تقويم‌ها و تبديل‌ها در ايران

اشاره

يكي از مهم‌‌ترين مباحث تاريخ‌نگاري گاه‌شماري است. اين موضوع در ايران از مسائل پيچيده‌اي است كه هميشه براي محققان دشواري‌هايي به وجود آورده است. زيرا محققان ايراني بر خلاف مورخان كشورهاي اروپايي و آمريكايي كه تنها به يك نوع تقويم و يك مبدأ سر و كار دارند، در طول تاريخ تقويم‌هاي مختلفي را كه پايه و اساس آن‌ها سال‌هاي شمسي و قمري بوده، به كار برده‌اند...
بدون ترديد، محققان براي تطبيق سال‌ها در تقويم‌هاي مختلف با دشواري‌هايي مواجه هستند و همين امر ايجاب مي‌كند تا حد امكان براي محاسبه و مطابقت سنوات در تقويم‌هاي مختلف با يكديگر، با استفاده از ساده‌ترين و دقيق‌ترين روش‌هاي محاسبه آشنا باشند. مقاله تحقيقي زير كمكي در همين راستا است.
در طول تاريخ مردمان بيابان گرد، كه مايحتاج زندگاني خود را از طريق صيد به دست مي‌آوردند، به تدريج متوجه بازگشت موسمي بعضي از امور طبيعي شدند. همين امر منشأ تشخيص بعضي از فصول سال از يك‌ديگر شد و در واقع مي‌توان آن را ابتدايي‌‌‌ترين «تقويم» دانست.
ليكن در حقيقت «تاريخ تقويم» از زماني آغاز شد كه انسان به زراعت پرداخت و متوجه شد كه موسم بذر‌ افشاني به فواصل معين و نظم همه ساله باز مي‌گردد و همين امر او را به شمارش تعداد روزهاي بين دو موسم بذرافشاني واداشت.
گذشته از اين،‌دوره‌ي تغيير شكل كره‌ي ماه خيلي زود توجه مردمان روزگار پيشين را به سوي خود جلب كرد. بسياري ازملت‌ها‌ي باستاني، ماه را اساس و پايه‌ي محاسبه‌ي زمان قرار دادند و با دقت هر چه بيش‌تر تغيير آن را تعقيب مي‌كردند.
ليكن سال قمري ملل باستاني،‌با دشواري بسياري، با سال خورشيد قابل تطبيق بود. زيرا دوازده ماه قمري داراي 354 يا 355 روز است و با فصول سال تطبيق نمي‌كند. در صورتي كه سال شمسي داراي 365 روز است. بنابراين، اگر ملاك محاسبه را سال قمري قرار دهيم، به زودي ميان سال قراردادي با سالي كه مولود طبيعت زنده است و با فصول چهارگانه و وضع خورشيد و سال شمسي مطابقت دارد، اختلافي به وجود خواهد آمد و ماه، يعني مثلاً ماه درو و برداشت محصول گندم و ساير غلات و حبوبات، تدريجاً تمام فصول سال را طي مي‌كند.

مردم عهد باستان با محاسبات بغرنج و بسيار پيچيده‌اي مي‌كوشيدند تا حدي گاه‌شماري خود را با جريان طبيعت مطابقت دهند. تعيين تاريخ حدوث وقايع كه در يك تقويم معلوم است،‌ امكان دارد در تقويم ديگري مشخص نباشد. اين مسئله در تحقيقات تاريخي اهميت زيادي دارد. مثلاً در قسمت مهمي از تاريخ اسلام و ممالك اسلامي به تبديل ماه‌هاي هجري و قمري به ميلادي نياز داريم.
بايد توجه داشت كه نويسندگان و مورخان ايران بعد از اسلام در آثار خود وقوع حوادث تاريخي را با ذكر سال‌هاي هجري قمري ضبط مي‌كردند. تنها از دوران سلسله ايلخانان به بعد براي محاسبات امور مالي از سال‌هاي شمسي، استفاده شد و اين وضع تا سال 1342 قمري معمول بود.
در اين سال مبدأ تاريخ از اول هجرت پيامبر بزرگوار اسلام (ص) با سال‌هاي هجري شمسي محاسبه شد و همان‌طور كه ذكر گرديد، اين گاه‌شماري در يازدهم فروردين 1304 هجري شمسي به تصويب نمايندگان مجلس شوراي ملي رسيد و استفاده از تاريخ‌هاي ديگر منسوخ شد وليكن تاريخ هجري قمري هم‌چنان براي اجراي مراسم ديني باقي ماند.
از اوايل سلسله‌ي قاجار، كه روابط بين ايران با كشورهاي اروپايي رو به فزوني گذاشته بود، ايرانيان به تدريج با تاريخ ملل مسيحي نيز آشنا شدند و اين مبدأ نه تنها در عهدنامه‌ها و قراردادها به كار گرفته شد، بلكه نويسندگان و محققان هم در آثار خود آن را به كار بردند. كار به جايي رسيد كه در كتب و مقالات از سه نوع تاريخ، يعني هجري قمري و هجري شمسي و ميلادي، استفاده مي‌شد... .
به هر حال، براي تبديل سال‌ها در تقويم‌هاي مختلف به يكديگر از فرمول‌هاي رياضي مي‌توان استفاده كرد. اكنون به شرح زير، با به كار بردن ساده‌ترين فرمول‌ها، مي‌توان به تقريب سال‌ها را در تقويم‌هاي گوناگون به يكديگر تبديل كرد:

1ـ طريقه‌ي تبديل سال ميلادي به هجري قمري

مي‌دانيم مدت سال ميلادي 365 روز است و مدت سال هجري قمري 354 روز (11 = 354 – 365). پس سال هجري قمري در هر سال يازده روز از سال ميلادي كم‌تر است. اين اختلاف بعد از گذشت 33 سال نزديك به يك سال مي‌شود (363 =11 ×33).
پس نسبت بين سالهاي هجري قمري و ميلادي هميشه برقرار است. براي تبديل سال ميلادي به هجري قمري چنين عمل مي‌كنيم:
H = (C-622)
حرف C علامت ميلادي است و حرف H علامت هجري. عدد 622 تاريخ هجرت پيامبر بزرگوار اسلام (ص) از مكه به مدينه است. مثلاً اگر خواسته باشيم سال 2000 ميلادي را به سال هجري قمري تبديل كنيم، چنين مي‌شود:
2000-622=1378
1378×33=45474
45477÷ 32=1421 هجري قمري
اگر باقي مانده‌ي اين تقسيم از عدد ده بيشتر شد،‌يك سال به خارج قسمت اضافه مي‌كنيم و اگر از عدد يازده كم‌تر شد،‌ در خارج قسمت تغيير نمي‌دهيم.

2ـ طريقه‌ي تبديل سال هجري قمري به ميلادي

C = H +622
مثلاً سال 1421 هجري قمري برابر است با:
1421×32=45472
45472÷ 33=1377
چون در اين تقسيم‌ باقي‌مانده از عدد ده بيش‌‌تر شده است، يك سال بر خارج قسمت اضافه مي‌كنيم:
1377+1=1378
1378+622=2000 ميلادي

3ـ طريقه‌ي تبديل سال هجري شمسي به سال هجري قمري

براي تبديل سال هجري شمسي به سال هجري قمري راه‌هاي مختلفي وجود دارد كه دقيق‌ترين آن اين است كه با بستن يك تناسب ساده سال هجري شمسي را به سال هجري قمري تبديل مي‌كنيم. اين روش فوق‌العاده دقيق است.
مثلاً براي تبديل سال 1379 هجري شمسي به هجري قمري چنين عمل مي‌كنيم:
11 روز بيش‌تر 1 سال هجري شمسي
X 1379
روز 15169= 11 ×1379
سال 42=354÷15169
جواب 1421 = 42÷1379

4ـ طريقه‌ي تبديل سال هجري قمري به سال هجري شمسي

در اين تبديل نيز مي‌توان به همان طريق عمل كرد:
با بستن يك تناسب مي‌توانيم به نتيجه‌ي دقيق برسيم و سال هجري قمري مورد نظر را به سال هجري شمسي تبديل كنيم. مثلاً براي تبديل سال 1421 هجري قمري به سال هجري شمسي مي‌گوييم:
11 روز كم‌‌تر 1 سال هجري قمري
X 1421
روز 15631= 11 ×1421
سال 42=365÷15631
جواب 1379 = 42ـ 1421

5ـ طريقه‌ي تبديل سال هجري شمسي به ميلادي

براي تبديل سال هجري شمسي به سال ميلادي، سال مورد نظر را تا دهم دي ماه با عدد 621 جمع مي‌كنيم و از روز يازدهم دي‌ماه، كه آغاز سال نو ميلادي است، سال هجري شمسي مورد نظر را تا آخر اسفندماه با عدد 622 جمع مي‌كنيم. بايد توجه داشت كه هر دو تقويم در واقع شمسي محسوب مي‌شوند و فقط در كبيسه اختلاف دارند. تفاوت سال تقويم هجري شمسي با تقويم ميلادي در فاصله‌ي بين اول ژانويه (يازدهم دي‌ماه) و 21 مارس (اول فروردين) برابر 622 سال، و از 21 مارس تا 31 دسامبر برابر 621 سال است.

6ـ طريقه‌ي تبديل سال ميلادي به هجري شمسي

براي تبديل سال ميلادي به سال هجري شمسي از اول فروردين تا دهم دي ماه عدد 621 را از سال ميلادي مورد نظر كم مي‌كنيم و از يازدهم دي‌ماه، كه ‌آغاز سال ميلادي است، تا ‌آخر اسفند ماه، عدد 622 را از سال ميلادي كم مي‌كنيم.
پس از تبديل تاريخ‌ها، همان‌طور كه گفته شد، با رعايت كبيسه به وسيله‌ي تعيين رديف و روز آسان مي‌شود، ليكن بايد در نظر داشت كه اگر سال ميلادي بعد از سال 1582،‌يعني بعد از سال 961 هجري شمسي باشد، روز اول فروردين مطابق 21 مارس است، اما براي سال‌هاي قبل از سال 1582 (تاريخ تغيير تقويم قيصري به تقويم گرگوري) بايد به جدول زير مراجعه كرد:
سال ه‍ . ش اول فروردين مطابق با سال ميلادي
1 622
150 17 مارس 770
280 16 م ارس 900
400 15 مارس 1020
520 14 مارس 1145
650 13 مارس 1275
770 12 مارس 1395
900 11 مارس 1520
961 10 مارس 1582
براي سال‌هاي قبل از 1582، روزي از مارس كه با اول فروردين مطابق است از روي جدول تعيين مي‌شود؛ چنان كه در جدول مشاهده مي‌شود كه بين 1270 و 1290 ميلادي اول فروردين سال هجري شمسي مطابق با دوازدهم مارس است. مثلاً براي تبديل 12 اكتبر سال 1492 (سال كشف قاره‌‌ي آمريكا به دست كريستف‌كلمب) به تاريخ هجري شمسي، چنين عمل مي‌شود:
871 = 621 ـ 1492
منبع: موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
/خ