بررسی برخی از ابعاد دروغگویی

دروغ بدترین خصلت

دروغ بدترین رذیله اخلاقی و از گناهان کبیره است که علاوه بر معصیت بودن یکی از زیانبارترین و مضرترین کارهاست که فرد و جامعه را به نابودی می کشد و منشا بسیاری از فساد ها و تخلف ها می شود. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند: "شَرُّ الشِّیَمِ الکذبُ"، "بدترین خصلت ها، دروغگویى است".[1] و نیز آن حضرت می فرمایند: "لا سُوءَ أسوَأُ مِن الکذبِ"، "هیچ بدى اى بدتر از دروغ نیست".[2] بنابراین شخصی که به دروغگویی عادت کرده است، به بدترین خصلت و بدترین بدی عادت کرده است.

شهید مطهری (ره) درباره گناه کبیره بودن دروغ می فرماید: "دروغ گناه کبیره و ظلم است، یعنی در مورد هر چیزی و به هر کسی انسان دروغ بگوید، چون او را از حقیقت منحرف کرده، بنابراین به‌ او ظلم کرده است .دروغ به طور کلی در قرآن ظلم تلقی می‌شود ... هر دروغی گناه کبیره است، هیچ دروغی نداریم گناه‌ صغیره باشد".[3]

دروغ به قدری مخرب است که گاهی دروغ پردازی یک شخص یا یک گروه می تواند سبب ایجاد فتنه در جامعه شود و امنیت و آرامش مردم را سلب کند. چه بسیار اختلافات و جرم هایی که وقتی بررسی شود ریشه آنها به دروغ می رسد که اگر شخص دروغگو از دروغگویی پرهیز می کرد نه مرتکب آن جرم و فساد می شد و نه به دادگاه و زندان و مجازات کشیده می شد. لذا دروغگویی و کشف دروغ گاهی فقط به گفتگو و نزاع لفظی پایان نمی پذیرد، بلکه پیامدهای سخت و سنگین دیگری نیز به دنبال دارد که حتی جان انسان را در معرض خطر قرار می دهد. زیرا دروغگویی دروغگویان معمولاً برملا می شود و آنان از سوی مردم مورد سرزنش قرار می گیرند و آنگاه ناچار به پشیمان شدن از دروغ خود می شوند، چنانکه حضرت امام علی (علیه السلام) می فرمایند: "عاقِبَةُ الْکِذْبِ مَلامَةٌ وَ نَدامَةٌ"، "سرانجام دروغگویى، ملامت و پشیمانى است".[4]

دروغ رکن اصلی تهمت

اگر دروغ با غیبت جمع شود نتیجه آن تهمت است. البته تهمت اعم از حضور و غیاب شخص مورد تهمت است، یعنی تهمت منحصر در این نیست که شخصی که به او تهمت زده می شود اگر پشت سر او به وی نسبت دروغ داده شود مورد تهمت قرار گرفته، بلکه اگر در حضور او نیز چیزی به او نسبت داده شود که در او نیست، به او تهمت زده شده است. لذا اگر دروغ با غیبت جمع شود نتیجه آن قطعاً تهمت است ولی رکن اصلی تهمت نسبت دروغ دادن است نه غیاب شخص، چون در حضور شخص نیز اگر به او نسبت دروغ داده شود تهمت است.

شهید مطهری (ره) از دروغ و غیبت به عنوان دو گناه کبیره درجه یک تعبیر کرده است و می فرماید: "ما دو تا گناه کبیره درجه یک‌ داریم، یکی ازآنها دروغ گفتن است ودیگری غیبت کردن. گناه کبیره یعنی‌ گناهی که انسان بوسیله آن استحقاق جهنم رفتن را پیدا می‌کند".[5]

انواع تضادها در دروغگویی

وقتی شخصی از حقیقت آگاه است اما دروغ می گوید در این صورت از جهتی دروغ او با سه چیز در تضاد قرار می گیرد: اول اینکه بین واقع و سخن او تضاد است، یعنی او خبری که می دهد خلاف واقع است. دوم اینکه بین دل دروغگو و زبان او نیز تضاد وجود دارد، چون دل شخص دروغگو مطابق با حقیقت است و او نسبت به حقیقت آگاه است اما زبان او خلاف حقیقت را بازگو می کند. پس سخن شخص دروغگو هم با واقع تضاد دارد و هم با دل او. سوم اینکه به مرور زمان بین یک سخن او و سخن یا سخنان دیگر او نیز تضاد به وجود می آید، چون حافظه دروغگو کم می شود، زمانی یک سخنی را می گوید، پس از مدتی دقیقاً خلاف همان سخن خود را با جدیت تمام می گوید. پس دروغگو به جایی می رسد که سخنان او نه تنها خلاف واقع و خلاف دل اوست، بلکه با سخنان پیشین او نیز متناقض می شود و آنها را نفی می کند.

البته گاهی ممکن است دروغگو برای فریب دیگران دوگانه صحبت کند و دروغ بگوید و توجه به سخن قبلی و سخن فعلی خود داشته باشد و فکر کند که شاید مردم سخن قبلی او را فراموش کرده باشند و اکنون بتواند با دروغ گفتن مردم را فریب دهد، و گاهی ممکن است در اثر ضعیف شدن حافظه به خاطر دروغگویی، سخنان قبلی خود را نفی کند و بلکه دروغی را که قبلاً گفته منکر آن هم بشود و بگوید: من چنین حرفی نزدم! او در اثر فراموشکاری خود دچار زیان و آبروریزی می شود، چون مشتش باز می شود و مردم از دروغ و دروغگو بودن او آگاه می شوند.

حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) می فرمایند: "انَّ مِمَّا اعانَ اللَّهُ [بِهِ] عَلَى الْکَذَّابینَ النِّسْیانُ"، "از مواردى که خداوند به زیان دروغگویان کمک مى‌کند، فراموشى است".[6]

و حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند: "کَثرَةُ کِذبِ المَرءِ تُذهِبُ بَهاءَهُ"، "زیاد دروغ گفتن انسان، شکُوه او را مى برد".[7]

راه پیشگیری از پشیمانی حاصل از دروغ دیگران

انسان باید توجه داشته باشد که سخنی که از دهن خود خارج می کند اگر سخن بدون علم و گفتار خلاف حقیقت باشد ممکن است منشا بسیاری از مشکلات شود که در نتیجه آن گوینده هم به خود ضرر بزند و هم به دیگران آسیب وارد سازد.

صدق و کذب در تصمیم گیری و تحقق تصمیم ها در زندگی روزمره انسان آنقدر نقش بسزایی دارد که چه بسا به خاطر یک دروغ فرد بی گناهی سال ها در زندان بماند یا آبروی او از بین برود یا حتی به قتل برسد.

یکی از راه های پیشگیری از چنین اتفاقاتی عمل به دستور قرآن کریم است که می فرماید: "یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَن تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ"، "ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر فاسقی برای شما خبری مهم آورد، درباره آن تحقیق کنید، مبادا [از روى شتاب‌زدگى تصمیمی بگیرید و] به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید، سپس از کرده خود پشیمان شوید".[8]

بنابراین "تکیه بر اخبار غیر موثق بسیار خطرناک، و موجب از هم پاشیدگى نظام جامعه‌ها است، مصائب فراوانى به بار مى‌آورد، حیثیت و حقوق اشخاص را به خطر مى‌اندازد، انسان را به بیراهه و انحراف مى‌کشاند، و به تعبیر جالب قرآن در آیه مورد بحث، سرانجام مایه ندامت و پشیمانى خواهد بود".[9]

پی نوشت ها:

[1] غررالحکم، آمدی، ص۴۱۱، ح۵۶.

[2] بحارالأنوار، علامه مجلسی، ج۷۲، ص۲۵۹.

[3] مجموعه آثار، مطهری، مرتضی، ج۲۷، ص۲۴۶.

[4] غرر الحکم، ص۴۶۶، ح۴۸.

[5] گفتارهای معنوی، مطهری، مرتضی، ص۱۴۶.

[6] الکافی، شیخ کلینی، ج۲، ص۳۴۱.

[7] غررالحکم، ص۵۲۵، ح۱۹.

[8] حجرات، آیه ۶.

[9] تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، ج۲۲، ص۱۶۶.