خوش اخلاقی و خوش رفتاری در خانواده
چگونگی شکل گیری و استمرار یک زندگی ایدئال و سالم، بر پایه رفتار دوسویه زن و شوهر استوار است. اگر آنان ارتباطی مطلوب و رفتاری خوب و پسندیده با یکدیگر داشته باشند، از همان آغاز خانواده ای سالم شکل می گیرد و تا زمانی که این رویه ادامه یابد، خانواده نیز به سبک و سیاق پسندیده استمرار خواهد یافت. بنابراین، اخلاق خوب و حسن سلوک و خوش رفتاری، هم در پی ریزی و هم در استمرار درست خانواده و زندگی مشترک دخیل است. اکنون مباحثی را در زمینه این ویژگی خوب و پسندیده همسران مطرح خواهیم کرد. در آغاز به اهمیت و جایگاه خوش خلقی و خوش رفتاری با همسر و سپس به آثار و برکات آن اشاره خواهیم کرد. آن گاه برخی از مصادیق و شیوه های خوش رفتاری همسران را بر می شماریم.اخلاقی از فضایل و کمالات انسانی است. گرچه انسان با مایه ای از خلق و خویی ویژه از مادر زاده می شود و برخی ویژگی‌های والدین را همراه خود دارد، به باور بسیاری از صاحب نظران اخلاق و تعلیم و تربیت، انسان در هر حال، استعداد تغییر، تحول و رشد و تکامل را داراست. البته مقدار و چگونگی این تحولات در افراد، به سبب تفاوت های فردی، بسیار متفاوت و متنوع است. بنابراین، همه کوشش انسان باید، از سویی به تقویت یا ایجاد ویژگی‌های خوب و رفتارهای پسندیدہ موجود، و تضعیف و قلع وقمع ویژگی ها و رفتارهای ناپسند معطوف باشد. از سوی دیگر، باید بکوشد ویژگی‌های خوب را در عمل به کار گیرد و با دیگران رفتاری پسندیده و مطلوب داشته باشد، تا از این راه خصال نیک در وی راسخ شود و به صورت ملکات اخلاقی در آید.آثار مثبت خوش اخلاقی و خوش رفتاری در خانواده، در قیاس با دیگر نهادهای اجتماعی، به مراتب بیشتر، عمیق تر و مهم تر است؛ چراکه استحکام و دوام جامعه انسانی به استحکام پآیه‌های آن است و خانواده اصلی ترین و اساسی ترین پایه جامعه انسانی است.اما به راستی «خوش خلقی» به چه معناست؟ اگرچه در نگاه نخست خوش اخلاقی به نوعی پایه و اساس خوش رفتاری و حسن سلوک است، در عمل و اغلب با قدری با مسامحه، خوش اخلاقی را همان حسن سلوک و خوش رفتاری می دانند. شاید بهترین پاسخ به این پرسش را از سخن زیبایی که به پیامبر اسلام منسوب است، بتوان برداشت کرد. آمده است که حضرت درباره تفسیر حسن خلق فرموده اند:معنا و تفسیر خوش خلقی این است که اگر دنیا به انسان روی کرد راضی و خشنود باشد و اگر دنیا به او روی نکرد خشمگین و ناراحت نشود».( قال رسول الله : إنما تفسیر حسن الخلق: ما اصاب الدنیا یرضى وان لم یصبه لم یسخط )(1).
به بیان حکیمانه حضرت، وقتی انسان در اثر یافتن برخی صفات و کمالات انسانی به درجاتی از رضا و تسلیم در برابر قضا و قدر الهی برسد، دیدگاهی درست درباره خود، دنیا، سرنوشت و دیگر امور می یابد و در قبال آنچه به وی روی می کند، رفتاری درست و به دور از کژی و انحراف خواهد داشت.
خوش اخلاقی با همسر در روایات
خوش اخلاقی و خوش رفتاری، یکی از بهترین موضوع های مباحث اخلاقی و تربیتی است که در آیه‌های شریف قرآن و سخنان اهل بیت (علیهم السلام) جایگاهی بس عظیم و آثار و برکاتی بسیار دارد. البته، پرداختن به بحث خوش خلقی و بیان جایگاه و آثار و برکات آن از حوصله این نوشتار خارج است. به همین سبب، تنها به مواردی محدود از سخنان رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) و اهل بیت (علیهم السلام) دراین باره، به ویژه در جهت خوش اخلاقی با همسر و دیگر اعضای خانواده اشاره می کنیم:١. امام زین العابدین طلا از قول جد بزرگوارشان رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) چنین فرموده اند: روز قیامت چیزی با ارزش تر و سنگین تر از خوش اخلاقی در ترازوی اعمال بندگان قرار نمی گیرد». (عن علی بن الحسین عنه قال: قال رسول الله : ما یوضع فی میزان امرئ یوم القیامة أفضل من حسن الخلق )(2).
خوش اخلاقی و خوش رفتاری با دیگران که البته در اجتماع انسانی و برخورد و ارتباط با دیگران نمود می یابد، بزرگترین سرمایه انسانی و کالایی بس گرانبها و ارزشمند است. این متاع ارزشمند از دیدگاه مربیان بشریت، یعنی پیامبران الهی نیز مخفی نمانده است. آن بزرگواران، پیش از هر کس، خود بدان زیبنده بودند و از آن به منزله بهترین زمینه و تأثیرگذارترین ابزار برای مقاصد الهی و انسانی خویش و تربیت نفوس انسانی، بهره می بردند. ایشان پیروان خویش را به اخلاق و رفتار خوب و پسندیده دعوت و تشویق و تحریص می فرمودند.
۲. حضرت امیرالمؤمنین صلى الله علیه وسلم از زبان پیامبر اسلام درباره خوش خلقی چنین نقل می کنند: روز قیامت جایگاه کسانی از شما به من نزدیک تر خواهد بود که از دیگران خوش اخلاق تر باشد و با خانواده اش بهترین رفتار را داشته باشد».
٣. همچنین نقل شده است که رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) بهترین ایمان را تنها از آن انسان های خوش اخلاق می دانند. امیر مؤمنان (علیه السلام) از زبان رسول گرامی اسلام فرموده اند: «بهترین شما از نظر ایمان کسانی اند که بهترین اخلاق را داشته و با خانواده شان از همه مهربان تر باشند و من از همه شما با خانواده ام مهربان ترم». مقامات و درجاتی که در این سخنان حکیمانه آمده است، نشان اهمیت خوش خلقی و خوش رفتاری و آثار و برکاتی است که برای زندگی فردی و همچنین زندگی اجتماعی انسان و جامعه انسانی در پی دارد.
البته آثار مثبت خوش اخلاقی و خوش رفتاری در خانواده، در قیاس با دیگر نهادهای اجتماعی، به مراتب بیشتر، عمیق تر و مهم تر است؛ چراکه استحکام و دوام جامعه انسانی به استحکام پآیه‌های آن است و خانواده اصلی ترین و اساسی ترین پایه جامعه انسانی است. استحکام خانواده نیز به شدت به اخلاق خوش و رفتار پسندیدهای وابسته است که میان زن و شوهر و در نتیجه، همه اعضای خانواده حاکم خواهد بود. موفقیت و رستگاری یک خانواده به نوع برخوردی بسته است که یک مرد با همسرش با زن با شوهرش دارد. مطالعه ای ساده درباره زندگی خانواده ها از قدیم تاکنون روشن خواهد ساخت که در اثر خوش رفتاری دوسویه زن و شوهر در خانواده، برکات بی شماری از آنها برجای مانده است. در برابر، رفتارهای ناپسند و زننده همسران با هم، آثار و پیامدهایی سوء را به یادگار گذاشته است.
موجبات خوش اخلاقی
بعضی از صفات اخلاقی، ریشه در توراث و تربیت خانوادگی دارند. از نشانه های کرامت نفس و بزرگ منشی، خوش اخلاقی است. حضرت علی علیه السلام فرمود:«حُسْنُ الْأَخْلاقِ بُرْهانِ کرَمِ الْأَعْراقِ»[3]
نیکخویی نشانه اصیل بودن ریشه است.
با این وصف، کسانی که بداخلاقند و یا از صفات ارزشمند اخلاقی کم بهره اند، می توانند در پرتو سعی و کوشش و با ایجاد و پرورش فضایل اخلاقی به اصلاح رفتار و کردار خود پرداخته، موجبات خوش اخلاقی را فراهم کنند. از این رو، به بیان دو عامل مهم که در زمینه رشد و پرورش خوش اخلاقی مؤثر است، می پردازیم:
1- ایمان
گرچه خوش رفتاری از صفات پسندیده انسانی است، ولی از آنجا که «دین» و «مذهب» در باروری بیشتر صفات اخلاقی، کمک شایانی می کنند و سفارشها و توصیه های زیادی در جهت نیکخویی به متدینان دارند. از این رو، هر کس که از ایمان بیشتر برخوردارباشد، از رفتار نیکو و کرامتهای اخلاقی بیشتری بهره مند است.[4]پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
«الْخُلْقُ الْحَسَنُ نِصْفُ الدّینِ»[5]
اخلاق نیک، نصف دین ا ست.
در سخنی دیگر، اسلام و مسلمانی را در خوش اخلاقی معرفی کرده می فرماید:
«الْاسْلامُ حُسْنُ الْخُلْقِ»[6]
دین اسلام، خوش اخلاقی است.
در زندگی خانوادگی خوش اخلاقی همسران با یکدیگر تا حدّ زیادی از ایمان و باور قلبی آنان سرچشمه می گیرد. انسانی که به خاطر توصیه های دینی باور دارد که بداخلاقی با همسر و فرزندان موجب عذاب الهی و از آن جمله فشار قبر است، بطور قطع در برخورد و روش اخلاقی خود دقّت خواهد کرد تا خشنودی خدا را به دست آورد و برخلاف رضای حق قدمی بر ندارد و جز نیکخویی و گشاده رویی از او مشاهده نشود.
در روایتی آمده است که به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خبر دادند که فلان شخص زن خوبی است، روزها روزه دارد و شبها عبادت می کند، ولی بداخلاق است و با زبانش همسایگان را آزار می دهد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
«لا خَیرَ فیها، هِی مِنْ اهْلِ النَّارِ»[7]
هیچ خیر و خوبی در او نیست، وی اهل دوزخ است.
برای روشن شدن تأثیر بداخلاقی در گرفتار شدن انسان به عذاب الهی، تأمّل در ماجرای دفن «سعد بن معاذ» سودمند است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مراسم تدفین سعد بن معاذ که مجاهد و یار با وفای آن حضرت بود، از او تجلیل کرد و احترام زیادی برایش قائل شد. مادر سعد وقتی رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله را مشاهده کرد، گفت: پسرم! بهشت بر تو گوارا باد. رسول خدا (ص) فرمود: وای مادر سعد! این گونه قضاوت مکن، زیرا سعد اکنون گرفتار فشار قبر است. یاران پیامبر (ص) باتعجّب پرسیدند: با این همه احترام و تجلیل شما، چرا او دچار فشار قبر است؟ حضرت فرمود:
«انَّهُ کانَ فی خُلْقِهِ مَعَ اهْلِهِ سُوءً»[8]
او در رفتار با خانواده اش مختصر تندی داشته است.
2- تمرین
تمرین یکی از عوامل رشد و پرورش صفات اخلاقی است. برای انجام رفتار و کردار پسندیده، باید تمرین کرد تا به آن عادت نمود. حضرت امیر علیه السلام فرمود:«عَوِّدْ نَفْسَک فِعْلَ الْمَکارِمِ»[9]
نفست را به انجام اعمال پسندیده عادت ده.
تمرین و تکرار نسبت به یک خصلت زیبا یا زشت، آن را به صورت عادت یا طبیعت دوّم انسان در می آورد. حضرت علی علیه السلام فرمود:
«الْعادَةُ طَبْعٌ ثانٍ»[10]
عادت، طبیعت دوم است.
وقتی چیزی به صورت عادت درآمد، بتدریج اعضا و جوارح انسان را کنترل کرده، بر وجود او مسلّط می شود؛ به فرموده امیر مؤمنان (علیه السلام):
«لِلْعادَةِ عَلی کلِّ انْسانٍ سُلْطانٌ»[11]
عادت بر هر انسانی حکومت می کند.
در هر ازدواجی، زن و شوهر به محیطی قدم می گذارند که زندگی در آن برای آنان تازگی دارد. از این رو، بر آنان لازم است در رفتارشان با یکدیگر به فضایل اخلاقی و آداب متناسب با زندگی خانوادگی توجّه داشته باشند و با تمرین برای ایجاد و کسب ارزشهای اخلاقی بکوشند تا کم کم به صورت ملکه درآید، بگونه ای که بدون هیچ زحمتی و براحتی با همسر و فرزندان خویش، رفتار نیک داشته باشد. همان حضرت فرمود:
«کفی بِفِعْلِ الْخَیرِ حُسْنَ عادَةٍ»[12]
عادت نیکو برای انجام عمل نیک، کفایت می کند.
پی‌نوشت‌ها:
[1] - علی بن حسام الدین، کنز العمال، حدیث ۵۲۲۹
[2] - محمد بن یعقوب الکلینی الرازی، الکافی، ج ۲، ص ۹۹
[3] - شرح غررالحکم، ج 3، ص 392
[4] - ایمان یکى از عوامل رشد خوشاخلاقى است، ولى ممکن است کسى ایمان داشته باشد، لیکن به خاطر فقدان عوامل دیگر، خوشاخلاق نباشد، بر عکس آن هم امکان دارد
[5] - بحارالانوار، ج 71، ص 385
[6] - کنز العمال، ج 3، ص 17
[7] - بحارالانوار، ج 71، ص 394
[8] - همان، ج 73، ص 298- 299
[9] - شرح غررالحکم، ج 4، ص 329
[10] - همان، ج 1، ص 185
[11] - همان، ج 5، ص 28
[12] - شرح غررالحکم، ج 4، ص 577
منبع:
1. همسران شایسته، اسد الله طوسی، چاپ اول، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمه الله)، قم ۱۳۹۱
2. سایت حوزه
