اصول و بایسته های همسایه داری در اخلاق اسلامی(بخش دوم)

در نوشتار قبلی  علاوه بر اهمیت و جایگاه همسایه داری در سبک زندگی اسلامی به برخی از شاخص و مؤلفه های اخلاقی و قرآنی یک مسلمان معتقد که باید در زندگی اجتماعی خود به آن ها توجه داشته باشد اشاره کردیم، در این نوشتار نیز در ادامه بحث گذشته برخی از لوازم و بایسته های دینی و اخلاقی که همسایگان باید نسبت به یکدیگر اهتمام جدیدی داشته باشند اشاره می کنیم.
 

از جمله بایسته های اخلاقی که در زندگی اجتماعی و در تعامل با همسایگان باید از آن بهره جست، شاخص خوش اخلاقی در رفتار و گفتار است، اخلاق نیک از چنان اهمیت و ارزشی برخوردار است که مصاحبت و همنشینی با همنوعان را لذت بخش و زیبا می نماید. محققان و اساتید اخلاق بر این باورند که خوش اخلاقی در تعامل با همسایگان اهرم مهمی در ایجاد و گسترش فضای همکاری، محبت، همدلی و صفا و صمیمت است. در روایتی بسیار زیبا و ارزشمند در منابع روایی این چنین نقل کرده اند که رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) در سفارشی به امام علی(علیه السلام) فرمودند:«یَا عَلِیُّ أَحْسِنْ خُلُقَکَ مَعَ أَهْلِکَ وَ جِیرَانِکَ وَ مَنْ تُعَاشِرُ وَ تُصَاحِبُ مِنَ النَّاسِ تُکْتَبْ عِنْدَ اللَّهِ فِی الدَّرَجَاتِ الْعُلَى؛[1]‏ اى على! اخلاقت را با خانواده، همسایه و کسى که با تو رفت و آمد دارد و همراه و هم ‏سخن توست، نیک گردان که نزد خدا در درجات عالى نوشته مى‏ شود.»

منابع روایی روایات فراوانی در خصوص اهمیت و ضرورت خوش اخلاقی و حسن خلق وجود دارد، ولی درخصوص چیستی و چگونگی حسن خلق در منابع روایی به برخی از ابعاد حسن خلق اشاره شده است: «وَ سُئِلَ الصَّادِقُ ع‏ مَا حَدُّ حُسْنِ الْخُلُقِ قَالَ تُلِینُ جَانِبَکَ وَ تُطِیبُ کَلَامَکَ وَ تَلْقَى أَخَاکَ بِبِشْرٍ حَسَنٍ؛[2] و از امام صادق (علیه السّلام) سؤال کردند که حدّ حسن خلق چیست؟ فرمود: حسن خلق اینست که نسبت به مردم ملایمت و مدارا بکار برى، و سخنت پاکیزه باشد، و برادرت را با روى گشاده و چهره خندان دیدار کنى.»
زندگی های ماشینی و آپارتمان نشینی موجب شده است کمتر همسایه ای از حال همجوار خود باخبر باشد، چه بسا همسایه دیوار به دیوار ما از فرط فقر و نداری حتی نان شب و یا پول آب و برق و درمان خانواده خود را نداشته باشد، ولی فرهنگ و آداب غیر اسلامی موجب شده برخی همسایه ها هیچ گونه احوالی از همسایه خود نگیرند.

نوعاً زندگی های اجتماعی به خصوص در ساختمان های آپارتمانی بدون سرو صدا نیست، گاهی حتی کوچک ترین صداها نیز به منازل همسایه های کناری انتقال پیدا می کنند و یا اینکه صدای گریه فرزندان ممکن است موجب اذیت و آزار همسایه شود و یا اینکه چه بسا فراوانی مهمان ها نیز موجبات آزار همسایه های مجاور را به دنبال داشته باشد، ولی آداب اسلامی و اصول همسایه داری ایجاب می کنند که در این چنین مواردی به جای تذکر دادن های مکرر قدری تحمل داشته باشیم و مقداری آستانه تحمل خود را بالا ببریم هر چند که اگر این چنین سرو صداهایی حالت غیر متعارف و غیر اخلاقی به خود بگیر به طوری که موجب تضیع حقوق همسایگان شود من باب امر به معروف و نهی از منکر باید مانع همسایه آزاری شد، ولی اخلاق ایجاب می کند در مواجه با سر و صدا های معمولی بخصوص تحرک و نشاط کودکان قدری تحمل نمود،

در منابع روایی نقل شده است روزی شخصی نزد پیامبر گرامی اسلامی شرف یاب شدند و از اذیت و آزار همسایه خود گلایه کردند پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) برای آرام کردنش وی را به صبر در برابر همسایه دعوت کردند و این چنین سفارش کردند: «دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، رُوِیَ‏ أَنَّهُ‏ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِیِّ ص وَ قَالَ إِنَّ فُلَاناً جَارِی یُؤْذِینِی قَالَ اصْبِرْ عَلَى أَذَاهُ کُفَّ أَذَاکَ؛[3]دعوات راوندى: روایت است که مردى نزد پیغمبر (ص) آمد و گفت: فلان همسایه ‏ام مرا آزار دهد، فرمود: صبر کن بر آزارش و دست بدار از آزردنش...» و یا اینکه در روایت بسیار ارزشمند دیگری تأکید شده است که همسایه داری و حسن جوار تنها به این نیست که از همسایه آزاری دست برداری، بلکه به این است که اذیت و آزار همسایه را تحمل نمایی.[4]امام سجاد(علیه السلام) در قالب دعا و مناجات به درگاه الهی این چنین شیوه صحیح همسایه داری را به ما آموزش می فرمایند: «وَ اجْعَلْنِی اللَّهُمَّ أَجْزِی بِالْإِحْسَانِ مُسِیئَهُمْ، وَ أُعْرِضُ بِالتَّجَاوُزِ عَنْ ظَالِمِهِم‏؛[5] و بار خدایا مرا بر آن دار که بد کردارشان را به نیکى پاداش دهم، و از ستمکارشان به عفو و بخشش در گذرم.»

زندگی های ماشینی و آپارتمان نشینی موجب شده است کمتر همسایه ای از حال همجوار خود باخبر است، چه بسا همسایه دیوار به دیوار ما از فرط فقر و نداری حتی نان شب و یا پول آب و برق و درمان خانواده خود را نداشته باشد، ولی فرهنگ و آداب غیر اسلامی موجب شده برخی همسایه ها هیچ گونه احوالی از همسایه خود نگیرند، این در حالی است که از جمله آداب و وظایف همسایگی احوال پرسی و تفقد از همسایه است، موضوعی که در منابع روایی این چنین از آن یاد شده است: «مِنْ حُسْنِ الْجِوَارِ تَفَقُّدُ الْجَار؛[6] از خوش همسایگى، احوالپرسى از همسایه است.»

اقتضای روح بندگی و کرامت انسانی این است که در برخورد و و سخن گفتن با دیگران با ملایمت و فروتنی رفتار کنیم و از کبر و خودخواهی و فضل فروشی بپرهیزیم، چرا که هیچ فردی بر دیگری برتری و امتیازی ندارد جز اینکه همه در آفرینش یکسان و هم رتبه هستیم.[7]  در اهمیت و ضرورت تواضع و فروتنی برای همسایگان امام سجاد(علیه السلام) این چنین در برابر باری تعالی دست به دعا بر می دارند: «وَ أُلِینُ جَانِبِی لَهُمْ تَوَاضُعاً، وَ أَرِقُّ عَلَى أَهْلِ الْبَلَاءِ مِنْهُمْ رَحْمَةً؛[8] و با آنان از روى تواضع به نرمى سر کنم و بر دردمندانشان به رحمت نظر کنم‏.»

پی نوشت ها:  
[1]. بحار الأنوار، ج‏74، ص67 .
[2]. من لا یحضره الفقیه، ج‏4، ص412، ح 5897. 
[3]. بحار الأنوار، ج‏71، ص153.
[4]. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج‏8، ص419، ح9855. «در منابع روایی از امام علی(ع) نقل شده است: «لَیْسَ حُسْنُ‏ الْجِوَارِ أَنْ تَکُفَّ أَذَاکَ عَنْ جَارِکَ‏ بَلْ حُسْنُ‏ الْجِوَارِ أَنْ تَحْتَمِلَ أَذَى جَارِک؛ همسایه خوب کسی نیست که از اذیت و آزار همسایه‌اش بپرهیزد، بلکه همسایه خوب آن است که آزار و مشکلات همسایه‌اش را نیز تحمل کند‏...»
[5]. الصحیفة السجادیة، ص124.
[6]. تحف العقول، ص85.
[7]. علی ملکوتی نیا، در آمدی بر اخلاق همسایگی بر اساس آموزه های اسلامی، ص142.  
[8].  الصحیفة السجادیة، ص124، مناجات26.