علاوه بر توقیفیت احکام الهی، یکی دیگر از ادله اخباریین بر عدم حجیت عقل این که از ضرورت مذهب ما این است که برای هر حکمی که بشر به آن نیاز پیدا می کند تا روز قیامت از جانب حق تعالی دلیل قطعی بر آن اقامه شده است و دلیل عقلی جز افاده ظن بر حکم شرعی نمی نماید. از این رو تمسک به آن، منافی ضرورت مذهب است.
نقد دلیل اخباریین در باب عدم حجیت عقل
در مقام پاسخ باید بدانیم که اولا اصولیین هرگز عقل را حاکم نمیدانند ونمی گویند که عقل حق جعل حکم شرعی را دارد. بلکه عقل را کاشف و مدرک حکم شرعی می دانند و می گویند ممکن است در مواردی حکم شرعی را از طریق عقل، درک و کشف کرد. ثانیا توجه به این نکته لازم است که منظور از دلیل عقل نزد اصولیین که در قبال کتاب و سنت قرار گرفته است، آن حکم عقلی است که از آن، قطع به حکم شرع پیدا شود و به عبارت دیگر هر قضیه عقلیه که از آن علم قطعی به حکم شرعی پیدا شود حجت است و در طریق استنباط واقع می شود. چون در این صورت، حجیت آن ذاتی خواهد بود. اما مقدمات عقلیه ای که افاده قطع نمی کنند هرگز حجیت و دلیلیت ندارند.تفکیک در لغت به معنای جداسازی است چیزی را از چیز دیگر جدا کردن و نابسازی چیزی و خالص کردن آن و مکتب تفکیک، مکتب جداسازی سه راه و روش معرفت و سه مکتب شناختی است در تاریخ شناختها و تفکرات و تأملات انسانی. از جمله جریان‌های اسلامی (شیعی) که در برابر عقل و عقلانیت فلسفی موضع گیری کرده اند و در باب معارف دینی راه عقل فلسفی را از راه آیات و روایات ممتاز دانسته و جدا انگاشته اند، مکتب معارفی مشهد یا مکتب تفکیک است. به عبارتی می توان گفت در میان ظاهرگرایان امامی اخباریون در باب فروع با مخالفت با عقل و عقلانیت در برابر اجتهاد ایستادند و به ظواهر آیات و روایات بسنده کردند و در باب معارف و اعتقادات، مکتب تفکیک در برابر عقل فلسفی چنین موضع گیری را انجام داده است.در این بخش به صورت بسیار اجمالی به این مکتب، اصول، شخصیت ها و برخی اندیشه های آنها نگاهی می اندازیم و در پاره ای موارد به نقد آن می پردازیم. واژه تفکیک را اولین بار استاد محمدضا حکیمی به کار گرفت.(1) ایشان ساختار کلی این مکتب را چنین ترسیم می نماید:
تفکیک در لغت به معنای جداسازی است چیزی را از چیز دیگر جدا کردن و نابسازی چیزی و خالص کردن آن و مکتب تفکیک، مکتب جداسازی سه راه و روش معرفت و سه مکتب شناختی است در تاریخ شناختها و تفکرات و تأملات انسانی. یعنی راه و روش قرآن و راه و روش فلسفه و راه و روش عرفان و هدف این مکتب، نابسازی و خالص مانی شناخت های قرآنی و سره فهمی این شناخت ها و معارف است به دور از تأویل و مزج با افکار و نحله ها و برکنار از تفسیر به رأی و تطبیق؛ تا حقایق وحی و اصول علم صحیح مصون ماند و با داده های فکر انسانی و ذوق بشری در نیامیزد و مشوب نگردد.(2)
سیر اجمالی جریان تفکیک
جریان تفکیک در خراسان شکل گرفت و بر ضد عرفان و فلسفه اشراق و حکمت متعالیه قد علم کرد. مرحوم سید موسی زرآبادی قزوینی (۱۲۹۴ - ۱۳۵۳ ق) و میرزامهدی غروی اصفهانی (۱۳۰۳- ۱۳۶۵ق) را می توان از پایه گذاران این مکتب دانست. (3)آیت الله شیخ مجتبی قزوینی (م ۱۳۸۶ ق) صاحب بیان الفرقان فی علوم القرآن در میان شاگردان میرزامهدی، بیشترین نقش را در تثبیت مبانی تفکیک داشت. ایشان اندیشه های تفکیکی خود را در مجلدات بیان الفرقان منعکس کرده است.(4) برخی دیگر از بزرگان این مکتب عبارت اند از:
آیت الله میرزا جواد آقا تهرانی (م ۱۳۶۸) مؤلف کتابهایی همچون میزان المطالب؛ بررسی در پیرامون مطالب اسلام؛ در رد کسروی؛ فلسفه اسلامی و بشری؛ عارف و صوفی چه می گویند؟
آیت الله میرزا حسینعلی مروارید صاحب کتاب تنبیهات حول المبدأ و المعاد. حاج شیخ عبداله یزدی صاحب کتاب معارف قرآن حاج شیخ علی نمازی شاهرودی نویسنده کتاب تاریخ فلسفه و تصوف؛ ارکان دین. حاج شیخ محمود حلبی صاحب تقریرات کلامی درس میرزا مهدی اصفهانی.
شیخ محمدباقر ملکی میانجی مؤلف توحیدالامامیة و بدائع الکلام فی تقسیر آیات الاحکام همچنین شیخ غلامحسین محامى بادکوبه ای، شیخ هادی مازندرانی، حاج شیخ علی محدث خراسانی، حاج شیخ محمود کلباسی، میرزاعلی اکبر نوقانی، حاج شیخ هاشم قزوینی، شیخ محمد کاظم مهدوی دامغانی، شیخ عبدالنبی کجوری، شیخ حسینعلی راشد تربتی، محمدتقی شریعتی مزینانی تحت تأثیر جریان فکری آیت الله میرزامهدی اصفهانی قرار گرفته اند. (5)
این جریان پس از درگذشت میرزا مهدی اصفهانی توسط شاگردان و پس از درگذشت شاگردان توسط نسل دوم از شاگردان ایشان دنبال می شود. استاد محمدرضا حکیمی و آیت الله سیدان از مروجان امروزین مکتب تفکیک هستند.(6)
پی‌نوشت:
1. کیهان فرهنگی، سال نهم اسفندماه ۱۳۷۱.
۲. محمدرضا حکیمی، مکتب تفکیک، ص ۴۶.
3. غلامرضا جلالی، شریعه شهود (درباره استاد سیدجلال الدین آشتیانی)، به کوشش عبدالحسین خسروپناه، مقاله جایگاه آشتیانی در جریان شناسی فلسفه اسلامی معاصر، ص ۱۴۱.
4. همان، ص ۱۴۳
5. همان، ص ۱۴۴.
6. همان ص ۱۴۵.
منبع: تفکرعقلی در کتاب و سنت، حمیدرضا رضانیا، چاپ دوم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، قم 1393
