نگاهی گذرا به دیوان امام خمینی(ره)

حضرت امام هرگز سر شعر و شاعری نداشت و خود را به این پیشه سرگرم نساخته بود. آن عاشق صادق هرگاه از ادای وظیفه و رسالت خویش فراغتی حاصل کرده شرح درد مهجوری را در قالب الفاظ و کلمات موزون بر ورق پاره ای رقم زده است. تعابیر و اصطلاحاتی که در آثار منظوم حضرت امام آمده همانهاست که عارفان شاعر و شاعران عارف در اشعار خود آورده اند‏‎.
شنبه، 4 آبان 1398
تخمین زمان مطالعه:
موارد بیشتر برای شما
نگاهی گذرا به دیوان امام خمینی(ره)

گذرى بر نکات اخلاقى دیوان امام خمینى

امام خمینى قدس ‏سره بزرگ مرد قرن بیستم و مجدِد اسلام ناب محمدى صلی‏ الله ‏علیه ‏و‏آله در ابعاد مختلف و صاحب ‏نظرى کم نظیر بلکه بی‏نظیر بودند.

ایشان در سیاست، سیاستمدارى باهوش و زیرک و در فقه، در اوج قله فقاهت و مرجعیت و در فلسفه و عرفان صاحب مکتب بودند.

یکى از ابعاد ناشناخته حضرت امام خمینى قدس‏ سره طبع لطیف و قلم روان وى است. کمتر کسى باور می‏کرد شخصیتى با این همه مبارزه، جنگ، تبعید و زندان، در کمال آرامش و طمأنینه، دیوانى از گل‏هاى خوشبو گردآورد و به اهل دل و معنا هدیه کند.

این مقال نگاهى گذرا دارد بر دیوان امام قدس‏ سره از بعد معنوى و محتوایى بدون توجه به ظاهر و الفاظ آن. امید است که مورد قبول اهل دل قرار گیرد.

امام قدس‏ سره حکیم و عالمى است که علم و عرفان، وى را به جامعه‏ گریزى و نادیده گرفتن تداوم‏ بخشى خط و سیره انبیا نکشاند و توجیه پرهیز از عملیات سیاسى و تدبیر امور کلان جامعه اسلامى نشد و این مسأله است که وى را از سایر اقران متمایز ساخته است.

عرفان امام قدس‏ سره گریزان از روش و شیوه‏ هایى است که عارف‏ مسلکان بازارى خود را بدان می‏ آرایند، امام خمینى قدس‏ سره مى‏ فرمود:
 
آن‏که بگذشت زپیدا و نهان درویش است
آن که دل بگسلد از هر دو جهان درویش است

آن‏که نادیده کلاه و سر و جان درویش است1.2
نیست درویش که دارد کله درویشى
 
آرى عرفان به‏ دور از صبغه آرایه ‏ها و پیرایه ‏ها را می‏توان در دیار فقهاء و علماء ربانى سراغ داشت که بدون شک امام خمینى قدس‏ سره از صدرنشینان این عرصه است. در این عرفان، واژگانى چون: اخلاص، ایمان، احساس حضور، وَصال، فناء، عشق و... داراى تجلّى مخصوص به خوداند. در این عرفان؛ گریز از بت‏ها، اظهار عجز، توبه، اعتقاد به شعور همه ذرات هستى و... جایگاه خاصى دارند. امام قدس‏ سره از طریق سرودن اشعار به ترویج حقایق الهى می‏ پرداخت، ایشان در این عرصه گذشتگان را زنده کرده و آینده‏گان را آب حیات اهداء کرده است.

دیوان امام راحل قدس‏ سره حاوى رهنمودهاى حیات بخش در زمینه‏ هاى گوناگون تربیتى است که به برخى از آنها اشاره می‏شود:
 

اخلاص

امام خمینى قدس‏ سره اخلاص را معیار گران سنگى علم می‏داند، در این دیدگاه، علم به ‏دور از اخلاص، حجابى بیش نیست.
 
علمش به حجابى شده تفسیر و دگر هیچ
عالِم که به اخلاص، نیاراسته خود را

بسته است به الفاط و تعابیر دگر هیچ
عارف که زعرفان کتب چند فراخواند3
 
از عشق، به تیشه ریشه کوه بکَن فرهاد
شو و تیشه بر این‏کوه بزن

یاد همه چیز را جز او دور فکن
طور است و جمال دوست، همچون موسی4
 

ایمان

ایمان در دیدگاه امام خمینى رحمه ‏الله حاکمیت خدا، بر کشور دل و فرمان پذیرى صاحب دل، است.
 
بر عرش برین و کرسیش مأوا نیست آن کس،
که زمین و آسمانش جا نیست

ایمان است، این و غیر از این معنا نیست
اندر دل عاشقش بگنجد اى دوست5


احساس حضور

انسان همواره در حضور پروردگار حکیم است. امام راحل می‏فرماید:

عالم محضر خدا است در محضر خدا گناه نکنید. این حضور را افراد بیدار دل، شهود می‏کنند ولى غافلان بدان توجه ندارند، ایشان می‏فرمایند:
 
اى مهر جمال تو دواى دل ریش
اى یاد تو روح بخش جان درویش

جوینده تست هر کسى در هر کیش
دلها همه صیدهاى در بند تواند6

دلباخته قامت رعناى توام
پروانه شمع رخ زیباى توام

برگیر حجاب، من که رسواى توام
آشفته‏ام از فراقت اى دلبر حُسْن7
* * *
جز عکس نمود او ندیدم هرگز
جز فیض وجود او ندیدم هرگز

بودى جز بود او ندیدم هرگز
مرگ است اگر هستى دیگر بینی8


وصال

در دیدگاه امام خمینى قدس‏ سره انسان‏ها چند طایفه ‏اند:

1) غافلان؛ 2) سالکان؛ 3) واصلان.

گروه اوّل، گمشده‏ گان و واماندگان ‏اند. گروه دوم مجاهدان و تلاشگران دستیابى به مقصود هستند. گروه سوم، گروهى هستند که هرگونه موانع و حجاب‏ها را پشت سر گذاشته به مقام والاى انسانیت، نایل شده‏ اند.

وصال، به مفهوم واقعى کلمه، جز تجلى فناء فی‏ الله نیست و فناء نیز به نوبه خود جز رهایى از بندها و تارهاى خود بینى و خودخواهى نمی‏باشد.
 
هر ریش دلی، بحق پریشان تو هست
هر ذرّه، در این مزرعه، مهمان تو هست

جوینده هر چه هست خواهان تو هست
کس را نتوان گفت که جویاى تو نیست9


فناء

مرحله فناء، مرحله ‏اى است که هر کسى را بدان راهى نیست، فناء، چیزى جز، خود را ندیدن و چون قطره‏اى به اقیانوس وصال، پیوستن نیست، فناء، رهایى از جاذبه‏ هاى بت‏هاى برون و درون و دریدن هرگونه حجاب و موانع و پرهیز از هرگونه خودبینى است.10

زین دیو لعین، صرف نظر باید  کرد
از هستى خویشتن، گذر باید کرد

از منزل بیگانه، سفر باید کرد
گر طالب دیدار رخ محبوبی11
* * *
زین طایفه من، وفا ندیدم هرگز
از صوفی‏ها، صفا ندیدم هرگز

با خود بینی، فنا ندیدم هرگز
زین مدّعیان که فاش «اَنَا الْحَق» گویند12


فطرت خداجویی

عشق و جذبه الهی، حقیقتى است که صاحب خود را به آستان معشوق، می‏رساند.

انسان به‏ گونه‏ اى آفرینش یافته است که به معبود و صانع خویش احساس آشنایى فطرى و خضوع و تعبد ویژه‏اى دارد که برخاسته از تعقل و تفکر و حواس پنجگانه ظاهرى آدمى نیست، چیزى است که از آن به عنوان احساس فطرى یاد می‏شود.
 
غم نباشد چو بود مهر تو اندر دل ما
گرچه از هر دو جهان هیچ نشد حاصل ما

از چه رو، پس زمحبت بسرشتى گل ما
لایق طوف حریم تو نبودیم اگر13
* * *
قلبى که به عشقت نَطَپَد جز گِل نیست
آن دل که به یاد تو نباشد دل نیست

از زندگى بی‏ثمرش حاصل نیست
آن کس که ندارد به سر کَوْن تو راه14
* * *
عشق تو سرشته گشته اندر گِل ما
جز عشق تو، هیچ نیست اندر دل ما

با آن همه جرّ و بحث ها مشکل ما
اسفار و شفاء اِبن سینا نگشود15
* * *


بت‏گریزی

امام قدس‏ سره از هرگونه بت، گریزان بود. بت درون، بت برون، بت به‏ ظاهر آراسته و داراى صبغه ایمانى و مقبول و بت.

بت‏ها به نوبه خود مصادیق و تجلیات گوناگونى دارند که به ناشناخته و شناخته قابل تقسیم ‏اند.
 
با گوش توئى نغمه او کس نشنید
با چشم منی، جمال او نتوان دید

این بت، بشکن تا شودت دوست پدید
این ما و توئى مایه کورى و کرى است16
* * *
تاجدار و خرقه‏ دار از رنگ و بو افتاده نیست
خرقه درویش، همچون تاج شاهنشاهى است

هر که این اغلال در جانش بود، آماده نیست
تا اسیر رنگ و بوئی، بوى دلبر نشوی17
* * *
از دیو خودى خود، جدا باید شد
از هستى خویشتن رها باید شد

کى راهى راه انبیاء خواهد شد
آن کس که به شیطان درون سرگرم است18


اظهار عجز

معرفت معبود، براى هر کسى میسر نیست. عقلى به همتائى عقل کل و قلبى به پهناى هستى و هستی‏بخش می‏تواند از این دیار، به کشف راز و شهود حقیقت، توفیق یابد.

عجز از کنه ذات الهی، در بین عارفان راستین، داراى شهرت بسزا است. امام‏راحل قدس‏ سره فرمود:
 
در خور وَصف جمال دلبر فرزانه نیست
گفته‏ هاى فیلسوف و صوفى و درویش و شیخ

کانچه گویند از زبان بیهش و مستانه نیست
 هوشمندان را بگو دفتر ببندند از سخن19


حجاب

حجاب به نوبه خود، مصادیق مختلفى دارد که مهم‏ترین آن‏ها عبارت ‏اند از:

حجاب دل، حجابى که میان آدمى و مرحله فناء فی ‏الله حایل می‏ شود، حجاب، در این دیار از حیث تحقق، همان است که از آن، به عنوان بت، نیز می‏توان یاد کرد.
 
از خویشتن خویش گذر باید کرد
به سوى دوست سفر باید کرد

دیوى است به ره، از آن حذر باید کرد
هر معرفتی، که بوى هستى تو داد20
* * *
تا دیدگهت، کتاب عرفان باشد
تا تکیه گهت، عصاى برهان باشد

قلب تو دگرگون و پریشان باشد
در هجر جمال دوست تا آخر عمر21
* * *
از فلسفه، فاء و لام و سین می‏داند
فاطى که فنون فلسفه می‏داند

خود را زحجاب فلسفه، برهاند
امید من آن است که با نور خدا22
* * *
غوّاص، به دریاى معارف باشد
آن کس که به زَعم خویش، عارف باشد

بیند که به لاک خویش واقف باشد
روزى اگر از حجاب، آزاد شود23
* * *


عشق به اهل بیت علیهم ‏السلام و انتظار فرج

تا به کى در ظِلِّ اَمر24 غیبت کبرى نهانى
پرده بردار از رخ و ما مرده‏گان را جان ببخشا

اى که قلب عالم امکانى و جان جهانی
تا به ‏کى این کافران نوشند خون اهل ایمان

چند این گرگان کنند، این گوسفندان را شبانی
اى که بی‏نور جمالت نیست عالَم را فروغی25
* * *
وى ابدیت به طلعت تو مقرّر اى ازلیت، به تربت تو مخمّر
رایت قدرت در آستین تو مُضْمَر آیت رحمت، زجلوه تو هویدا

عصمت تو سرّ مختفى را مظهر جلوه تو نور ایزدى را مَجْلی
واجب اما شعاع خالق اکبر ممکن اما چه ممکن، علتِ امکان

گر نبُدى ؛ باطل آمدند، سراسر آبروى ممکنات، جمله ازین نور
معجزه‏اش میبُوَد همانا دختر26 فاش بگفتم که این رسول خدایست
 

هستى تسبیح‏گوى خالق

بعضى از صاحب‏ نظران در تفسیر آیه «لا تفقهون تسبیحهم»27 منظور از تسبیح موجودات را تسبیح‏ گویى موجودات به زبانِ «حال» می‏دانند، ولى حضرت امام قدس‏ سره این تسبیح ‏گویى را به زبان «قال» دانسته و براى همه ذرات عالم، شعور و درک قایل است.
 
تسبیح کنان لقاى او می‏گویند
ذراتِ جهان ثناى حق می‏گویند

باذکر فصیح، راه او می‏پویند
ما کوردلان خامُشِشان پنداریم28
* * *
با فطرت خویشتن، ثناجوى ویند
ذرات وجود، عاشق روى ویند

هرجا که نظر کنند در سوى ویند
ناخواسته و خواسته، دلها همگی29
 

زهد و وارستگی

زهد راستین از ویژگی ‏هاى انسان کامل است. امام قدس‏ سره در یکى از رباعیات خود در این‏باره می‏فرماید:
 
از دوست شدن به این و آن دل برکن
فاطى زعلایق جهان، دل برکن

بگزین تو از کون و مکان دل برکن
یک دوست که آن جمال مطلق باشد30


گریز از زهد دروغین

امام قدس‏ سره همواره از زهد ریایى گریزان بوده و بدان تاخته است. آن حضرت در جاى جاى دیوان خود به زهدفروشان و زاهدنمایان خرده گرفته و بیزارى خود از آنان ابراز داشته است.
 
خرقه پیرِ خراباتى و هشیار شدم
 جامه زهد و ریا کندم و برتن کردم31


استعانت

مغرور نگشتن به عبادات و اعمال صالح از سجایاى انسان‏هاى واصل است. امام امت قدس‏سره همواره و در سراسر زندگی، اهل دعا و راز و نیاز و نیایش بود آن حضرت می‏فرمود:
 
طفلیم در این طریق پیرى فرما
اى پیر طریق دستگیرى فرما

یارا تو در این راه، امیرى فرما
فرسوده شدیم و ره به جایى نرسید32
* * *
سرمست زباده اَلَستم بنما
هشیارى من بگیر، و مستم بنما

در دیده خود، هر آنچه هستم بنما
بر نیستیم فزون کن از راه کرم33


قدرشناسى و تلاش در جوانی

امام قدس‏ سره همواره به جوانان لطف داشت. آن حضرت در رهنمودى به آنان فرمود:
 
در پیرى از تو هیچ نیاید بغیر خواب
هان اى عزیز، فصل جوانى بهوش باش34
* * *
حالى نشد و جهان فانى بگذشت
افسوس که ایام جوانى بگذشت

دیدى همه عمر، در گمانى بگذشت
مطلوب همه جهان نهان است هنوز35


مقام انسان کامل

انسان در دیدگاه حضرت امام، مقامى را داراست که در وهم نمی‏گنجد.
 
روح‏الأمین به سدره، پى جستجوى ماست
ما عاشقان ز قلّه کوه هدایتیم36
* * *
قصه علّم الأسماء به زبان است هنوز
قدسیان را نرسد تا که به ما فخر کنند37
* * *
نیست آدم زاده آن کس، کز ملک پرّان نبودی
از مَلِک پرواز کن، از مُلکِ هستی، رخت بربند38
* * *
قاب قوسینت کجا رفته است أَوْ اَدْنى چه شد
گر تو آدم زاده هستی، علم الاسماء چه شد39


غره نشدن به عبادت‏ها

عبادت ما گاهى به خاطر ترس از کیفر و گاهى به خاطر شوق بهشت است، در حالى که عبادت خالصانه همان است که از آن به عنوان عبادت اَحرار یاد می‏شود، لذا حضرت امام قدس‏ سره فرمودند:
 
دعوى اخلاص با این خودپرستی‏ها چه شد
این عبادت‏ها که ما کردیم، خوبش کاسبى است

لا اِلهت را شنیدیم، ولی، اِلاّ چه شد
مرشد از دعوت به سوى خویشتن‏بردار دست
* * *
این عبادت ها بود سرمایه شرمندگى
عیب خود گویم به عمرم، من نکردم بندگی

من که در جان و سرم باشد هواى بندگی
دعوى ایاک نعبد، یک دروغى بیش نیست40


هستى بستر تکامل

اگر با چشمان باز به حقایق و اسرار جهان بنگریم، خواهیم دید که رهنمود آسمانى «عَسى اَنْ تکرهوا شیئاً وهو خیر لکم»، حکم فرما است. بر این اساس امام خمینى قدس‏ سره حتى درباره ابلیس می‏فرماید:
 
از بهشتم برد بیرون بسته جانان نمود
خواست شیطان، بَدکند با من، ولى احسان نمود

عشق پیدا گشت و از مِلْک مَلِک پرّان نمود
خواست از فردوس بیرونم کند خوارم کند41


قم

دیار قم، همواره مورد لطف و محبت حضرت امام خمینى قدس‏سره بود، آن حضرت فرمود:
 
بلکه بهشتش یساولى است برابر عرصه قم، غیرت بهشت برین است

شاید گرلوح را بیابد همسر42 خاکى عجب خاک، آبروى خلایق ملجأ بر مسلم و پناه به کافر43 زیبد اگر خاک قم به عرش کند فخر
 
ـ امام رحمه ‏الله درباره حوزه علمیه قم در پیشگاه حضرت صاحب الأمر(عجل اللّه‏ فرجه الشّریف) چنین دعایى نمود:
 
تا کند فُلکِ نجات مسلمین را باد بانى
حوزه علمیه قم را عَلَم فرما به عالَم

بهر بدخواهش رسان، هردم بلاى آسمانی
نیکخواهش را عطا فرما بقاى جاودانی44


اشعار سیاسی

پرداختن به مسایل سیاسى در جهت اجراى رهنمودى است که امام راحل قدس‏سره از امام مجتبى علیه‏السلام آموخته است آن حضرت فرمود: «نَدَبَنا اللّه‏ لِسیاسة الأمة»45 خدا ما را سیاست‏مدار و سیاست‏گذار امت دانست.
 
دشمن زحیات خویشتن نومید است
جمهورى اسلامى ما جاوید است

ما و همه ستمکشان را عید است
آن روز که عالم زستمگر خالى است46
* * *
دشمن زشکست خویشتن آگاه است
این عید سعید، عید حزب‏ اللّه‏ است

جاوید، به اسم اعظم «اللّه‏» است
چون پرچم جمهورى اسلامى ما47
* * *
ملت به پناه لطف احمد باشد
این عید سعید، عید اسعد باشد

تمثال مبارک محمّد صلی ‏الله‏ علیه ‏و‏آله‏ وسلم باشد
بر پرچم جمهورى اسلامى ما48
* * *
زین دیو برِ که ناله بنیاد کنیم
از جور رضا شاه کجا داد کنیم

اکنون نفسى نیست که فریاد کنیم
آن دم، که نَفَس بود ره ناله نبود49
* * *
انتظار فرج از نیمه خرداد کشم
سالها می‏گذرد، حادثه‏ ها می‏آید50
* * *
افکار پلید فتنه جویان خام است51
ملت، به رهِ خویش جلو می‏تازد

صدام به دست خویش، در صد دام است
جمهورى ما نشانگر اسلام است

پینوشت:
1. تمام پاورقی‏ها از دیوان امام چاپ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس‏سره نقل شده است.
2. دیوان‏امام قدس‏سره ، ص 54.
3. ص 74.
4. ص 231.
5. ص 199 .
6. ص 218.
7. ص 219.
8. ص 217.
9. ص 198.
10. ر. ک: پرتوى از مبانى تربیتى عرفانى حضرت امام خمینى قدس‏سره ، صص 74-78.
11. ص 204.
12. ص 217.
13. ص 45.
14. ص 199.
15. ص 44.
16. ص 214.
17. ص 70.
18. ص 208.
19. ص 71.
20. ص 203.
21. ص 207.
22. ص 209.
23. ص 206.
24. گرچه در دیوان چاپ شده از سوى مؤسسه نشر آثار حضرت امام قدس‏سره ، در این مصرع، کلمه «امر» آمده است ولى به‏نظر می‏رسد که «اَبْر» باشد. البته می‏ترسم پیشنهاد من همچون کلام استادم علامه حسن‏زاده آملى دام‏ظله باشد. آن حضرت، در درس اشارات ابن سینا، بیت معروف امام راحل قدس‏سره «من به خال لبت اى دوست گرفتار شدم» را بر زبان آورد.
25. ص 266.
26. ص 253.
27. اسراء (17): 44 .
28. ص 211.
29. ص 212.
30. ص 232.
31. ص 142.
32. ص 192.
33. ص 192.
34.ص48.
35.ص201.
36. ص 56.
37. ص 127.
38. ص 180.
39. ص 94.
40. ص 310.
41.ص115.
42. ص 257.
43. ص 257.
44. ص 267.
45. ر.ک: محدث قمی، سفینة البحار، ماده حَسَن.
46. ص 193.
47. ص 197.
48. ص 206.
49. ص 450.
50. ص 154.
51. ص 195.


منبع: مرکز مطالعات شیعه


ارسال نظر
با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.
متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.
موارد بیشتر برای شما
هنر فلزکـاری و خطاطـی
هنر فلزکـاری و خطاطـی
خداحافظ سید ...
play_arrow
خداحافظ سید ...
نظامیان صهیونیست در حال حرکت به سمت مرز لبنان
play_arrow
نظامیان صهیونیست در حال حرکت به سمت مرز لبنان
تبادل آتش رزمندگان حزب‌الله و نظامیان اشغالگر در مرز لبنان
play_arrow
تبادل آتش رزمندگان حزب‌الله و نظامیان اشغالگر در مرز لبنان
اقدام معنادار سخنگوی وزارت خارجه در نشست خبری
play_arrow
اقدام معنادار سخنگوی وزارت خارجه در نشست خبری
گریه های پسران آیت الله العظمی سیستانی در مجلس ترحیم شهید سید حسن نصرالله
play_arrow
گریه های پسران آیت الله العظمی سیستانی در مجلس ترحیم شهید سید حسن نصرالله
دعای سیدحسن نصرالله بر فراز پیکر پسر شهیدش: خدایا، این قربانی را ...
play_arrow
دعای سیدحسن نصرالله بر فراز پیکر پسر شهیدش: خدایا، این قربانی را ...
راه نصرالله
play_arrow
راه نصرالله
شیوه پاسخ ایران به اسرائیل
play_arrow
شیوه پاسخ ایران به اسرائیل
سوال هدفدار خبرنگار روسیه از وزیر کشور: مطالبه مردم ایران پاسخ قاطع و کوبنده به اسرائیل است / پاسخ هوشمندانه وزیر
play_arrow
سوال هدفدار خبرنگار روسیه از وزیر کشور: مطالبه مردم ایران پاسخ قاطع و کوبنده به اسرائیل است / پاسخ هوشمندانه وزیر
نحوه عملکرد بمب‌های سنگرشکن چگونه است؟
play_arrow
نحوه عملکرد بمب‌های سنگرشکن چگونه است؟
خط و نشان قاطع پزشکیان: اگر سازمان‌های بین المللی جلوی نتانیاهو را نگیرند ما پاسخ مناسب را خواهیم داد
play_arrow
خط و نشان قاطع پزشکیان: اگر سازمان‌های بین المللی جلوی نتانیاهو را نگیرند ما پاسخ مناسب را خواهیم داد
گل تماشایی لیونل مسی در تساوی یک بر یک اینترمیامی برابر شارلوت
play_arrow
گل تماشایی لیونل مسی در تساوی یک بر یک اینترمیامی برابر شارلوت
تکاور بزرگی که روزگارِ ارتش صدام را سیاه کرد!
play_arrow
تکاور بزرگی که روزگارِ ارتش صدام را سیاه کرد!
زمان انتخاب جانشین سیدحسن نصرالله مشخص شد؟
play_arrow
زمان انتخاب جانشین سیدحسن نصرالله مشخص شد؟