کوفه در عصر ظهور (3)
سیمای کوفه در آیینهِ قرآن
۱ - (وَ جَعلناَ ابنَ مَریَمَ وَ امهُ آیَهً وَ آویناهُما اِلی ربوهٍ ذاتِ قرارٍ وَ مَعینٍ)؛۷۹
پسر مریم و مادرش را آیتی قرار دادیم، و آن دو را بر بلندایی جای دادیم که دارای قرارگاه و آب روان بود.
(رَبوَه) از منظر لغویین: جایگاه مرتفع، (ذاتِ قرار): دارای کوهایه‌های وسیع و هموار، (مَعین): چشمه‌سار و آب روان می‌باشد.۸۰
از مولای متقیان امیر مؤ‌منان (صلوات الله علیه) روایت شده که فرمود: (رَبوهَ) عبارت از (کوفه)، (قَرار)؛ (مسجد کوفه) و (مَعین)؛ (فرات) می‌باشد.۸۱
کشّاف الحقایق، امام جعفر صادق(ع) نیز در این رابطه فرمود: (رَبوهَ) عبارت از (نجف کوفه) و (معین) (فرات) است.۸۲
علی بن ابراهیم قمی در تفسیر این آیه فرموده:
(ربوه) عبارت از (حیره)، (ذات قرار و معین) عبارت از (کوفه) می‌باشد.۸۳
علامهِ طبرسی از امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام) روایت کرده که منظور از (ربوه)؛ (حیرهِ کوفه و مرغزارهای آن) و منظور از (قرار)؛ (مسجد کوفه) و منظور از (معین)؛ (فرات) می‌باشد.۸۴
روی این بیان تردیدی نمی‌ماند در این که جایگاه مرتفعی که پناهگاه حضرت عیسی و مادرش حضرت مریم بود، کوفه و پیرامون آن بوده است.
۲ - (وَالتینِ وَ الزیتوُنِ، وَ طُورِ سینینَ وَ هذَا البَلَدِ الامینِ)؛۸۵
سوگند به تین، زیتون، طور سینا و این شهر ایمن.
(تین) در لغت به معنای انجیر است، ولی مفسّران آن را به مسجد الحرام، مسجد اقصی، مسجد دمشق، مسجد حضرت نوح برفراز جودی، مسجد اصحاب کهف، عصر آدم و بلاد شام تفسیر کرده‌اند.۸۶
(زیتون) در لغت معلوم است، ولی از منظر مفسّران به شام، بیت المقدس، بلاد شام، بلاد فلسطین، مسجد اقصی و عصر حضرت نوح(ع) تفسیر و تأویل شده است.۸۷
(طور سینین) همان طور سینا می‌باشد، که در این آیه (طور سینین) و در آیه‌ای دیگر (طور سینا) تعبیر شده است.
(طور) در لغت به معنای کوه است و ده بار در قرآن کریم تکرار شده است.۸۹
(البلد الامین) از منظر همهِ مفسّران مکّهِ مکرّمه می‌باشد.
و اما ارتباط آیات با کوفه:
۱ - ثعلبی از شهر بن حوشب نقل کرده که منظور از (تین)؛ کوفه می‌باشد.۹۰
۲ - بسیاری از مفسران عامه گفته‌اند که منظور از (تین)؛ مسجد حضرت نوح بر فراز جودی می‌باشد.۹۱
در تفاسیر فراوانی تصریح شده که منظور از (جودی) فرات کوفه می‌باشد.۹۲
۳ - به اتفاق مفسران، منظور از (طور سینین) همان طور سینا می‌باشد، که خداوند بر فراز ان حضرت موسی(ع) را مخاطب قرار داد و با او سخن گفت. سینا و سینین به معنای مبارک و زیباست۹۳ و طور سینا و طور سینین یعنی؛ کوه مبارک و زیبا.
رسول اکرم(ص) در تفسیر سورهِ مبارکهِ (تین) فرمود:
اِن اللهَ تَبارَک وَ تَعالی اختارَ مِنَ البُلدانِ اَربَعَه، فَقالَ عَز وَ جل: (وَ التینِ وَ الزیتُونِ وَ طُورِ سینینَ وَ هذَا البَلَدِ الامینِ)؛ اَلتینُ المدینَهُ، وَ الزیتُون بَیتُ المقدِسِ؛ وَ طوُر سینینَ الکوُفَهُ، وَ هذَا البَلَد الا‌مینُ: مَکهُ؛۹۴
خداوند متعال چهار شهر را از میان شهرها برگزید و فرمود:
(واَلتینِ...) که منظور از تین؛ مدینه، مقصود از زیتون؛ بیت المقدس، هدف از طورسینا؛ کوفه، و منظور از البلدالا‌مین، مکهّ می‌باشد.
این حدیث شریف بیانگر آن است که (طور سینا) در ناحیهِ کوفه بوده است.
چنانکه احادیث دیگری نیز آن را تأیید می‌کند، از جمله:
شیخ طوسی با اسناد خود حدیثی را از امام باقر(ع) پیرامون محل دفن مولای متقیان(ع) نقل کرده، که در آخر آن فرموده است:
وَ هُوَ اَولُ طُورِ سَیناءَ؛۹۵
آنجا اول طور سینا می‌باشد.
۳ - (وَ غیضَ الماءُ وَ قُضِیَ الا‌مرُ وَ استَوَت عَلَی الجُودِیّ)؛۹۶
آب فرو شد، فرمان حق انجام پذیرفت و (کشتی نوح) بر جودی استقرار یافت.
از کوهی که کشتی حضرت نوح(ع) بر آن نشست، قرآن کریم به (جودی) تعبیر کرده، در تورات از آن (آرارات) تعبیر شده، ولی مفسّران تورات تصریح کرده‌اند که واژهِ (آرارات) در تورات به منطقهِ وسیعی گفته می‌شود که در میان رود ارس، دریاچهِ وان و دریاچهِ ارومیه قرار دارد، سپس اضافه می‌کنند:
موافق روایات کشتی نوح بر این کوه قرار گرفت، این کوه بلند که ارامنه آن را (مسیس)، ترکها (آغری داغ)، ایرانیان (کوه نوح) اروپاییان (آرارات) و اعراب آن را (جودی) می‌نامند، دارای دو قله است که یکی به مقدار چهار هزار پا از دیگری بلندتر است.۹۷
یاقوت آن را در کرانهِ شرقی دجله از نواحی موصل معرفی کرده می‌نویسد: مسجد نوح تا به امروز بر فراز آن باقی است.۹۸
مرحوم بلاغی می‌نویسد:
جودی کوهی است در نزدیکی موصل که با کوههای ارمنستان پیوسته واکراد در کنار آن زندگی می‌کنند، و آن را به زبان خود (کاردو) یا (جاردو) می‌نامند و یونانیان آن را تحریف کرده (جوردی) نامیده‌اند و چون به زبان عربی وارد شده، آن را تعریب کرده (جودی) نامیدند.۹۹
مؤ‌لّفان دائره المعارف اسلامی تأکید دارند که جودی ربطی به کوههای آرارات ندارد، بلکه کوه مرتفعی است در منطقهِ (بُهتان).۱۰۰
واژهِ بُهتان در اصل (بُختان) بود، در سفرنامه‌ها (بوتان) و (بُتّان) آمده، در سریانی (بُتان) و (بُتّان) تلفّظ می‌شود و امروزه (بهتان) نامیده می‌شود و در منابع مورد اعتماد به ساکنان آن منطقه (بُختی) اطلاق کرده‌اند.۱۰۱
شمس الدین سامی افندی از آن (آغری داغی) تعبیر کرده، می‌نویسد: نقل می‌شود که مسجد حضرت نوح و برخی از بقایای کشتی نوح بر فراز آن موجود است.۱۰۲
دکتر رحیم هویدا می‌نویسد:
به اعتقاد ارامنه نام شهر (نخجوان) در دامنهِ کوه آرارات با ماجرای کشتی نوح مرتبط است، زیرا (نخ) به معنای کشتی و (جُوان) به معنی محل استقرار می‌باشد، آنها معتقدند که کشتی نوح در این نقطه بر زمین نشسته و این شهر قدیمی‌ترین شهر دنیا می‌باشد.۱۰۳
ولی در منابع قدیمی محل کوه جودی را در کرانهِ شرقی دجله، در بین النهرین علیا نوشته‌اند.۱۰۴ و این مطابق است با نظر یاقوت که آن را در نزدیکی موصل دانسته است.۱۰۵
در حدیثی از امام کاظم(ع) نیز روایت شده که جودی در نزدیکی موصل می‌باشد،۱۰۶ ولی امام صادق(ع) در فرازی از یک حدیث طولانی می‌فرماید:
(وَ استَوَت عَلَی الجودِیّ) وَ هُوَ فُراتُ الکُوفَهِ؛۱۰۷
آنگاه بر کوه جودی استقرار یافت و آن همان فرات کوفه می‌باشد.
از طرح این سه آیه به این نتیجه رسیدیم که طور سینای حضرت موسی(ع)، پناهگاه مریم و حضرت‌عیسی (علیهما السلام) و قرارگاه کشتی حضرت نوح(ع) در کوفه و پیرامون آن بود و به زودی پایتخت دولت کریمه در همان نقطه گسترده می‌شود.
به امید آن روز. در کلمات دُرر بار ائمّهِ اطهار (علیهم السلام) احادیث فراوانی در فضیلت کوفه آمده است که به شماری از آنها اشاره می‌کنیم:
۱ - از امام باقر(ع) پرسیدند: پس از مکه و مدینه کدامین بقعه افضل است؟
فرمود: (کوفه)، سپس فرمود:
هِیَ الزکیهُ الطاهرهُ، فیها قُبُورُ النبیینَ المُرسلینَ وَ غَیرِ المُرسَلینَ، وَ الاوصِیاءِ الصادِقینَ...؛۱۰۸
کوفه پاک و پاکیزه است، قبور مطهر پیامبران مرسل و غیر مرسل و اوصیای راستین در آن جاست.
۲ - امام صادق(ع) در این رابطه فرمود:
اَلکوفَهُ حَرَمُ اللهِ وَ حَرَمُ رَسُولِهِ وَ حَرَمُ امیرالمؤ‌منینَ، الصلاهُ فیها بألفِ صَلاهٍ وَ الدرهَمُ فیها بِألفِ دِرهَمٍ؛۱۰۹
کوفه حرم خدا، حرم پیامبر و حرم امیرالمؤ‌منین(صلوات‌الله‌علیه) می‌باشد. یک نماز در آن معادل یک هزار نماز، و یک درهم در آن معادل یک هزار درهم است.
۳ - رسول اکرم(ص) فرمود:
اَلکُوفَهُ جُمجُمَهُ العَرَبِ وَ رُمحُ اللهِ تَبارَک وَ تَعالی وَ کَنزُ الایمانِ؛۱۱۰
کوفه مغز عرب، نیزهِ خداوند منان و گنجینهِ ایمان است.
۴ - حضرت سلمان هنگامی که از سرزمین کوفه عبور می‌کرد فرمود:
اینجا قبه الاسلام است.۱۱۱
این تعبیر از رسول اکرم(ص) در مورد مسجد کوفه روایت شده است.۱۱۲
مسعودی در علت نامگذاری کوفه به (قبّه الاسلام) از امام(ع) روایت می‌کند که حضرت نوح(ع) در وسط مسجد کوفه گنبدی زد، اهل و عیال و مؤ‌منان را آن جا اسکان داد، تا شهرها تأسیس‌گردید و فرزندانش در شهرها اقامت گزیدند، پس کوفه (قُبّه الاسلام) نامیده شد.۱۱۳
۵ - امیرمؤ‌منان(صلوات الله علیه) در فضیلت کوفه فرمود:
اَلکوفَهُ کَنزُ الایمانِ وَ حجهُ الاسلامِ وَ سیفُ اللهِ وَ رُمحُهُ، یَضَعُهُ حَیثُ یَشاءُ؛۱۱۴
کوفه گنجینهِ ایمان، حجت اسلام، شمشیر و نیزهِ خداوند منان است، که هر کجا بخواهد آن را به کار بگیرد.
۶ - از ابن عباس روایت شده که فرمود:
اَلکوُفَهُ فُسطاطُ الاِسلامِ؛۱۱۵
کوفه خیمهِ اسلام است.
۷ - امام صادق(ع) به کسی که می‌خواست مکه یا مدینه را به عنوان اقامتگاه خود انتخاب کند، فرمود:
عَلَیکَ بالعراقِ الکوفَهَ، فان البرکَهَ مِنها علی اثنَی عَشَرَ میلاً هکذَا و هکذَا...؛ ۱۱۶
بر تو باد عراق، در کوفه سکونت کن که برکت در دوازده میلی آن می‌باشد، این گونه - یعنی؛ از هر چهارطرف - .
۸ - امام صادق(ع) در همین رابطه فرمود:
اَلکوفَهُ روضه مِن ریاضِ الجنهِ؛۱۱۷
کوفه باغی از باغهای بهشت است.
۹ - از رسول اکرم(ص) روایت شده که فرمود:
طینَهُ شیعتنا مِن الکوفهِ؛۱۱۸
گل شیعیان ما از کوفه است.
۱۰ - در احادیث طینت آمده است:
طینُ الارضِ مکهُ و المدینهُ و الکوفَهُ وَ بَیتِ المقدسِ وَ الحائِرِ؛۱۱۹
گل زمین از مکه، مدینه، کوفه، بیت المقدس و حائر (حرم امام حسین علیه السلام) می‌باشد.
۱۱ - امیر مؤ‌منان (صلوات الله علیه) در مدح کوفه فرمود:
وَیحکِ یا کوفهُ، ما اطیبکِ و اطیَبَ ریحَکِ!؛۱۲۰
ای کوفه! ترا چه می‌شود که این قدر پاکیزه‌ای و بویت این قدر پاکیزه است؟
۱۲ - امیر مؤ‌منان (صلوات الله علیه) در این رابطه به نظم فرمود:
یا حَبَّذَا السیرُ بأرضِ الکوفهِ
ارضٌ سواءٌ سَهلَه معروفهٌ ۱۲۱
وه چه زیباست گشت و گذار در سرزمین کوفه، سرزمین هموار خوش منظر خوشبو.
۱۳ - امام صادق(ع) در مدح کوفه فرمود:
ان اللهَ اختارَ من جمیعِ البلادِ کوفَهَ وَ قُم و تفلیسَ؛۱۲۲
خداوند از میان همهِ شهرها، کوفه، قم و تفلیس را برگزید.
۱۴ - امام حسن عسکری(ع) در این رابطه فرمود:
لَموضعُ الرجلِ فی الکوفهِ، احبُّ الیّ مِن دارٍ فی المدینهِ؛۱۲۳
جای پایی در کوفه برای من، از خانه‌ای در مدینه محبوب‌تر است.
۱۵ - امام صادق(ع) در ضمن حدیثی فرمود:
ان اللهَ احتج بالکوفهِ علی سائِرِ البلادِ، و بالمؤ‌منینَ مِن اهلها علی غَیرهِم؛۱۲۴
خداوند با کوفه بر دیگر شهرها احتجاج نمود، و با مؤ‌منان از اهل آن بر دیگران.
۱۶ - و در حدیث دیگری فرمود:
مَن کانَ له دارٌ بالکوفهِ فلیتمسک بِها؛۱۲۵
هر کس در کوفه خانه‌ای داشته باشد، حتماً آن را نگه بدارد.
۱۷ - امیر مؤ‌منان (صلوات الله علیه) در مورد دفع بلاها از کوفه فرمود:
یُدفعُ البلاءُ عنها کَما یدفعُ عَن اخبیهِ النبیٍّ؛۱۲۶
بلا از کوفه دفع می‌شود، آن گونه که از خیمه‌های پیامبر(ص) دفع می‌گردد.
۱۸ - امام صادق(ع) در همین رابطه فرمود:
اِذا عمتِ البلایا، فالامنُ فی الکوفَهِ وَ نواحیها؛۱۲۷
هنگامی که بلاها همگانی شود، امنیت در کوفه و اطراف آن است.
۱۹ - در حدیث دیگر از حوادث جانکاه و بلاهای خانمان‌سوز گفت و گو فرمودند، پرسیدند که در چنین شرایطی به کجا فرار کنیم؟ فرمود:
اِلَی الکوفَهِ وَ حَوالیها؛۱۲۸
به سوی کوفه و اطراف آن.
۲۰ - رسول اکرم(ص) در یک حدیث طولانی خطاب به امیرمؤ‌منان(ع) فرمود: خداوند ولایت ترا به آسمان‌ها عرضه نمود، آسمان هفتم سبقت جست: پس آن را با عرش زینت بخشید، سپس...؛
ثُمَ سَبَقَت الیهاَ الکوفهُ، فزیّنَها بِکَ؛۱۲۹
آنگاه کوفه سبقت جست، پس آن را با وجود تو زینت بخشید.
۲۱ - امیر مؤ‌منان (صلوات الله علیه) در مورد پیوند ناگسستنی خود با کوفه می‌فرماید:
هذِهِ مدینتنا، وَ محلنا و مقرُّ شیعتنا؛۱۳۰
اینجا شهر ما، جایگاه ما و اقامتگاه شیعیان ماست.
۲۲ - امام صادق(ع) در همین رابطه فرمود:
تُربهٌ تُحبنا وَ نُحبها؛۱۳۱
خاک کوفه ما را دوست دارد و ما نیز آن را دوست می‌داریم.
۲۳ - و در حدیث دیگری فرمود:
برای خدا حرمی است و آن مکه است، برای پیامبر خدا حرمی است و آن مدینه است، برای امیرمؤ‌منان حرمی است و آن کوفه است و برای ما حرمی است و آن قم می‌باشد.۱۳۲
۲۴ - و در حدیث دیگری با توضیح بیشتری فرمود:
وَ الکوفَهُ حَرَمُ علیّ بنِ ابی طالبٍ(ع). اِن عَلِیاًّ(ع) حَرّمَ مِنَ الکوفَهِ ما حَرمَ ابراهیمُ مِن مکهَ، وَ ما حَرّمَ مُحمدٌ (صلی الله علیه و آله) مِنَ المَدینهِ؛۱۳۳
کوفه حرم علی بن ابی طالب است، حضرت علی(ع) از کوفه حرام کرده، آن چه را که حضرت ابراهیم از مکه و حضرت محمد(ص) از مدینه حرام کرده‌اند.
۲۵ - مولای متقیان، خود در این رابطه فرمود:
مَکهُ حَرَمُ اللهِ، وَ المدینهُ حَرَمُ رَسُولِ‌اللهِ،(ص) وَ الکوفهُ حَرَمی، لایریدُها جَبارٌ بحادثهٍ اِلاّ قَصَمَهُ اللهُ؛ ۱۳۴
مکه حرم خدا، مدینه حرم رسول خدا و کوفه حرم من است، هیچ ستمگری در صدد ایجاد حادثه در آن بر نمی‌آید، جز این که خداوند ریشه‌کن‌اش می‌کند.
۲۶ - امام صادق(ع) در این رابطه فرمود:
اَللهم ارمِ مَن رَماها وَ عادِ مَن عاداها؛۱۳۵
بار خدایا! هر کس کوفه را بزند او را بزن و هر کس آن را دشمن بدارد او را دشمن بدار.
پي نوشت :
۷۹. سورهِ المؤ‌منون (۲۳)، آیهِ ۵۰.
۸۰. التّبیان، ج ۷، ص ۳۷۳.
۸۱. تفسیر عیاشی، ج ۳، ص ۱۳۴؛ معانی الاخبار، ص ۳۷۳؛ تفسیر البرهان، ج ۷، ص ۲۴؛ بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۲۳۹؛ ج ۱۰۰، ص ۲۲۷.
۸۲. مزار شیخ مفید، ص ۲۸؛ المزار الکبیر، ص ۱۱۶؛ کامل الزیارات، ص ۴۸؛ تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۳۸؛ تفسیر الصافی، ج ۵، ص ۱۸۲؛ تفسیر البرهان، ج ۷، ص ۲۴؛ وسائل الشیعه، ج ۱۴، ص ۴۰۵؛ بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۲۱۷؛ ج ۱۰۰، ص ۲۲۸.
۸۳. تفسیر القمی، ج ۲، ص ۹۱.
۸۴. مجمع البیان، ج ۷، ص ۱۷۲؛ کنز الدّقایق، ج ۹، ص ۱۹۱.
۸۵. سورهِ التین (۹۵)، آیه‌های ۱ - ۳.
۸۶. تفسیر الطبری، ج ۳۰،ص ۱۵۴؛ تفسیر القرطبی، ج ۲۰، ص ۱۱۰؛ تفسیر المراغی، ج ۳۰، ص ۱۹۴؛ الدرّالمنثور، ج ۶، ص ۳۶۵.
۸۷. همان.
۸۸. سورهِ المؤ‌منون (۲۳)، آیهِ ۲۰.
۸۹. البقره، ۶۳ و ۹۳؛ النّساء، ۱۵۴؛ مریم، ۵۲؛ طه، ۸۰؛ المؤ‌منون، ۲۰؛ القصص، ۲۹ و ۴۶، الطور، ۱ و التّین، ۲.
۹۰. تفسیر الثعلبی، ج ۱۰، ص ۲۳۹.
۹۱. تفسیر الطبری، ج ۳۰، ص ۱۵۴؛ تفسیر القرطبی، ج ۲۰، ص ۱۱۰؛ الدرّ المنثور، ج ۶، ص ۳۶۵.
۹۲. الکافی، ج ۸، ص ۲۸۱؛ تفسیر العیاشی، ج ۲، ص ۳۱۱.
۹۳. التّبیان، ج ۱۰، ص ۳۷۵؛ تفسیر الطبری، ج ۳۰، ص ۱۵۵.
۹۴. معانی الاخبار، ۳۶۵؛ الخصال، ج ۱، ص ۲۲۵. تفسیر الصافی، ج۷، ص ۵۱۲؛ تفسیر کنز الدّقائق، ج ۱۴، ص۳۴۰.
۹۵. تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۳۴؛ وسائل الشیعه، ج ۱۴، ص ۳۷۷؛ بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۰۵.
۹۶. سورهِ هود (۱۱)، آیهِ ۴۴.
۹۷. قاموس کتاب مقدس، ص ۴۰، مادهِ (آراراط).
۹۸. معجم البلدان، ج ۲، ص ۱۷۹.
۹۹. قصص قرآن، ص ۳۴۸.
۱۰۰. دائره المعارف الاسلامیه، ج ۷، ص ۱۶۱.
۱۰۱. همان، ج ۴، ص ۲۴۹ - ۲۵۳.
۱۰۲. قاموس الا‌علام ، ترکی ، ج ۳، ص ۱۸۴۸.
۱۰۳. جغرافیای طبیعی آذربایجان، ص ۲۸.
۱۰۴. سرزمین‌های خلافت شرقی، لسترنج گای، ص ۱۰۱.
۱۰۵. معجم البلدان، ج ۲، ص ۱۷۹.
۱۰۶. تفسیر البرهان، ج ۵، ص ۱۴۶؛ تفسیر العیاشی، ج ۲، ص ۳۱۱.
۱۰۷. الکافی، ج ۸، ص ۲۳۵؛ تفسیر العیاشی، ج ۲، ص ۳۱۱؛ تفسیر البرهان، ج ۵، ص ۱۴۵؛ تفسیر الصافی، ج ۴، ص ۴۰.
۱۰۸. تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۳۱؛ مزار مفید، ص ۱۸؛ المزار الکبیر، ص ۱۱۳؛ روضه الواعظین، ج ۲، ص ۴۱۰؛ بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۴۴۰.
۱۰۹. الکافی، ج ۴، ص ۵۸۶؛ الفقیه، ج ۱، ص ۱۴۷؛ مزار مفید، ص ۱۹؛ المزار الکبیر، ص ۱۱۵؛ روضه‌الواعظین، ج ۲، ص ۴۱۰؛ وسائل‌الشیعه، ج ۵، ص ۲۵۶؛ تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۳۱؛ کامل الزیارات، ص ۲۹.
۱۱۰. علل الشرائع، ج ۲، ص ۴۶۱؛ النّهایه، ج ۱، ص ۲۰۸؛ بحارالانوار، ج ۶۵، ص ۱۷۲؛ ج ۱۰۰، ص ۳۶۹؛ مستدرک الوسائل ، ج ۱۰،
ص ۲۰۴.
۱۱۱. رجال کشّی، ص ۲۰؛ بحار الانوار، ج ۲۲، ص ۳۸۶.
۱۱۲. روضه الواعظین، ج ۲، ص ۴۰۹.
۱۱۳. اثبات الوصیّه، ص ۲۳.
۱۱۴. معجم البلدان، ج ۴، ص ۴۹۲.
۱۱۵. کنز العمّال، ج ۱۲، ص ۳۰۱.
۱۱۶. تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۴۴؛ المزار الکبیر، ص ۳۴۴؛ بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۴۰۴.
۱۱۷. فرحه الغریّ، ص ۶۹؛ وسائل الشیعه، ج ۱۴، ص ۳۸۷.
۱۱۸. الهدایه، ص ۱۱۱؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۲۰۸.
۱۱۹. الکافی، ج ۱، ص ۳۹۰، بحارالانوار، ج ۲۵، ص ۴۹؛ ج ۶۱، ص ۴۶.
۱۲۰. خصائص الا‌ئمّه، ص ۱۱۴؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۲۰۳ و ۲۶۴.
۱۲۱. العقد الفرید، ج ۶، ص ۱۳۷؛ النّهایه، ج ۳، ص ۲۱۷؛ بحارالانوار، ج ۳۴، ص ۴۲۸؛ دیوان امیرالمؤ‌منین، ص ۱۱۱.
۱۲۲. تاریخ قم، ص ۹۷؛ بحارالانوار، ج ۶۰ ص ۲۱۴؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۲۰۵.
۱۲۳. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۳۸۶؛ ج ۱۰۰، ص ۳۸۵؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۲۰۵.
۱۲۴. تاریخ قم، ص ۹۵؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۲۰۵.
۱۲۵. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۳۸۶؛ ج ۱۰۰، ص ۳۸۵؛ مستدرک الوسائل. ج ۱۰، ص ۲۶۴.
۱۲۶. عیون الاخبار، ج ۲، ص ۶۵؛ بحار الانوار، ج ۱۰۰، ص ۳۹۲.
۱۲۷. تاریخ قم، ص ۹۷؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۲۰۵.
۱۲۸. همان؛ بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۴.
۱۲۹. اقبال الاعمال، ص ۴۶۵؛ تاریخ قم، ص ۹۴؛ بحار الانوار، ج ۲۷ ص ۲۶۲؛ ج ۶۰، ص ۲۱۲؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۲۰۴.
۱۳۰. تاریخ الکوفه، ص ۶۳.
۱۳۱. همان.
۱۳۲. تاریخ قم، ص ۹۷؛ مجالس المؤ‌منین، ج ۱، ص ۸۳؛ بحار الانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۶؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۲۰۶.
۱۳۳. امالی شیخ طوسی، ص ۶۷۲؛ بحار الانوار، ج ۹۹، ص ۸۵؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۲۰۲.
۱۳۴. الکافی، ج ۴، ص ۵۶۳؛ تهذیب الاحکام، ج ۱، ص ۱۲؛ جامع الاخبار، ص ۶۹؛ روضه الواعظین، ج ۲، ص ۴۰۷؛ وسائل الشیعه، ج ۱۴، ص ۳۶۰.
۱۳۵. تاریخ الکوفه، ص ۶۳.
/س
