رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) و جانشینان آن حضرت با آنکه معصوم بودند و حتی با قطع نظر از وحی و مقام والای الهی که از نظر فکر و بینش و منش از مشورت بی نیاز بودند، با مشورت کردن دو نکته را تعقیب می کردند: اهمیت مشورت و شورا را به مسلمانان یادآوری کنند و این روحیه را در عرصه‌های مختلف جامعه اسلامی، ایجاد و تقویت نمایند. ضمن آموزش عملی به مسلمانان بیاموزند که چگونه به این سیره عمل کنند و از ثمرات درخشان آن برخوردار شوند. پس از آن حضرت، علی (علیه السلام) این سنت الهی را به نیکی استمرار بخشید و زندگی را با مشورت بنیاد نهند. شاوی در کتاب «فقه الشوری و الاستشاره» بیان می کند که واژه شورا نشانگر دو مفهوم است یکی عام و دیگری خاص. مفهوم عام شورا هرگونه همفکری و تبادل نظر را در بر می گیرد، هر چند که فاقد جنبه الزامی باشد. مفهوم محدود و خاص شورای نشانگر پیمانی الزامی است که از سوی مجموعه ای از افراد (جماعت) صادر می شود.
همچنین شاوی بیان می کند که شورا، اصل و روشی است که اسلام در همه ابعاد حیات جمعی آن را به رسمیت شناخته است. در عرصه حیات فردی و زندگی خصوصی نیز همکاری و تبادل نظر توصیه شده است، هر چند التزام به نتایج آن ضرورت ندارد. از نظر او تمایز بین انواع شورا، اولین گام در بررسی و تبیین حکم آن است و اشتباه بسیاری از پژوهشگران ناشی از همین عدم تمایز است و همین امر، موجب پیدایش آرای متناقض پیرامون وجوب یا عدم وجوب الزامی یا غیر الزامی بودن آن گردیده است. شاوی به سه نوع اصلی شور اشاره می کند:
1- استشاره یا مشورت اختیاری، امری اخلاقی است و در حوزه مسائل و امور خصوصی و شخصی بدان توصیه شده است و پیروی از آن، جنبه الزامی ندارد. این قسم، شامل مشورت در امور عمومی که اختیار آن به یک نفر یا یک نهاد یا دو گروه واگذار شده، نیز می شود.
۲- شورایی (اجتماعی) که مربوط به امور عمومی بوده و منتهی به اتخاذ تصمیم و قرار داد اجتماعی می گردد. این قسم از شورا واجب و پیروی از نتیجه آن الزامی است.
۳- مشورت در فقه و اجتهاد: این نوع از شورا ما بین دو قسم اول قرار می گیرد. وی معتقد است کسانی که حکم به عدم وجوب شورا و غیر الزامی بودن آن کرده اند، به قسم اول نظر داشته اند؛ ولی حکم آن را به قسم دوم نیز سرایت داده اند و کسانی که به وجوب مطلق کرده اند؛ برعکس دسته قبل عمل کرده اند بنابراین تمایز بین این اقسام ضروری است.
دیدگاه قرآن کریم در مورد اصل مشورت و مشارکت عمومی در تصمیم گیریها چیست؟ مضاف بر اینکه یک سوره به نام «سوره شوری» در قرآن کریم آمده است، در آیات دیگری نیز به این مسئله پرداخته و از شهروندان خواسته تا در کارهای فردی و اجتماعی به اصل مشورت تبادل نظر با فرهیختگان توجه کافی بکنند و حاصل این مشورت و مشارکت عمومی در تصمیم گیریها را که همان «خرد جمعی» است، به کار گیرند. قرآن در آیه ۳۸ از سوره شوری در وصف مؤمنان چنین می فرماید: والذین استجابوا لربهم و أقاموا الصلاة و أمرهم شوری بینهم و مما رزقناهم ینفقون. و کسانی که دعوت پروردگارشان را اجابت کرده و نماز را برپا می دارند و کارهایشان به صورت مشورت در میان آنهاست و از آنچه به آنها روزی داده ایم انفاق می کنند. در آیه مزبور در قالب جمله خبری گفته شده که مؤمنان با یکدیگر مشورت می کنند.
این که موضوع مشورت در قالب جمله خبری بیان شده، ضرورت و اهمیت رعایت اصل شورا در تصمیم گیریها را می رساند؛ یعنی مؤمنان باید در کارهایشان حتما با یکدیگر مشورت کنند. نکته دیگری که نشانگر اهمیت مسئله شورا است، همراه با نماز و انفاق آمدن آن است. در آیه ۲۳۳ از سوره بقره نیز درباره مسئله شورا چنین سخن رفته است: والوالدات یرضعن أولاده کؤلین کاملین لمن أراد أن یتم الرضاعة... فإن أرادا فصالا عن تراض منهما وتشاور فلا جناح علیهما. مادران، فرزندان خود را دو سال تمام، شیر می دهند. این برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند... اگر پدر و مادر، با رضایت یکدیگر و مشورت، بخواهند کودک را زودتر از شیر بگیرند، گناهی بر آنها نیست. در این آیه، از شیر گرفتن نوزاد، به توافق و مشورت پدر و مادر منوط شده است و در واقع به پدر و مادر دستور می دهد که در این مسئله باید با هم مشورت کنند. آیه شریفه به نکاتی دیگر نیز اشاره دارد که بیانگر اهمیت و ضرورت مشورت می باشد؛ از جمله اینکه خداوند درباره مسئله کوچک خانوادگی، آن هم مربوط به کسانی (پدر و مادر) که دلسوزیشان در این باره تردیدی نیست، امر به مشورت و همفکری می کند. از این نکته می توان نتیجه گرفت که در مسائل مهم اجتماعی که به سرنوشت جمعی برمی گردد، مشورت، همفکری و مشارکت همگان در تصمیم گیری بسیار ضرورت دارد. در آیه ۱۰۹ از سوره آل عمران، به صراحت به پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) دستور می دهد و شاورهم فی الأمر با مسلمانان در کارها مشورت کن ؛ با این بیان، عصمت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) و ارتباط مستقیم آن حضرت با وحی آسمانی، مانع از مشورت و همفکری پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) با مسلمانان نشده است.
منبع: اصول ومبانی مدیریت در اسلام، مهرداد حسن زاده و عبد العظیم عزیزخانی، انتشارات هنر آبی، چاپ اول، تهران، 1390
