مانو سه مرحله مطلوب برای زندگی افراد ترسیم کرده است. در اولین مرحله، شاگردان با نظارت رایگان معلم، آموزش و انضباط ذهنی علومی را فرا می گیرند. برای این مرحله متون خاص پیش بینی نشده، شیوه خاصی وجود ندارد و میزان یادگیری بر اساس توانایی شاگرد تعیین می شود. یادگیری فقط برای خود یادگیری است، نه برای درآمد. در دومین مرحله (که از حدود بیست و پنج سالگی آغاز می شود) انتظار می رود فرد ازدواج کند، و تشکیل خانواده دغدغه مهم فکری او خواهد شد. در این مرحله، مردم وظیفه خود نسبت به خدایان، نیاکان، حیوانات و فقرا را تشخیص می دهند. در مرحله سوم (حدود پنجاه سالگی) مرد زمام خانواده را به دست پسرش می سپارد و خود به عبادتگاه حاشیه جنگل پناه برده یا به عنوان مشاور یا واعظ به جامعه کمک می کند. هر چند برنامه مانو به دلیل مشکلات اجتماعی و اقتصاد جوامع جدید طراوت خود را از دست داده، اما هنوز هم نقشه آرمانی زندگی هندوها به حساب می آید.
اپیکها؛ در فلسفه هند مهم ترین داستانهای حماسی، رامایانا (. Ramayana؛ یعنی سرگذشت رام با ماجرای رام. این کتاب، اثری است از والمیکی، شاعر و متفکر باستانی هند. طی قرون گذشته در آن افزایش و کم و کاستهایی روی داده و از زبان والمیکی به زبان سانسکریت برگردانده شده است. رامایانا از حیث قدمت بر مهابهارت مقدم است.) و مهابهارات است (Mahabharata به معنای حماسه بزرگ. مهابهارت، بزرگ ترین حماسه های موجود جهان است. این اثر، تالیف یک شاعر و نویسنده نیست، بلکه مجموعه مطالب متنوع و مختلفی است از شاعران و نویسندگان که در کتاب مهابهارت جاگرفته و فاقد نظم و ترتیبی است که در شاهنامه فردوسی به چشم می خورد، اما من حیث المجموع این کتاب به منزله دایرة المعارف ادبیات هندو است و در واقع ودای پنجم هندوان محسوب می شود. ) .
از این دو، مهابهارات مهم تر است که مشتمل بر بهاگاوا - گیتاست که در فاصله زمانی دویست سال قبل و بعد از میلاد نوشته شده است. در اولین بخش گیتا، از یوگا حمایت می شود؛ در بخش دوم عقیدۂ وحدت وجود بررسی می شود؛ در بخش سوم اصول پروشا و پراکریت، حواس پنجگانه و سایر اصول این فلسفه، تشریح می شود. گیتا این اندیشه را ترویج می کند که تمامی عالم طبیعت و کاینات از جهت نام و صورت، شبح است. تنها واقعیت عقل است و باید نسبت به وظیفه تعهد جدی داشت. به همین صورت، وظایف اختصاصی هر طبقه از هنگام تولد مورد تأکید قرار می گیرد. در گیتا خدا با آدمیان صمیمانه تر و مفصل تر سخن می گوید تا به این ترتیب مردم صورت انسانی مهم تری پیدا کنند.
بهاگاواد – گیتا (. Bhagavad - gita «سرود الهی»؛ نام بخشی از دفتر ششم مهابهارت است که مشهورترین ادبیات هندو به شمار می رود و خود کتابی مستقل شده است.)، شعری با حدود هفتصد بیت در هیجده بخش، جنگ بزرگی را توصیف میکند که بیش از هزار سال قبل از میلاد میان کایوراوا و پانداوا برای کسب تخت سلطنت اتفاق افتاده است. یکی از جنگجویان بزرگ، آرجونا، در مورد پیامدهای جنگ با خود فکر می کرده و سؤالاتی را مطرح می نموده است. کریشنا، پاسخهایی را که خدا «ویشنا» به او داده در جواب ارجونا بیان کرده به ارجونا توضیح می دهد که چرا باید بجنگد. به ارجونا گفته شد که باید در زندگی وظایفش را انجام دهد و فقط از این طریق است که می توان به رستگاری رسید. موضوعات عمیق‌تر بحث آنها در این گفتگو شامل انگیزه، هدف و معنای عمل آدمی است. انسان کامل، الم و لذت را به صورت یکسان با آرامش می پذیرد. او عزمی راسخ دارد و شادی، حسرت، اضطراب و ترس او را تحت تأثیر قرار نمی دهد. آدمی باید شکیبا، با استقامت و با گذشت باشد.
در بهاواد - گیتا، آدمی رحمت الهی را احساس می کند. کریشنا به اندازه ای که بر احساس مسؤولیت و وظیفه تأکید دارد، بر کیفیت های عقلانی اصرار نمی ورزد. در راهی که به خرد منتهی می شود، رسیدن به رستگاری سهل است و خدا و انسانیت با یکدیگر دشمنی ندارند، بلکه همراهند. موضوع بزرگ و مهم گیتا، این است که راه رستگاری به روی همه مردم باز است و برهمن همه را می پذیرد.
عقیدۂ یوگا به صورتی بسیار روشن با بهاوادا ۔ گیتا همخوانی دارد. در این بخش گفتگو از قدیسی است که با آرامش به سوی یوگا ارتقا می یابد. این موضوع، مکررا به «اتحاد با مطلقه تفسیر شده که به استناد آن هر کس باید روح خود را با روح جهان متحد کند. از نظر تاریخی، مهم ترین صورت یوگا، نظام ستی پانتانجالی است که به آن گونه که در یوگا سوتراها آمده - دو قرن بعد از میلاد پایه گذاری شده است. پانتانجالی فلسفه را آموزش برای کاهش دادن یک سلسله شرایط روان شناختی نمی داند. به اعتقاد یوگا ذهن آدمی قادر است با آموزش دیدن، در سطوح بالاتر عمل کند.
سه گام بیرونی یوگا عبارت است از: ۱. درست نشست و برخاست کردن؛ ۲. درست تنفس کردن؛ ۳. کنترل حواس. بدن را باید چنان کنترل کرد که در راه تعمق جدی، مشکلی ایجاد نکند. آدمی باید بیاموزد که به شنیدنیها، دیدنیها، حواس بدنی یا هر نوع سرگرمی دیگر توجه نکند. عواطف نیز باید در کنترل باشد تا فقط بر رسیدن به آزادی و رهایی متمرکز شود.
منبع: مبانی فلسفی تعلیم وتربیت، هوارد آ. اوزمن و ساموئل ام. کراور،مترجمان: غلامرضا متقی فر، هادی حسین خانی، عبدالرضا ضرابی، محمدصادق موسوی نسب و هادی رزاقی، صص158-156، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمة الله علیه، قم، چاپ دوم، 1387
