روش فاطمه زهرا(س) در این زمینه به این شکل بود که نمی‌گذاشت در شب بیست و سوم هیچ فردی از افراد خانواده‌اش به خواب روند و به آنها غذای کمی می‌داد و از آنها می‌خواست در طول روز استراحت کنند تا اینکه بتوانند این شب را بیدار بمانند و می‌فرمود: "محروم کسی است که از خیر و برکت این شب محروم شود".[1]
حاج شیخ عباس قمی نیز نقل کرده است که امام باقر(ع) در شب بیست و یکم و شب بیست و سوم تا نیمه شب دعا می‌خواند و آنگاه به نماز می‌پرداخت.[2]
امام حسن عسکری (ع) هم، چون پدران خود، اهل مناجاتهای طولانی و شب زنده‌داری در طول سال و مخصوصا در شب قدر بود و به شیعیان خود نیز این اعمال را اکید سفارش می‌کرد[3] و می‌فرمود: "بیداری در شب بیست و سوم را از دست ندهید".[4]
در روایات آمده است که یک بار در دهه آخر ماه رمضان، امام صادق(ع) بیماری شدیدی داشت اما با این وجود دستور داد تا او را به مسجد پیامبر(ص) ببرند و ایشان با همان حال، شب بیست و سوم ماه رمضان را تا صبح در آنجا ماند.[5]
حضرت آیه الله بهجت(ره) در بیانی با تأکید به شب زنده‌داری لیالی قدر می‌فرمایند: "بسیاری از بزرگان، شبهای ماه رمضان را بیدار می‌ماندند و نمی‌خوابیدند. هر چند در نظر ما تقریبا واضح است که شب بیست و سوم ماه رمضان، شب قدر است ولی اول ماه باید قدری دقت شود که اول ماه دقیقا تشخیص داده شود. مرحوم( آیه الله علامه) آقای طباطبایی هم همین‌طور بود و شبهای ماه رمضان بیدار بود".[6]
حاج شیخ عباس قمی نیز نقل کرده است که امام باقر(ع) در شب بیست و یکم و شب بیست و سوم تا نیمه شب دعا می‌خواند و آنگاه به نماز می‌پرداخت.[2]
امام حسن عسکری (ع) هم، چون پدران خود، اهل مناجاتهای طولانی و شب زنده‌داری در طول سال و مخصوصا در شب قدر بود و به شیعیان خود نیز این اعمال را اکید سفارش می‌کرد[3] و می‌فرمود: "بیداری در شب بیست و سوم را از دست ندهید".[4]
در روایات آمده است که یک بار در دهه آخر ماه رمضان، امام صادق(ع) بیماری شدیدی داشت اما با این وجود دستور داد تا او را به مسجد پیامبر(ص) ببرند و ایشان با همان حال، شب بیست و سوم ماه رمضان را تا صبح در آنجا ماند.[5]
حضرت آیه الله بهجت(ره) در بیانی با تأکید به شب زنده‌داری لیالی قدر می‌فرمایند: "بسیاری از بزرگان، شبهای ماه رمضان را بیدار می‌ماندند و نمی‌خوابیدند. هر چند در نظر ما تقریبا واضح است که شب بیست و سوم ماه رمضان، شب قدر است ولی اول ماه باید قدری دقت شود که اول ماه دقیقا تشخیص داده شود. مرحوم( آیه الله علامه) آقای طباطبایی هم همین‌طور بود و شبهای ماه رمضان بیدار بود".[6]
شب قدر، شب تقدیر
علامه طباطبایی(ره) در معنای قدر می‌فرمایند: "ظاهر آن است که مراد از قدر، تقدیر و اندازه‌گیری است. خداوند در آن شب حوادث یک سال را مقدر می‌کند. از قبیل حیات، مرگ، رزق، سعادت و شقاوت".[7]
رهبر معظم انقلاب نیز می‌فرمایند: "در حقیقت از شب قدر، انسان مؤمن روزه‌دار، سال نویی را آغاز می‌کند. در شب قدر تقدیر او در دوران سال برای او از سوی کاتبان الهی نوشته می‌شود. انسان وارد یک سال نو، مرحله نو و درواقع یک حیات نو و ولادت نوی می‌شود.[8]
رهبر معظم انقلاب نیز می‌فرمایند: "در حقیقت از شب قدر، انسان مؤمن روزه‌دار، سال نویی را آغاز می‌کند. در شب قدر تقدیر او در دوران سال برای او از سوی کاتبان الهی نوشته می‌شود. انسان وارد یک سال نو، مرحله نو و درواقع یک حیات نو و ولادت نوی می‌شود.[8]
دعا و طلب مغفرت در شب قدر
شب قدر، شب دعا و اظهار نیاز بر درگاه الهی است. شبی که درهای رحمت به روی بندگان گشوده شده و دعای ایشان به استجابت نزدیکتر است.
رهبر معظم انقلاب در سخنانی در باب اهمیت دعا و طلب مغفرت در شب قدر می‌فرمایند: "امشب را که شب قدر است، قدر بدانید. دعا، تضرع، توبه و انابه و توجه به پروردگار جزو وظایف همه ماست. مشکلات عمومی مسلمین، مشکلات کشور، مشکلات شخصی‌تان و مشکلات دوستان و برادرانتان را با خدای خودتان مطرح کنید. از خدای متعال توجه بخواهید. از خدای متعال مغفرت بخواهید. از خدای متعال انابه و حال و توجه بخواهید. امشب را قدر بدانید. شب بسیار مهمی است. شب بسیار عزیزی است. به ولی عصر ارواحنا فداه توجه کنید. به در خانه خدا در مسجد بروید و به برکت امام زمان(عج) از خدای متعال خواسته‌هایتان را بگیرید".[9]
ایشان همچنین در سخنان دیگری فرمودند: "شب قدر فرصتی برای مغفرت و عذرخواهی است. از خدای متعال عذرخواهی کنید. حال که خدای متعال به من و شما میدان داده است که به سوی او برگردیم طلب مغفرت کنیم و از او معذرت بخواهیم، این کار را بکنیم والا روزی خواهد آمد که خدای متعال به مجرمین بفرماید: لا یؤذن لهم فیعتذرون".[10]
جمال الحق، مرحوم آیه الله پهلوانی(ره) در زمینه طلب رزق حقیقی در این شب مبارک می‌فرمایند: "مراد از روزی این ماه، رزق ظاهری نسبت به تمام احتیاجات مادی، یا روزی‌ها و ثوابهای اخروی یا مشاهدات و تجلیات اسمایی و صفاتی و ذاتی حضرت حق سبحانه می‌باشد و البته مانعی ندارد که همه این امور خواسته شده باشد. زیرا این درخواستها در ماه شریفی تقاضا شده که شبی در آن است که همه مقدرات بندگان در آن تعیین می‌شود و از این رو بندگان نباید از درخواست تمام مصالح اهری و معنوی خویش غفلت بورزند".[11]
سیدبن طاووس(ره) نیز به دعا در این شب مبارک سفارش کرده و فرموده است: "دعا کردن در شب قدر برای هدایت کفار، اعظم از دعا برای مسلمانان و اقرب به استجابت است".[12]
رهبر معظم انقلاب در سخنانی در باب اهمیت دعا و طلب مغفرت در شب قدر می‌فرمایند: "امشب را که شب قدر است، قدر بدانید. دعا، تضرع، توبه و انابه و توجه به پروردگار جزو وظایف همه ماست. مشکلات عمومی مسلمین، مشکلات کشور، مشکلات شخصی‌تان و مشکلات دوستان و برادرانتان را با خدای خودتان مطرح کنید. از خدای متعال توجه بخواهید. از خدای متعال مغفرت بخواهید. از خدای متعال انابه و حال و توجه بخواهید. امشب را قدر بدانید. شب بسیار مهمی است. شب بسیار عزیزی است. به ولی عصر ارواحنا فداه توجه کنید. به در خانه خدا در مسجد بروید و به برکت امام زمان(عج) از خدای متعال خواسته‌هایتان را بگیرید".[9]
ایشان همچنین در سخنان دیگری فرمودند: "شب قدر فرصتی برای مغفرت و عذرخواهی است. از خدای متعال عذرخواهی کنید. حال که خدای متعال به من و شما میدان داده است که به سوی او برگردیم طلب مغفرت کنیم و از او معذرت بخواهیم، این کار را بکنیم والا روزی خواهد آمد که خدای متعال به مجرمین بفرماید: لا یؤذن لهم فیعتذرون".[10]
جمال الحق، مرحوم آیه الله پهلوانی(ره) در زمینه طلب رزق حقیقی در این شب مبارک می‌فرمایند: "مراد از روزی این ماه، رزق ظاهری نسبت به تمام احتیاجات مادی، یا روزی‌ها و ثوابهای اخروی یا مشاهدات و تجلیات اسمایی و صفاتی و ذاتی حضرت حق سبحانه می‌باشد و البته مانعی ندارد که همه این امور خواسته شده باشد. زیرا این درخواستها در ماه شریفی تقاضا شده که شبی در آن است که همه مقدرات بندگان در آن تعیین می‌شود و از این رو بندگان نباید از درخواست تمام مصالح اهری و معنوی خویش غفلت بورزند".[11]
سیدبن طاووس(ره) نیز به دعا در این شب مبارک سفارش کرده و فرموده است: "دعا کردن در شب قدر برای هدایت کفار، اعظم از دعا برای مسلمانان و اقرب به استجابت است".[12]
اهمیت فراگیری علم در شب قدر
یکی از سفارشات اولیای الهی در شب قدر، تحصیل علم است. حضرت آیه الله جوادی آملی در کتاب حکمت عبادات در این زمینه می‌نویسد: "در شبهای قدر چیزی بهتر از فراگیری علوم الهی، گفتن و شنیدن معارف دین نیست. تشکیل یا شرکت در برنامه‌هایی مانند جلسه تفسیر یا حدیث یا احکام، که خود سعادت و توفیقی است و اگر چنین برنامه‌ای نداشت، امر به معروف و نهی از منکر داشته باشد و اگر نتوانست لااقل ذکر بگوید".
ایشان در ادامه می‌نویسد: "یکی از بهترین و مهمترین کتابهای فقه امامیه، کتاب جواهرات است که مؤلف بزرگوارش در طی سی سال آن را نوشت. در پایان این کتاب مرقوم فرموده که خدای متعال چنین مقرر کرد تا امشب که شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان است این کتاب به پایان برسد. شب بیست و سوم که از تمام شبهای ماه مبارک رمضان و از شب بیست و یکم و نوزدهم نیز افضل است این فقیه نامور مشغول نوشتن کتاب فقه بوده است".
ایشان در ادامه می‌نویسد: "یکی از بهترین و مهمترین کتابهای فقه امامیه، کتاب جواهرات است که مؤلف بزرگوارش در طی سی سال آن را نوشت. در پایان این کتاب مرقوم فرموده که خدای متعال چنین مقرر کرد تا امشب که شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان است این کتاب به پایان برسد. شب بیست و سوم که از تمام شبهای ماه مبارک رمضان و از شب بیست و یکم و نوزدهم نیز افضل است این فقیه نامور مشغول نوشتن کتاب فقه بوده است".
پی‌نوشت:
[1]. بحارالانوار، ج43،ص76
[2]. مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، اعمال شب بیست و یکم
[3]. نهج الدعوات، ص277
[4]. وسایل الشیعه، ج10، ص358
[5]. بحارالانوار، ج94، ص4
[6]. شط شراب، م.الف، گفتار 347
[7]. المیزان، ج20، ص379
[8]. بیانات رهبری در تاریخ29/6/1388
[9]. بیانات رهبری در تاریخ7/1/1371
[10]. بیانات رهبری در تاریخ26/10/1376
[11]. عید وصال، م.الف، گفتار210
[12]. اقبال الاعمال، ص212-213
