پرسش اصلی این است که ویژگی های هویت بخش اینترنت که آن را از سایر رسانه‌های سنتی متمایز می کند، کدام اند؟ در دوره جدیدی که اینترنت و ارتباطات الکترونیک در جامعه سیطره دارد، این اطلاعات و داده ها و به عبارت دقیق تر کلمه، این اجتماعات مجازی هستند که هویت افراد را می سازند. هویت‌ها در معرض وضعیت کاملا جدیدی قرار دارند. ساختارهای اجتماعی متأثر از تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات، ذهنیت را آشکار می سازد که به انسان به عنوان پدیدهای چندلایه، تغییرپذیر و منفعل می نگرد و با هر گونه تثبیت هویت می ستیزد. بر این اساس، آنچه در نوآوری های فنی مربوط به عصر دوم رسانه ها، یعنی عصر اینترنت، پست الکترونیکی و ماهواره مهم است، دگرگونی گسترده فرهنگی، هویت فرهنگی و روش جدید شکل گیری هویت ها است. مفاهیم پایه ای ICTs مانند الکترونیکی، دیجیتالی، مجازی، سایبر و آنلاین ماهیت جهان جدید را نشان می دهند: شهروند الکترونیکی، دولت دیجیتالی، دمکراسی دیجیتالی / سایبر / الکترونیکی، حکومت الکترونیکی / آنلاین و امثال آنها اشاره به عصری دارند که در آن جامعه الکترونیکی - متشکل از انسان ها، اجتماعات و سازمانهایی دارای حداقل یک بعد وجودی الکترونیکی - و سیاست الکترونیکی در حال ظهور است.بازتعریف هویت در فضای مجازی با نوعی تفسیرگرایی همدلانه و در عین حال انتقادی، تلاش می شود نشان داده شود که فعالان فضای مجازی به ویژه آن گاه که با گفتمانی سیاسی و اجتماعی همدلی کرده و یا حتی به گفتمانی واکنش نشان می دهند.ویژگی های هویت بخش اینترنت که آن را از سایر رسانه‌های سنتی متمایز می کند، چنین است: تعاملی بودن کنش متقابل آن، رهایی از قید مکان و زمان و انعطاف پذیری هویتی. بررسی و تبیین هر یک از این ابعاد محورهای اصلی مقاله حاضر خواهد بود. در این پژوهش از روش توصیفی - تحلیلی بهره گرفته می شود. در این چارچوب تلاش می شود ضمن ادراک مسائل مورد بحث، زمینه های فکری - تحلیلی لازم برای چرایی و چگونگی آن نیز مورد توجه قرار گیرد. در این راستا از منابع کتابخانه ای - اسنادی بهره گرفته می شود.
یکی از روایت‌های اساسی شکل گیری هویت، بر ساخت آن در فضای مجازی است. در این رابطه به طور کلی دو دیدگاه در خصوص اینترنت و فضای مجازی وجود دارد، دیدگاه اول «انتشار» است که در آن اینترنت مکانیسم انتشار اطلاعات در سطح جهانی است. این دیدگاه یک نگرش مدرن است و نگاهی ابزار گرایانه به اینترنت و فضای مجازی دارد. در این قرائت، اینترنت یک ابزار ارتباطی است که اهداف کاربرانش را پیش می برد، دیدگاه دوم اینترنت را معادل مفاهیمی همچون مشارکت، سهیم شدن، اجتماع، انجمن و رسیدن به باورهای مشترک می داند و از اینترنت انتظاری بیش از انتقال پیام و انتشار اطلاعات دارد، این دیدگاه با در نظر گرفتن پویش های اجتماعی فرهنگ آنلاین می گوید که فضای سایبری، حوزه ممکنات محض است. در این دیدگاه خرد (شعار مدرنیته) تبدیل به یک فضای «مکان» می شود و اینترنت فرصت های بی شماری را برای افراد خلاق جامعه در تمام سطوح فراهم می کند، البته می توان دیدگاه سومی نیز به آنها افزود و آن این که فضای اینترنت، شبیه سازی واقعیت است، مردم در این فضا تماس خود را با واقعیت از دست داده اند و آنرا با نمادهای واقعی جایگزین کرده اند. این نوع جهان بینی در بر گیرنده از هم پاشیدن عینیت است. این پژوهش با تأکید بر دیدگاه متأخر و استفاده از رویکرد تحلیلی ۔ توصیفی درصدد بررسی انتقادی روایت‌های هویتی در فضای مجازی با تأکید بر آرای فوکو است. در این دیدگاه هویت هایی که در فضای اینترنت به وجود می آیند برخلاف آنچه که انتظار می رود، هویتهایی برساخته شده و در راستای منافع غربی می باشند و تنها نقش آنها این است که کاربران را در جهت منافع سرمایه داری و لیبرال دموکراسی سوق داده تا این که آنها را به ابژه هایی برای گسترش اصول عقلانی تبدیل کنند. می توان گفت فضای اینترنت در راستای نیاز به قدرت برای سلطه بر دنیا به وجود آمد و با تأکید بر ارضای قدرت توسط کاربرانش برخلاف رسانه‌های یک سویه قبلی (روزنامه، رادیو و تلویزیون) گسترش یافت؛ در حالی که آنچه کاربران به آن می رسند نه قدرت بلکه توهم قدرت است.
سوژه یا فاعل شناسا اشاره به وجهی از انسان است که در عین توان فهم و شناخت درست امور، از امکان انتخاب و کنش آزادانه و ارادی نیز برخوردار است. فن آوری ها، ساختارها و شبکه‌های کلان اجتماعی و نیز تعاملات عینی پیچیده و متعدد، در مسیر تحقق ماهیت مستقل و خودمختار سوژه خلل ایجاد می نماید؛ به نحوی که سیطره و حاکمیت همه و یا برخی از این عوامل در حکم مرگ سوژه به حساب می آید. در زمانه کنونی فضای مجازی به عنوان نقطه تلاقی و پیوند این عوامل نقش مهمی در افول جایگاه و منزلت سوژه داشته است. ژان بودریار از کسانی است که سلطه ابژه برساخته بدست انسان بر خود وی را مورد نقد قرار داده است. بودریار به عنوان نماینده مهم دیدگاههای پساساختارگرا و پست مدرن، تصویری از سوژه فاقد توان کنش و منفعل را ارائه می کند که در جهانی از القائات وانموده رسانه ها به سر می برد و در عین حال در گیر گستره ای از تأمین نیازهای بی سرانجام خویش است که دائما در روند مصرف گرایی باز تولید می شود. سؤال این است که آیا امکان و نشانه هایی برای حیات سوژه در زمانه ای که مرگ سوژه بیش از هر زمان دیگری خودنمایی می کند، وجود دارد؟ فرضیه نوشتار حاضر بر این مدعاست که فضای مجازی با وجود تقلیل سوژه به یک کاربر در فضای رقمی و نیز به رغم گسستن وی از ارتباط واقعی با دیگران، همزمان حسی از فردیت مختار و کنش گر را نیز برای فرد ایجاد می کند که زمینه تکوین سوژه به مدد ابزار نوین است؛ این روند هویت یابی سوژه، همچون برخاستن و حیات مجدد ققنوس از خاکستر خویش در تعابیر افسانه ای است. بدین منظور در بخش نظریات بودریار از روش توصیفی و تحلیلی برای بیان وضعیت سوژه استفاده می شود. پس از آن به روند بازتعریف هویت در فضای مجازی با نوعی تفسیرگرایی همدلانه و در عین حال انتقادی، تلاش می شود نشان داده شود که فعالان فضای مجازی به ویژه آن گاه که با گفتمانی سیاسی و اجتماعی همدلی کرده و یا حتی به گفتمانی واکنش نشان می دهند، چه تعریفی از کنش خویش دارند. از این منظر به طور خاص نحوه شکل گیری و پیوند بین اعضای فضای مجازی اهمیت زیادی دارد.
منبع: فضای مجازی و هویت، دکتر شقایق حیدری، انتشارات تمدن ایرانی، چاپ دوم، تهران، 1394
