در گذشته، هویت افراد از طریق تعاملات حضوری و به صورت چهره به چهره شکل می گرفت، اما امروزه و با ظهور فن آوری و رسانه‌های جدید، هویت افراد از طریق شبکه‌های اجتماعی و در فضای مجازی شکل می گیرد و این امکان برای کاربران فراهم می شود تا به قول آنتونی گیدنز به دنبال بازاندیشی هویت خود باشند. بررسی رابطه فضای مجازی و هویت کاربران از جمله موضوعاتی است که در چندین مقاله، کتاب و پایان نامه مورد بررسی قرار گرفته است. مقاله حاضر نیز با استفاده از روش فراتحلیل به بررسی تحقیقات انجام شده از سال ۱۳۸۰ تاکنون در این حوزه می پردازد که تعداد مقاله و پایان نامه انتخاب شده برای فراتحلیل ۵۰ مورد میباشد. نتایج حاصل از فراتحلیل نشان میدهد که حضور در فضای مجازی و استفاده از اینترنت باعث شکل گیری و تقویت هویت مدرن در بین کاربران ایرانی، خصوص کاربران جوان می شود. هم چنین متغیر مدت استفاده کاربران از اینترنت به صورت مستقیم، متغیرهای میزان استفاده کاربران از اینترنت، نوع استفاده کاربران از اینترنت، انگیزه و هدف کاربران در استفاده از اینترنت، مشارکت و فعال بودن کاربران در استفاده از اینترنت و میزان تحصیلات کاربران به صورت غیر مستقیم و متغیرهای واقعی تلقی کردن محتوای سایت های اینترنت از سوی کاربران و پایگاه اقتصادی - اجتماعی کاربران هم به صورت مستقیم و هم به صورت غیر مستقیم بر هویت دینی کاربران تأثیر می گذارند. علاوه بر این، هرچه مدت زمان عضویت، میزان استفاده و میزان مشارکت و فعالیست کاربران در استفاده از فیس بوک افزایش پیدا می کند از برجستگی هویت دینی نزد آنها کاسته می شود و همچنین کاربران زن در شبکه‌های اجتماعی نظیر فیس بوک با دیده تردید به هویت سنتی خود می نگرند و به بازتعریف هویت اجتماعی خود مبادرت می کنند.
بسیاری از اندیشمندان عرصه علوم اجتماعی چون جامعه شناسی، روانشناسی، سیاست و ارتباطات، سعی نموده اند که مفهوم هویت و انواع آن را، تحلیل و عوامل مؤثر بر ایجاد و شکل گیری آن و نیز نحوه توزیع آن را در بین جوامع، گروه ها و افراد مختلف توضیح دهند. با این توضیح سؤالات اصلی پژوهش حاضر این است که: فضای مفهومی هویت چیست؟ عوامل شکل گیری هویت کدامند؟ و این که دال مرکزی پژوهش های صورت گرفته در ایران در ساختار مقاله و پایان نامه چیست؟ با این توضیح ابتدا در مقاله حاضر، در گام اول فضای نظری و تجربی هویت را مشخص می سازیم، در گام دوم برخی از عوامل سازنده هویت افراد را شرحی نظری - تجربی خواهیم داد و در گام سوم به فراتحلیل کارهای تجربی در زمینه هویت و فضای مجازی می پردازیم. روش تحقیق پژوهش حاضر، روش اسنادی با تأکید بر فراتحلیل می باشد. در این مقاله شش پایان نامه و هفت مقاله را مورد تحلیل و بررسی قرار داده ایم. نتایج نشان داده است که دال مرکزی گفتمانهای پژوهشی صورت گرفته، یعنی همان نقطه مورد تأکید پژوهشگران، عبارت است از ایجاد بحران هویت توسط فضای مجازی. یا همان ضعف‌های پژوهشی را مورد بررسی انتقادی قرار دهند و راه کارهایی جهت برون رفت از این وضعیت پژوهشی با تکیه بر سنت های نظری (کلان و خرد) و سنت های تجربی جامعه شناسی را ارائه نمایند.
در جهان امروز شاهد تأثیر و نفوذ قدرتمند فضای مجازی بر زندگی و سرنوشت انسان هستیم. رخدادی که به ویژه با رشد فن آوری های رسانه ای در کشورهای غربی و سپس گسترش آنها به سایر نقاط جهان، بر سرعت این اثر گذاری افزوده است. تأثیر استفاده از ابزاری همچون تلویزیون و رایانه و ورود به فضای سایبری، به گونه چشمگیری به بخش جدایی ناپذیری از زندگی روزمره انسان تبدیل گشته که فراتر از سرگرمی، تفریح و پر کردن اوقات فراغت افراد، نقش تعیین کننده ای را در تعریف هویت انسان پیدا کرده است.
اما نکته ای که نباید از نظر دور بماند دورویگی ماهوی فضای مجازی و تأثیر گذاری بالقوه ای است که می تواند به دو شکل هویت زایی و هویت زدایی به منصه ظهور رسد. به دلیل اهمیت این مقوله در نظریات پسامدرن، متفکرین بسیاری از موضع به بررسی و نقد چگونگی تغییر و بازتعریف هویت انسان پسامدرن پرداخته اند. ژان بودریار از جمله متفکرینی است که در حوزه مطالعات فرهنگی، و از منظر رسانه و تأثیر فضای مجازی بر تغییر تعریف انسان از «خود»، به بیان نقد پسامدرن خویش پرداخته است. در این نوشتار تلاش می شود، چگونگی دستیابی انسان به تعریف مشخصی از خود و کیستی اش و چالش های پیش رو در این راه در عصر رسانه ای - به عنوان پرسش اصلی بودریار - و براساس نقد پسامدرنش در باب رسانه و فضای مجازی مورد تأمل و بحث قرار گیرد. در پاسخ به این سؤال و بیان فرضیه اصلی می توان گفت که به ادعای بودریار، به دلیل استیلای فضای مجازی و قدرت رسانه ها بر زندگی انسان در عصر پسامدرن، انسان با هویت‌های فراواقعی روبروست و امکان شکل گیری هویتی مشخص و واقعی برای انسان امروزی وجود نخواهد داشت. روش پژوهش بر مبنای روش تحلیل محتوای کیفی بوده و از یافته های مهم پژوهش می توان به مواردی همچون: تکثر اجتناب ناپذیر و غیرقابل انکار هویت‌های متعدد ملی و فراملی متأثر از کارکرد پررنگ رسانه‌های صوتی و تصویری، تغییر معیارهای شکل دهنده هویت فردی در دوران پسامدرن (برای مثال جایگزینی ملاکهای هویت بخش مدرن همچون کار، طبقه اقتصادی، فعالیتهای سیاسی و اجتماعی و... با ملاکهای پسامدرنی همچون نوع مصرف کالاهای اقتصادی و فرهنگی، چگونگی پیروی از مد، چگونگی گذران اوقات فراغت و...)، انکسار هویت‌های چندپاره و بعضا کاذب در فضای مجازی همچون شبکه‌های اجتماعی و گفتگوهای اینترنتی و رشد و گسترش هویت‌های فراواقعی در فضاهای مجازی همچون بازیهای رایانه‌ای اشاره کرد.
منبع: فضای مجازی و هویت، دکتر شقایق حیدری، انتشارات تمدن ایرانی، چاپ دوم، تهران، 1394
