شیخ محمد بهاری ، فقیه و عارف نامدار

ولادت و ایام کودکى‏

عارف سالک، عالم ربّانى، حکیم فرزانه، مجتهد عادل، فقیه نامدار، حضرت آیةاللَّه شیخ محمّد بهارى در خانواده‏اى اصیل و مذهبى چشم به جهان گشود. او فرزند میرزا محمّد بهارى، از ستارگان تابناک آسمان علم و عرفان است. بهارى در سال 1265 ه‍.ق. در شهر بهار از توابع همدان متولد شد. حاج میرزا محمّد (١) بهارى که مردى وارسته بود، داراى 3 پسر به نام‏هاى: صادق، فرّخ و محمّد و یک دختر به نام خانم بود. همسرِ وى، زنى با ایمان بود. حاج میرزا محمّد کاسب بود و وضعیت مالى نسبتاً خوبى داشت. از قراین و شواهد پیداست که او از راه خرید و فروش و کشاورزى، امرار معاش مى‏کرد.

آغاز تحصیلات‏

شیخ محمّد بهارى همراه حاج شیخ محمّد باقر بهارى به مکتب خانه ملاّ عباس على در بهار رفته و خواندن و نوشتن را آموخت و قرائت قرآن و احکام شرعى را فرا گرفت.
او علاقه زیادى به آموختن علم داشت. وى در نوجوانى دروس حوزوى را نزد ملاّ جعفر بهارى فرا گرفت.
ملا جعفر دانشمندى وارسته بود که براى تأمین مخارج زندگى خویش، از وجوهات شرعیه استفاده نمى‏کرد. او از راه کشاورزى، امرار معاش مى‏کرد. این مرد الهى گذشته از این که از مدارج علمى بالایى برخوردار بود زاهدى با تقوا نیز بود. ضمیرِ پاک، قلب مطمئن و آرامش خاطر از ویژگى‏هاى اخلاقى وى بود. گویا شکل‏گیرى پایه‏هاى اولیه علمى - عرفانى شیخ محمّد بهارى و آیةاللَّه حاج شیخ محمّد باقر بهارى در کلاس درس ملاجعفر بوده است.

عزیمت به بروجرد

شیخ محمّد بهارى پس از اتمام تحصیلات مقدماتى در همدان، براى ادامه تحصیل به بروجرد عزیمت مى‏کند و در درس آیةاللَّه حاج میرزا محمود بروجردى، پدر آیةاللَّه العظمى آقا حسین بروجردى‏ شرکت مى‏کند. او پس از اخذ درجه اجتهاد در32 سالگى، به زادگاه خود برمى‏گردد. وى مدت کوتاهى در بهار به ارشاد مردم مى‏پردازد و دوران جوانى، همراه پدر به زیارت اماکن مقدّس در عراق مى‏رود.

هجرت به نجف اشرف

شیخ محمّد بهارى در سال 1297 ه‍.ق. براى ادامه تحصیلات وارد حوزه علمیه نجف اشرف مى‏گردد. وى در نجف از ملازمان درس آخوند ملا حسینقلى همدانى و از شاگردان ممتاز او بود. آخوند همدانى درباره‏اش فرمود: «حاج شیخ محمّد بهارى، حکیم اصحاب من است.»
بهارى در درس عارف کامل و استاد بى‏نظیر عرفان، آخوند ملاّ حسینقلى شوندى درجزینى همدانى (متوفاى: 1311 ه‍.ق.) شرکت مى‏کنند و تا زمان وفات آن مرد بزرگ از محضر پر فیضش بهره‏مند مى‏شود.
حاج شیخ محمّد بهارى در نجف دچار بیمارى مزمن مى‏شود. پزشکان راه علاج او را تغییر آب و هوا مى‏دانند. وى به سفارش پزشکان، به ایران بر مى‏گردد و مدّتى در مشهد ماندگار مى‏شود. باردیگر تصمیم به سفر به نجف مى‏گیرد، امّا بدتر شدن وضعیت جسمانى‏اش سبب بازگشت او به بهار مى‏شود و تا پایان عمر در این شهر اقامت مى‏گزیند.

استادان‏

بهارى دروس مقدماتى را در زادگاهش، زیر نظر پدرش، نزد ملاّ عباسعلى بهارى و ملاّ جعفر به پایان رسانید. آن گاه براى ادامه تحصیلات به همدان رفت و در درس استاد اسماعیل همدانى و میرزا محمود طباطبایى شرکت کرد. سپس به بروجرد رفت و دروس فقه و اصول را نزد مرحوم حاج میرزا محمود بروجردى فرا گرفت و از وى اجازه اجتهاد گرفت. بهارى در سال 1297 ه' .ق. به نجف اشرف رفت و از آموخته‏هاى ملاحسینقلى شوندى بهره‏مند شد.
بهارى در عرفان و قرآن، از محضر آیةاللَّه العظمى آخوند ملاحسینقلى شوندى همدانى بهره‏ها برد. شاگردان مکتب تربیتى آخوند را بیش از 300 نفر ذکر کرده‏اند.
سید احمد کربلایى، سید ابوالقاسم اصفهانى، شیخ محمّد بهارى همدانى، دولت آبادى، شیخ باقر آقا موسى، میرزا جواد آقا ملکى تبریزى، سید محمّد سعید حبوبى، شیخ آقا رضا تبریزى، شیخ‏على (فرزند آخوند)، شیخ على قمى، شیخ مولى شراره، از شاگردان مشهورِ آن عارفِ وارسته هستند. شیخ محمّد بهارى از برجسته‏ترین شاگردان آخوند ملاحسینقلى همدانى بود. به تعبیر شیخ آقا بزرگ تهرانى، هو اجلهم اعظمهم. او شاگرد (٢)آخوند بود.
آیةاللَّه سید محمّد حسین طهرانى او و سید احمد کربلایى را ممتازترین شاگردان آخوند همدانى دانست و درباره سید احمد کربلایى فرمود: «از اعاظم فقهاء شیعه امامیه و از اساتید حکمت و عرفان الهى بوده است.» اما در حکمت و عرفان او همین بس که پس از رحلت مرحوم عارف بى‏بدیل و حکیم و مربى و مدرس و فقیه بى‏نظیر حضرت آیةاللَّه آخوند ملاحسینقلى همدانى - رضوان‏اللَّه تعالى‏علیه - در نجف اشرف، با عدیل و همردیف خود، مرحوم شیخ محمّد بهارى در میان سیصد تن از شاگردان آن مرحوم، سرآمد و شاخص بود.
پس از مهاجرت بهارى به همدان، سید احمد کربلایى، یگانه عالِم اخلاق و مربى نفوس در طى طریق الهى و سیر در معارج و مدارج کمال نفس انسانى و ایصال به کعبه مقصود و حرم معبود بود. (٣)
شیخ محمّد بهارى و حاج سید احمد کربلایى از تربیت شدگان مکتب عرفان آخوند ملاحسینقلى همدانى و از شاگردان توانمند او بودند. آخوند ملاحسینقلى همدانى عرفان را از آیةاللَّه آقا سید على شوشترى آموخته بودند و سید على شوشترى نیز از مرد «جولا».
حاج سید محمّد حسین طباطبایى قاضى مى‏نویسد:
من از پدرم پرسیدم: «شما عرفان را از که اخذ کرده‏اید؟ فرمودند: از مرحوم سید احمد کربلایى طهرانى. عرض کردم: او از چه کسى؟ فرموند: از آقا سید على شوشترى. عرض کردم: او از چه کسى؟ فرمودند: از «جولا» عرض کردم: او از چه کسى فرا گرفته؟ ایشان با تغیر فرمودند: من چه دانم! تو مى‏خواهى سلسله درست بکنى.» (٤)

اخلاق و کرامات شیخ محمّد بهارى‏

اسرار الهى در دل تابناک بهارى موج مى‏زد. آن بزرگوار از حیث اخلاق، متواضع، مؤدب و در حفظ آداب معاشرت و سعه صدر، سعیى بلیغ مى‏نمود.
بهارى در اخلاق، حسن رفتار، حلم، بردبارى و خوش خُلقى از بین شاگردان مرحوم آخوند، زبانزد و نمونه و بارز بود. او در نجف، شیوه تربیتى استادش را ادامه داد. بسیارى از عالمان و تاجران ایرانى، عرب و هندى شیوه سلوک و خود سازى را از او طلب مى‏کردند وى نیز با کمال گشاده‏رویى و مهر و محبّت، شفاهى یا کتبى آنان را هدایت و ارشاد مى‏نمود و بدین ترتیب مکتب آخوند را استمرار و تداوم مى‏بخشید.
میرزا جواد آقا ملکى تبریزى که از بزرگان اهل معرفت زمان خویش بود، درباره استاد خویش، آخوند همدانى مى‏نویسد:
در یک برخورد اعجاب آنگیز، مرحوم آخوند یک فرد منحرف را دگرگون مى‏ساخت. گویند: آقایى آمد نزد مرحوم آخوند و ایشان او را توبه دادند. در عرض 48 ساعت بعد، وقتى که آن مرد آمد به گونه‏اى متحوّل شده بود که باورمان نمى‏شد که این همان آدم چند ساعت پیش باشد. (٥)
آیةاللَّه شیخ محمّد بهارى همانند استاد گرانقدرش بود. او در همان برخورد اول، طرف مقابل را مجذوب و شیفته خود مى‏ساخت. او روزى در نجف اشرف، با جمعى از طلاب در محوطه حیاط مدرسه ایستاده بود. رهگذرى جسارتى به طلاب مى‏نماید. طلبه‏ها در صدد پاسخ به توهین او بر مى‏آیند، امّا بهارى مى‏گوید: او را به من واگذارید. بهارى به رهگذر مى‏گوید: آیا نخواهى مُرد؟ آیا وقت آن نرسیده است که از خواب غفلت بیدار شوى؟ آن مرد نگاهى به پشت سرخود مى‏کند و خطاب به بهارى مى‏گوید: چرا، چرا؟ اتفاقاً موقعش فرا رسیده است! او در حضور بهارى توبه مى‏کند و تحوّل و انقلابى درونى در او پیدا مى‏شود و از زهّاد و عبّاد و از اوتاد زمان خود مى‏شود.

چهره‏اى متبسم در پس اندوه‏

حجة الاسلام و المسلمین عندلیب زاده همدانى درباره شیخ محمّد بهارى فرمود: «او قلبى مطمئن و آکنده از اندوه داشت، اما در پس این اندوه، چهره‏اى بشاش و شادمان داشت و از جدال و مناظره برکنار بود. بیان و کردار، حتى قیافه‏اى دلنشین و جذاب داشت، به گونه‏اى که کودکان هم حضور در محضر او را بر بازى‏هاى کودکانه شیرین خود ترجیح مى‏دادند!»

گریز از تعریف و تمجید دیگران‏

شیخ محمّد بهارى مصداق بازر آیه (رجالٌ لا تلهیهم تجارة و لا بیع عن ذکراللَّه) بود او همواره به‏ (٦)یاد خدا بود. معنویت، اخلاص، تقوا و زهد از اوصاف بارز ایشان بود.
بهارى از این که در عرصه شهرت قرار بگیرد، گریزان بود. شاید این جهت است که تنها دو اثر علمى؛ تذکرة المتقین و منشآت از او باقى مانده است. او از تعریف و تمجید دیگران و از این که در معرض مدح قرار گیرد، گریزان بود.
آیةاللَّه العظمى آخوند ملاحسینقلى همدانى به نقل از یکى از شاگردان شیخ محمّد بهارى، فرمود: نزد بهارى درس اخلاق مى‏خواندیم، یک روز به محل درس بهارى مراجعت کردیم، استاد فرمود: دیگر درسى نیست؟! عرض کردیم: چرا! فرمود: آیا طى این مدت تغییر حال پیدا نکرده‏اید؟ اگر نکرده‏اید، طبیب را عوض کنیم! بهارى با نفس مسیحایى خود، درصدد (٧)ایجاد تحول و انقلاب درونى در شاگردانش بود. او که خودش را از قید و بند دنیوى آزاد ساخته بود، در فکر آزاد سازى دیگران هم بود.

شاگردان‏

شاگردان شیخ محمّد بهارى در حوزه علمیه نجف، ضمن تحصیل علوم دینى، به تدریس نیز مشغول بودند.
عارف فرزانه، شیخ لطیف بهارى (فرزند ملاّ درویش) از شاگردان او بود. شیخ لطیف از عارفان و عالمان ربّانى زمان خود به شمار مى‏رفت. بهارى در ملاقات با اهالى شهر بهار، از معنویت، زهد و عرفان وى بسیار تعریف کرد.
مرحوم شیخ محمّد بهارى شاگردان بسیارى داشت نامه‏هاى وى که در کتاب تذکرة المتقین گرد آمده است، خود حکایت از این مدعاست.

از منظر بزرگان‏

آخوند همدانى درباره بهارى فرمود:
«شیخ محمّد بهارى حکیم اصحاب من است.» (٨)
آخوند او را وصى خود قرار داده بود. (٩)
علاّمه تهرانى از استاد خود، علاّمه طباطبایى و او از استاد خود، آیةاللَّه سید على قاضى نقل مى‏کند که حاج احمد کربلایى فرمود: ما پیوسته در خدمت ملاحسینقلى همدانى بودیم و آخوند همدانى 100% مال ما بود، ولى همین که آقاى بهارى با آخوند روابط آشنایى بست، آخوند دائماً در خدمت او بود و بیش‏تر با او مراوده داشت و در واقع، آخوند را از ما گرفت. (١٠)
سید محسن امین عاملى، نویسنده «اعیان الشیعه» مى‏نویسد:
«کان من العلماء الرّبانین و السالکین المراقبین تلّمذ فى النجف على الملاحسینقلى الهمدانى... و کان من اخص تلامذته و کان ذا صفات و مقامات رفیعة مشتغلاً بالعلم دائم المراقبة و کان لوجودة آثار شریفه»؛ او (١١)عالمى ربّانى، مراقب، داراى صفات والا و مقامات بلندى بود. همیشه و در همه حال مراقبه داشت و وجودش مایه برکت بود.
آیةاللَّه العظمى محمّد حسین نائینى‏ در مورد عظمت روحى و معنوى بهارى فرمود: «شهر آن جاست که حاج شیخ محمّد بهارى آرمیده است» یکى از بزرگان در جلسه اخلاقى، فرمود: از مرحوم آیةاللَّه نجفى شنیدم که فرمود: آیةاللَّه العظمى حاج شیخ محمّد حسین نجفى نائینى در جلسه درس، به ایشان فرمود: آیا اهالى همدان به زیارت مرقد منور و مطهر عارف کامل، شیخ محمّد بهارى‏ مشرف مى‏شوند و از او تبرک مى‏گیرند و این فرصت را مغتنم مى‏شمارند؟
آیةاللَّه شیخ محمّد بهارى از شخصیت‏هاى نادر و انسان کامل و وارسته‏اى بود که همه آشنایان او به پاکى، صداقت و عدالت او اذعان داشتند. امام خمینى؛ در تفسیر سوره حمد مى‏فرماید: یکی ازآقایان می گفت که اسم کسی را پیش مرحوم شیخ محمد بهاری ظاهراً بردند (ایشان) گفت: عادل کافری است . گفتیم : عادل است یعنی چه ؟ کافراست یعنی چه ؟ گفت : عادل است برای اینکه روی موازین شرعی عمل می کند و هیچ معصیت نمی کند. اما کافر است برای اینکه خدائی که او می پرستد خدا نیست ! (١٢)
شیخ آقا بزرگ تهرانى، در «الذریعه الى تصانیف الشیعه» در معرفى کتاب «تذکرة المتقین» شیخ محمّد بهارى مى‏نویسد:
«فارسیه فیه جملة من کلمات الأعاظم فى الاخلاق و مکاتیبهم الصادره فى آداب السلوک منها مکاتبته جمال السالکین الشیخ الفقیه الورع الزاهد المولى حسینقلى الدرجزینى الهمدانى... و مکاتبته تلمیذ الاجل و وصیه العالم السالک الشیخ محمّد بن میرزا محمّد البهارى» (١٣)
تذکرة المتقین کتابى است فارسى در او جمله‏اى از کلمات اعاظم در اخلاق و نامه‏هایى است که در آداب سیر و سلوک نگاشته شده است. از جمله، نامه جمال سالکین، شیخ فقیه و ورع و زاهد، مولى حسینقلى درجزینى همدانى است و نامه‏هاى شاگرد بزرگوار و وصیش، دانشمند و عالم سالک، حاج شیخ محمّد بهارى مى‏باشد.
شیخ آقا بزرگ تهرانى، معتقد بود که بهارى از بزرگان علم اخلاق و سیر و سلوک و عرفان است و در اخلاق و تهذیب نفس و تزکیه روح، سرآمد و از اوتاد به حساب مى‏آید.
علاّمه سید محمّد حسین حسینى طهرانى مى‏فرماید: آیةاللَّه مرحوم بهارى - قدس‏اللَّه تربته الشریفه - از اعاظم تلامذه و شاگردان آخوند همدانى بود که سالیان متمادى درک حضور او را کرده بود و به درجات کمال فائز آمد.
این حقیر بارها به زیارت مرقدش به بهار همدان رفته‏ام و این‏گونه شنیده‏ام و بدان اعتقاد دارم که آن مرحوم از میهمانان خود پذیرایى مى‏کند! (١٤)
حاج شیخ میرزا جواد انصارى همدانى که اهل معرفت و سیر و سلوک بود و در همدان سکونت داشت، همیشه براى زیارت قبر آیةاللَّه شیخ محمّد بهارى و استمداد از روح بلند او، به بهار مى‏رفت. او بارها راه 19 کیلو مترى بهار - همدان را پیاده طى کرد و به زیارت قبر بهارى رفت. وى درباره عظمت شخصیت عرفانى بهارى گفته است: من بعد از قبر سلمان فارسى، قبرى را به نورانیت محمّد بهارى در بهار همدان ندیده‏ام و خود بارها با پاى پیاده از همدان تا بهار طى مى‏کردم و به زیارت ایشان مى‏آمدم.
عالم ربّانى، شیخ حسنعلى نخودکى‏اصفهانى نیز چنین نوشته‏اند: «این حقیر فقیر کثیر التقصیر به مرحوم آقا شیخ محمّد بهارى‏ مودّت و ارادتى خاص داشتم، چنانکه چند روزى در نجف اشرف در خدمتشان بودم و ایشان نسبت به حقیر مرحمت و لطف ویژه‏اى عنایت فرمودند و پس از چند روز که حقیر عازم اصفهان شدم، تعلیقه‏اى به حقیر مرقوم فرمودند که در آن نوشته بود: اگر وصیت کنم تو را، زیره به کرمان بردن است و اگر وصیت از تو بخواهم، فالوده پیش هالو نهادن است و پس از اندکى فوت نمودند! (١٥)

آثار

آثار علمى آیةاللَّه شیخ محمّد بهارى منحصر به مکاتباتى است که براى شاگردان خود نگاشته است. تعدادى از این مکاتبات ارزشمند در کتاب تذکرة المتقین به گرد آمده است. مى‏نویسد:
«این بنده از حضرت آیةاللَّه العظمى خامنه‏اى (مد ظل‏العالى) شنیدم که فرمودند: مرحوم شیخ محمّد بهارى افزون بر کتاب تذکرة المتقین، نوشته یا نوشته‏هاى دیگرى نیز داشته است.» (١٦)
شیخ آقا بزرگ تهرانى در کتاب ارزشمند الذریعه الى تصانیف الشیعه، از کتاب «منشآت» بهارى یاد مى‏کند و مى‏نویسد: منشآت بهارى الهمدانى النجفى الحاج شیخ محمّد بهارى به طبع تهران‏ (١٧)
کتاب دیگرى به نام «کتاب القضاء» را نیز به شیخ محمّد بهارى نسبت مى‏دهند. بهارى از نظر علمى، به درجات عالى و اجتهاد رسیده بود و شاگردان بسیارى نیز تربیت کرده بود. اگر آثار مکتوب و قلمى کم‏تراز ایشان به یادگار مانده است، نشان از توجه وى به تربیت شاگردان و رجال دینى و اهتمام خاص در سیر و سلوک وى است، به گونه‏اى که کتاب تذکرة المتقین، دستور العمل و نسخه عرفانى و تهذیب نفس براى شاگردان است.

مسلک عرفانى‏

اهل سیر و سلوک و عرفان در سیر تکاملى و تهذیب و تزکیه روح که زمینه شهود را فراهم مى‏کند، شیوه‏ها و روش‏هاى متفاوتى داشتند که به برخى از روش‏ها اشاره مى‏شود.

1 - سکوت:

عارفان عده‏اى از براى تصفیه و تزکیه نفس، سکوت را اختیار کرده‏اند کم گویى و گزیده گویى را از راه‏هاى ریاضت مشروع و نیل به مطلوب شمرده‏اند.
کم گوى و گزیده گوى چون دُر
تا زَنْدَک تو جهان شود پُر

2 - گرسنگى:

از دیگر شیوه‏هاى زمینه ساز براى رسیدن به مقام شهود که در مکتب عرفان هم به آن اشاره شده است، گرسنگى است.
درباره حضرت مسیح آمده است: «کان ادامه الجوع»؛ همواره خودش او تحمل گرسنگى بود.

3 - کم خوابى:

کم خوابى از دیگر راه‏هاى پسندیده عارفان است. آیات قرآن نیز به فضیلت آن اشاره کرده است. (١٨)

4 - تنهایى:

تنهایى این فرصت را به انسان عارف مى‏بخشد که فارغ از هر پدیده مادى به اعمال درونى و نفسانى خویش بپردازد. اشتغال طولانى همانا نفس را به دنیاى مادى فرا مى‏خواند و اجازه به خود اندیشیدن را از انسان مى‏گیرد.

5 - اخلاص:

از جلمه راه‏هاى سیر و سلوک، تزکیه نفس و اخلاص ورزیدن است. اگر اخلاص راه جداگانه‏اى هم تلقى نشود، حداقل از آداب و شرایط مهم تزکیه نفس و خودسازى است.

6 - خوف و رجاء:

بزرگترین عامل ترقى و تکامل بشر، به ویژه عارفان و سالکان همین بیم و امید است. از مظاهر ادب در پیشگاه خداوند، بیم از عذاب و امید به رحمت الهى است. خوف و رجاء همیشه به یک اندازه نزد عارفان مطرح نبوده و برخى بُعد قوى‏تر و در برخى دیگر بُعد رجاء غلبه داشته است و دسته سومى هم وجود داشته‏اند که به هر دو، نگاهى متعادل و عاقلانه داشته‏اند.
یک نیمه رخت ولست مِنکم ببعید
یک نیمه دگر اِنَّ عذابى لشدید
بنابر آثار به جا مانده از بهارى وى خبر دسته دوم مى‏باشد؛ یعنى او بُعد رجاء را بر بیم او غلبه مى‏داد. در این زمینه، علاّمه آیةاللَّه سید محمّد حسین حسینى طهرانى مى‏نویسد:
در حقیقت بازگشت ادب به سوى اتخاذ طریق معتدل بین خوف و رجاء است و لازمه عدم رعایت ادب کثرت انبساط است که چون از حد در گذرد مطلوب نخواهد بود. مرحوم حاج میرزا على آقا قاضى -رضوان‏اللَّه‏تعالى‏علیه - مقام انبساط و ارادتش غلبه داشت بر خوف ایشان. و همچنین مرحوم حاج شیخ محمّد بهارى -رحمةاللَّه‏علیه- این طور بود. در مقابل حاج میرزا جواد آقا ملکى تبریزى - رضوان‏اللَّه‏تعالى‏علیه - مقام خوفش بر رجاء و انبساط غلبه داشت و این معنى از گوشه و کنار سخنانشان مشهود و پیداست. هر کسى که امیدوارى و انبساط او بیشتر باشد، او را «خراباتى» و هر که خوف او افزون باشد، او را «مناجاتى» نامند؛ ولى کمال در رعایت اعتدال است. از حائز بودن کمال انبساط در عین حال کمال خوف و این معنى فقط در گفتار و کردار و قول و فعل ائمه اطهار: موجود است. (١٩)
بهارى در این مشرب عرفانى از استاد خود، آخوند همدانى پیروى کرده است.

وفات‏

آیةاللَّه شیخ محمّد بهارى در نجف مریض شد و به سفارش پزشکان، به ایران بر مى‏گردد، عازم مشهد مى‏شود. او مدتى بعد، قصد بازگشت به نجف اشرف مى‏کند که شدّت یافتن بیمارى، او را از این تصمیم منصرف مى‏سازد و او ناچار به زادگاهش، بهار بر مى‏گردد و در نهم ماه مبارک رمضان 1325 ه'. ق. روحش به رضوان الهى پَرمى‏کشد و پیکر پاکش در شهر بهار به خاک سپرده مى‏شود.
علاّمه شیخ آقا بزرگ تهرانى، تاریخ وفات شیخ محمّد بهارى را نهم ماه مبارک رمضان سال 1325 ه‍.ق. داند و مى‏فرماید: در تاریخ وفات مرحوم بهارى، این گونه وارد شده است: « آه خزان شد گل و بهار محمّد » (٢٠)
مرقد منور آن مرحوم هم اکنون در میان بیش از 160 تن از شهیدان سرافراز و گلگون کفن انقلاب اسلامى و جنگ تحمیلى عراق علیه ایران، در باغ بهشت شهداى بهار، زیارتگاه مردم است. یکى از بزرگان نقل کرده‏اند: اطرافیان بهارى در زمان حیاتش، به ایشان پیشنهاد مى‏کنند بعد از رحلتش، جنازه‏اش را به نجف منتقل کنند و در آن جا به خاک بسپارند. ایشان با قاطعیت مى‏گوید: مرا در گورستان شهر بهار دفن کنید. چون مى‏خواهم کنار شهیدان باشم.
آرامگاه وى زیارتگاه مردم از شهرهاى مختلف کشور است. گاه اشخاص گرفتار و حاجتمند براى رفع گرفتارى و برآورده شدن حاجات خویش، به آستان مبارک و شفابخش آن ابر مرد زهد و تقوا، روى امید مى‏آورند. کرامات فراوانى نیز در این زمینه از ایشان نقل و مشاهده شده است!

پي نوشت :

(١) تذکرة المتقین، ص 23 و حکیم اصحاب، ص 43.
(٢) نقباء البشر، ص 677.
(٣) توحید علمى و عینى در مکاتیب حکمى و عرفانى، ص 17 و 18.
(٤) الله‏شناسى، ج 1، ص 191.
(٥) فلسفه اخلاقى، ص 12 - 19.
(٦) سوره نور، آیه 37.
(٧) روزنامه جمهورى اسلامى، شماره 5931.
(٨) روزنامه جمهورى اسلامى، شماره 3342.
(٩) سیماى فرزانگان، ج 3، ص 58.
(١٠) توحید علمى و عینى، ص 17.
(١١) اعیان الشیعه، ج 9، ص 402.
(١٢) تفسیر سوره حمد، ص 120.
(١٣) الذریعه، ج 4، ص 46.
(١٤) توحید علمى و عینى در مکاتیب حکمى و عرفانى، ص 17، پاورقى و روح مجرد، ص 157.
(١٥) نشان از بى‏نشان‏ها، ص 530.
(١٦) سیستم کیفرى اسلام و پاسخ به شبهات، ص 27.
(١٧) الذریعه الى تصانیف الشیعه، ج 23، ص 25.
(١٨) سوره ذاریات، آیات 16 - 18 و سوره سجده 10 و 11.
(١٩) رساله لب‏اللُّباب، ص 117 و 118.
(٢٠) الذریعه، ج 4، ص 46.

منبع: شخصیت‌های نامور ، جلد سوم /س