مجموعه تاریخی فرهنگی « سعد آباد »

سعد‌آباد، ييلاق شاهان سلسله قاجار بوده و بعد از كودتاي رضاخان وسعت يافته است. كاخهاي عصر احمد‌شاه قاجار، رضاخان و محمد‌رضا پهلوي با اثاثيه وارداتي آنها، امروزه به صورت موزه‌اي عبرت‌انگيز تحت نام «مجموعه تاريخي فرهنگي سعد‌آباد» در معرض ديد و قضاوت عموم قرار دارد.
مجموعه تاريخي فرهنگي سعدآباد در پهنه كوهپايه‌هاي توچال و دره دربند و در يكي از شمالي‌ترين نقاط تهران با مساحتي حدود 110 هكتار قرار گرفته است.

سعدآباد از شمال با كوه‌هاي البرز، از شرق با گلابدره، از مغرب با ولنجك و از جنوب با تجريش همسايگي دارد. اين منطقه در دوره قا جار محل استقرار و سكونت تابستاني و ييلاق شاهان اين سلسله بوده و پس از كودتاي رضاخان (سوم اسفند 1299) در وسعتي تازه و الحاق باغ‌هاي مختلف به اقامتگاه تابستاني پهلوي اول اختصاص يافت و كاخ وكوشك‌هايي به مناسبت گوناگون در جاي جاي اين پهنه برتافته از درختان كهن و سپيدار و سرو، به فاصله‌اي از بازمانده بناهاي قاجار سربرآوردند.
در دوره پهلوي، 18 كاخ كوچك و بزرگ در سعد‌آباد ساخته شد كه هر يك هنر و ذوق معماري ايراني را به نمايش مي‌گذارند. تمامي اين مجموعه پس از انقلاب اسلامي تبديل به موزه شده است. برخي از عمارت‌‌ها به شكل كاخ موزه، همان طور كه بوده مانند كاخ ملت (سفيد) و كاخ سبز (شهوند) به نمايش گذاشته شدند و برخي با توجه به ويژگي بنا، تبديل به موزه شدند.
موزه‌‌هاي فعال در اين مجموعه عبارتند از: موزه پژوهشي مردم‌شناسي، موزه مينياتور آبكار، موزه هنرهاي زيبا، كاخ موزه ملت، كاخ موزه سبز، موزه نظامي‌، موزه بهزاد، ‌موزه ملي آب، موزه خط و كتابت ميرعماد، موزه فرشچيان و موزه هنر ملل.
كالسكه خانه رضاشاهي از جمله قديمي‌ترين بناهاي ساخته شده در مجموعه سعد‌آباد مي‌باشد كه در قسمت شمالي مجموعه به عنوان ورودي و مدخلي به فضاي باز مقابل كاخ احمد‌شاهي و كاخ سبز مي‌باشد.اين بنا شامل چهار اتاق و يك ورودي مرتفع و مزين به دو ستونچه آجري در دو طرف آن و تزيينات لمبه كوبي زير سقف ورودي و هم چنين آجركاريهاي زيبا در سراسر نماي ساختمان مي‌باشد. از اين ساختمان در زمان رضاخان تا مدتها به عنوان كالسكه خانه كاخ شاهي استفاده مي‌شد. اما پس از جايگزين شدن ماشين، بدون استفاده و متروك باقي ماند. شايان ذكر است كه اين بناي قديمي در سال 1381 در دست عمليات مرمتي و استحكام بخشي و همچنين طراحي محوطه بيروني و دروني قرار گرفت و در ابتداي سال 1382 به عنوان موزه ايرانگردي و جهانگردي برادران اميدوار تغيير كاربري يافت و در روز جهاني جهانگردي (5 مهر 1382) افتتاح گرديد.
كاخ احمد شاهي بر روي تپه‌ علي‌خان واقع در بخش «ترش محله» منطقه ييلاقي دربند ساخته شده است. اين كاخ از جمله اقامتگاههاي احمد شاه آخرين پادشاه سلسه قاجار بود.
رضاخان پس از به قدرت رسيدن از هيچكدام از كاخهاي خاندان قاجار استفاده نكرد بلكه براي اقامت در تهران كاخ مرمر و براي اقامتگاه ييلاقي اين بخش در بند را بر مي‌گزيند. كاخ احمد‌شاهي داراي دو ايوان است كه از يك طرف ديد به كوه و از طرف ديگر ديد به شهر را دارا است و از اين لحاظ با بناهاي هم عصرش كه يك ايوان دارد متفاوت است. اين ساختمان از جمله زيباترين ساختمان‌هاي موجود و از لحاظ معماري نيز در اين مجموعه منحصر به فرد مي‌باشد. در حال حاضر اين بنا تحت نظر مجموعه سعد‌آباد نمي‌باشد.

مجتمع تاريخي فرهنگي سعد‌آ‌باد داراي تعدادي موزه نيز هست كه عبارتند از:

موزه پژوهشي و مردم‌شناسي

اين ساختمان از جمله ساختمان‌هاي دوران پهلوي اول مي‌باشد كه محل سكونت شمس پهلوي بوده است. اين بنا از سال 1373 به موزه مردم‌شناسي تبديل گشت كه شامل مجموعه‌هاي ثابت و نمايشگاه‌هاي موقت است. اشياء آن طي سال‌ها از نقاط مختلف كشور گردآوري شده و نمايانگر بخشي از آداب، فرهنگ و هنر اين مرز و بوم است.
ساختمان موزه از دو طبقه تشكيل شده است. در طبقه اول در بخش ورودي نمونه‌‌هايي از اسطرلاب، انواع وسايل مورد استفاده درويش‌ها، زيورآلات، اسناد و مدارك قديمي به چشم مي‌خورند.
در بخش كشاورزي، ابزار كشت، ابزار و وسايل داشت،‌غرفه برداشت، دامداري، غرفه صيد و قهوه‌خانه وجود دارند. در طبقه دوم اين موزه پوشاك سنتي مناطق مختلف از دوره قاجار تاكنون به نمايش درآمده است. راهروي طبقه دوم به نمايش انواع ظروف سفالي و مسي اختصاص دارد.

موزه نظامي

موزه نظامي ارائه كننده تاريخ نظامي ايران بوده و يكي از دريچه‌هاي ارتباطي ارتش با مردم است. اين موزه تاريخ نظامي ايران، اسلحه و ساز و برگ، ‌البسه، عكس، كتاب و ساير اشياء را در معرض ديد قرار مي‌دهد.
در اين موزه تن‌پوش‌ها،‌جنگ‌افزارها، ساز و برگ جنگي به صورت خشك و بي‌روح عرضه نمي‌گردد تا براي بيننده اساساً نامأنوس با نتيجه‌اي منفي همراه باشد و سيستم غلط گذشته را در اذهان زنده كند. بلكه براي علاقه‌مندان و بازديد كنندگان يك كلاس آموزشي كوتاه مدت با وسايل سمعي و بصري تدارك ديده شده است.

موزه سبز

كاخ شهوند كه اكنون كاخ موزه سبز ناميده مي‌شود يكي از زيباترين كاخ‌‌هاي موجود در كشور است. معمار اين كاخ ميرزاجعفر معمار باشي بوده است. در نماي خارجي آن از سنگ‌هاي سبز صدفي كمياب خمسه زنجان استفاده شده و وجه تسميه آن نيز به همين سبب است. مساحت زيربناي كاخ در دو طبقه 1203 متر مربع است.
اين كاخ موزه داراي گچبري‌ها و آئينه كاري‌هاي زيبايي است. ساختمان كاخ از دو طبقه تشكيل شده است. طبقه اول شامل پله ورودي، تالار آئينه، ناهارخوري، اتاق كار، اتاق پذيرايي و اتاق خواب است. طبقه ديگر زيرزمين كاخ است كه در سال 1350 بازسازي شده و شامل: سالن پذيرايي، دو اتاق خواب با سرويس و سالن نهارخوري مي‌باشد. زيباترين قسمت كاخ تالار آيينه با قالي هفتاد متري بافت عمواوغلي مشهد است. دستگيره‌ها تمامي برنز و آب طلا است. در بالاي تالار مبل گوبلن مربوط به بيوتات سلطنتي دوره قاجار قرار دارد و ميز وسط مربوط به قرن 18 ميلادي است و فرانسوي مي‌باشد.
از ديگر وسايل موجود كه اغلب از كشورهاي اروپايي خريداري شده مي‌توان به چلچراغ‌ها، تابلوهاي نقاشي، مجسمه‌ها، مبل‌هاي دوره لويي شانزدهم و دو ميز مربوط به دوره ناپلئون و ساير وسايل زينتي اشاره كرد.

موزه ملت

موزه ملت كه در گذشته كاخ سفيد ناميده مي‌شد،‌ بزرگترين كاخ مجموعه سعد‌آباد است كه به علت رنگ سفيد نماي آ‌ن به اين نام مشهور است. بناي كاخ به دستور پهلوي اول در سال 1290 آغاز و 5 سال بعد به پايان رسيد. در ساخت بناي اين كاخ هنرمندان، معماران و صنعتگران فراواني همكاري داشته‌اند. گچبري‌هاي ظريف و زيباي درون كاخ در نوع خود بي‌نظير است. سنگ‌هاي مرمر سرسراها از معادن يزد و تربت حيدريه تهيه شد‌ه‌اند. نماي بيروني كاخ به سبك معماري كاخ‌هاي سلطنتي آلمان و معماري داخلي آن به سبك طرح ايراني و بيزانسي است. كاخ موزه ملت در زمين به مساحت 2164 متر مربع در دو طبقه و زيرزميني به مساحت جمعاً با زيربناي حدود 5000 متر مربع بنا شده است. در طبقات اين كاخ 10 تالار بزرگ تشريفاتي وجود دارد.
وسيع‌ترين تالار اين كاخ سفره‌خانه‌اي است كه 220 متر وسعت دارد. موزه ملت بزرگترين كاخ مجموعه سعد‌آباد است. طبقه همكف مجموعه‌هايي از سفالينه‌هاي ايران از هزاره چهارم پيش از ميلاد تا سده هفتم هجري قمري و اشياي نقاشي لاكي روغني نگهداري مي‌شود.

موزه هنر ملل

در زير زمين ساختمان كاخ موزه ملت موزه كوچكي وجود دارد كه موزه هنر ملل نامگذاري شده است و همزمان با اولين سالگرد پيروزي انقلاب اسلامي افتتاح گرديده. آثار به نمايش درآمده در اين موزه شامل تابلوهاي نقاشي و چاپ، آثار حجمي، سفالينه‌ها، ظروف و اشياء فلزي اشياء چوبي و مجسمه‌ها و ماسكهاي آئيني از كشورهاي مختلف آفريقا و آمريكا مانند: نيجر، مالي، گينه نو، و … مي‌باشد.

موزه هنرهاي زيبا

يكي از بناهاي باشكوه مجموعه سعدآباد، ساختماني است كه از سال 1346 تا 1357 محل وزارت دربار بوده و از سال 1361 به عنوان موزه هنرهاي زيبا مورد بهره‌برداري قرار گرفته است.
اين موزه در جنوبي‌ترين نقطه سعد‌آباد واقع و داراي 3600 متر مربع زيربنا است. از آنجا كه در بناي آن سنگ‌هاي مرمر سياه رنگ به كار برده شده به كاخ اسود معروف بوده است. موزه هنرهاي زيبا از سه طبقه با نگارخانه‌هاي متعدد تشكيل مي‌شود كه در طبقه اول آثار ارزنده‌اي از نام‌آورترين نقاشان عهد صفوي، زنديه، قاجار و دوره معاصر به معرض تماشا گذشته شده است. نقاشي‌هاي دوره صفوي كه در اين موزه ارائه شده غالباً تصاويري است از افراد درباري آن زمان و كساني كه احتمالاً هنرمندان نقاش را به تصور خود به صورتگري وا مي‌داشته‌اند و به آ‌نان ميدان فعاليت و امكانات مي‌دادند. اكثر اين تابلوها فاقد امضاء است و فقط يك تابلو با عنوان مجلس شيرين و فرهاد امضاي محمد زمان را بر خود دارد.

موزه مينياتور آبكار

ساختمان موزه يكي از بناهاي مجموعه سعد‌آباد است كه قبل از انقلاب متعلق به ليلا پهلوي بوده است. اين بنا با اندك تغييري در سال 1373 به موزه مينياتور آبكار تبديل شد. استاد كلارا آبكار در سال 1294 خورشيدي در اصفهان به دنيا آمد.
وي در خدمت استادان بزرگي چون شادروان هادي خان تجويدي و علي دورودي عشق به هنر را آموخت. نقاشي‌ها و آثار كلارا آبكار در سه تالار موزه به نمايش گذاشته شده‌اند. در تالار شماره يك آخرين آثار استاد شامل مينياتور، تذهيب و نقش گره ارائه شده است. در تالار شماره دو مجموعه‌اي از نقاشي‌هاي آبرنگ، مستند‌سازي اشياء موزه مردم‌شناسي و هنرهاي تزييني به نمايش گذاشته شده‌اند و تالار شماره سه به بهترين نمونه‌هاي آثار اين استاد، شامل چند نمونه مينياتور روي عاج، چند كپي از كار مينياتوريست‌‌هاي بنام ايران و نمونه‌هايي از تذهيب اختصاص دارد.

موزه خط و كتابت ميرعماد

اين ساختمان از جمله بناهاي متعلق به دوران قاجار بوده است كه در زمان پهلوي دوم فرحناز و عليرضا پهلوي در آن سكونت داشته‌ا ند.
ساختمان موزه ميرعماد پس از انقلاب با حذف بخش‌‌هاي اضافي ساختمان و تغييراتي كه در آن به وجود آمد به فضايي مناسب موزه تبديل شد و سرانجام به نام بزرگ‌ترين استاد خوشنويسي قرن 11 ه‍. ق ميرعماد الحسني سيفي قزويني افتتاح شد. آثار خوشنويسي موزه منحصر به ميرعماد نيست بلكه خطوط قبل از اسلام دوران اسلامي، تفنني و كاربردي قرن 3 و 4 ه‍. ق تا قرن 14 در آن نگهداري مي‌شود .

موزه آب

ساختمان موزه دفتر مخصوص پهلوي دوم بود كه در زمان وي ساخته شد. گنجينه ‌آب سعد‌آ‌باد مقارن با صدمين سالگرد تولد امام خميني (ره) در سال 1378 افتتاح گرديد. اين موزه علاوه بر محوطه‌سازي و ايجاد فضاي سبز نمونه هيدروليكي چندين بناي سنتي و جديد آب براي اولين بار در كنار هم طراحي و احداث شده است.

موزه بهزاد

ساختمان بهزاد از جمله بناهاي متعلق به دوران قاجار است. كه در زمان پهلوي اول محل سكونت رضاخان بوده و به نام كاخ كرباسي معروف بوده است و در زمان پهلوي دوم نيز محل سكونت رضا پهلوي فرزند پهلوي دوم بوده است. پس از تغييراتي كه در فضاي داخلي اين كاخ بوجود آ‌مد، در سال 1373 به مناسبت صدمين سالگرد تولد استاد، ‌نام موزه بهزاد گشايش يافت. نقاشي استاد بهزاد در چهار سالن به نمايش گذاشته شده‌اند.

موزه فرشچيان

موزه استاد محمود فرشچيان نگارگر پرآوازه معاصر، در يكي از ساختمان‌هاي قاجاري مجموعه سعد‌آباد قرار گرفته است. در اين موزه علاوه بر آثار اهدايي استاد فرشچيان كه شامل سي و دو عدد تابلو مي‌باشد، ساير آثار اين استاد كه در موزه‌ها نگهداري مي‌شدند نيز به نمايش گذاشته شده‌اند. استاد فرشچيان در سال 1308در اصفهان متولد شد. پس از اتمام دوره هنرستان هنرهاي زيباي اصفهان به اروپا رفت. وي در نقاشي ايراني بوجود آورنده سبك و مكتب خاصي است.

ساختمان بهمن

كاخ بهمن از بناهاي دوران پهلوي دوم و از جمله زيباترين ساختمان‌هاي مجموعه مي‌باشد كه منزل مسكوني بهمن، پسر غلامرضا پهلوي بوده است. اين ساختمان كه مجاور ساختمان موزه مردم‌شناسي و در كنار درب شمالي دربند قرار دارد، در سال 1382 به دفتر يونسكو در ايران اختصاص يافت.

ساختمان پرديسان

كاخ غلامرضا از جمله بناهاي دوران پهلوي اول مي‌باشد كه متعلق به غلامرضا برادر ناتني محمد‌رضا پهلوي بوده است. اين بنا جنب درب شمالي دربند مي‌باشد و در حال حاضر دفتر طرح پرديسان سازمان ميراث فرهنگي در آن قرار دارد.
منبع: موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
/خ