي مروج و برخي از مبارزان اردبيل در مراسم استقبال حضرت امام شرکت کرد به جهت روحيات اخلاقي و اجتماعي آيت‌الله مروج در سال 1358 از سوي امام خميني به عنوان امام جمعه و نماينده ولي‌فقيه تعيين گرديد. ايجاد ثبات لازم در شهر، مساعدت به محرومان، کمک به رزمندگان اسلام، برپايي نماز جمعه‌ي شکوهمند در اردبيل، برپايي کنگره مقدس اردبيلي، تلاش جهت استان شدن اردبيل قسمتي از فعاليت وي در دوران حيات وي در اردبيل بود. پس از رحلت حضرت امام از سوي مقام معظم رهبري نمايندگي ايشان در اردبيل را عهده‌دار شدند و نهايت در 27 فروردين 1380 درگذشت و پس از مراسم تشييع بي‌نظير در اردبيل در قبرستان عمومي شهر به خاک سپرده شد. 14
پي نوشتها:
1به نقل از يادداشت حاج اصغر خليل‌زاده برادر آيت‌الله مروج
2 مصاحبه با دکتر عبدالرحيم جلائي، توسط نگارنده
3 به نقل از يادداشت اصغر خليل‌زاده
4مصاحبه با حاج محمّد ملکي، توسط نگارنده جلسه اول
5 مصاحبه با آيت‌الله سيد حاتمي، توسط نگارنده جلسه اول
6 رحيم نيکبخت، پيک محبت، مروري بر زندگينامه آيت‌الله مروج، اردبيل، نيک‌آموز، 1383، صص 20- 18
.7اسناد انقلاب اسلامي، ج 1، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامي، 1374، ص 24
.8آرشيو مرکز اسناد انقلاب اسلامي، پرونده قيام 15 خرداد ش ب 111، ص 187
.9آرشيو مرکز اسناد انقلاب اسلامي، پرونده آيت‌الله يونسي اردبيلي، کد 7881
10پيک محبت، پيشين، ص 96.
11 آرشيو مرکز اسناد انقلاب اسلامي، پرونده آيت‌الله مروج، کد 7979
12مصاحبه با عسگر شاهي‌زاده اردبيلي، توسط نگارنده جلسه اول.
13مصاحبه با اسماعيل علي‌اکبر، توسط نگارنده جلسه اول
14زندگينامه مرحوم آيت‌الله مروج، اردبيل، سازمان تبليغات اسلامي، 1380.
/خ
