اصول از نگاهی دیگر، به اصول موضوعه و اصول تجربی قابل طبقه بندی اند. منظور از اصول موضوعه، آن دسته از اصول کلی است که از جنبه سرشتی و تکوینی، ماهوی و طبیعی و روانشناختی و جامعه شناختی، با صرف نظر از تجربه تربیتی انسان و جدای از آن، در یک نظام تربیتی قابل ردیابی و پیگیری است. اصولی چون اصل خلقت و آفرینش، اصل هدایت تکوینی و تشریعی، اصل نیاز، اصل بندگی، اصل حریت، اصل کمال، اصل سعادت، اصل کرامت، اصل جاودانگی، اصل تفاوت های فردی انسان و اصول ارتباطات انسانی از نمونه اصول موضوعه اند که در همه عرصه های علوم انسانی، از جمله در تعلیم و تربیت اعتبار و کاربرد دارند. تفسیر بارز اصول مزبور تا حد زیادی به منظر ما در قبال جهان و انسان بستگی دارد. خاستگاه اعتبار و ارزش گذاری این اصول را باید در حوزه مبانی جست.
برای نمونه، اصل خلقت و هدایت تکوینی را در مبانی وجودشناختی، اصل هدایت تشریعی، بندگی، کمال و سعادت را در مبانی معرفت شناختی، و اصل کرامت انسان، نیاز انسان، جاودانگی انسان، تفاوت‌های فردی و ارتباطات انسانی را در مبانی انسان شناختی روانشناختی و جامعه شناختی کانون مطالعه و بررسی قرار می دهیم. تمام این اصول، پیش از آنکه در قلمرو فلسفه تعلیم و تربیت بحث و بررسی شوند، در حوزه ای دیگر و در قلمرو مبانی بازشناسی و ارزشیابی شده اند. بدین ترتیب، از این اصول با عنوان اصول موضوعه یاد می کنند؛ اصولی که جایگاه و خاستگاهی مستقل از فلسفه تعلیم و تربیت دارند، اما در این حوزه مورد بهره برداری قرار می گیرند و به آن سمت و سو می بخشند.
اصول تجربی به آن دسته از اصولی می گویند که در جریان کارکردها و تجربه های آموزشی و تربیتی به گونه ای برجسته و نمایان اعتبار می گردند؛ گو اینکه بدون لحاظ آنها تعلیم و تربیت تحقق نمی یابد یا نارسا و ناتمام می ماند. به اصول و معیارهای کلی و عمومی تعلیم و تربیت که بنگریم، می توانیم چنین جایگاه و خاستگاهی را برای آنها در حوزه فلسفه تعلیم و تربیت در نظر بگیریم. برخی از این اصول عبارت اند از: اصل سندیت، شأنیت و اعتبار معلم و مربی در نظر فراگیر، اصل تدریج، اصل مداومت و استقامت، اصل نظارت فراگیر از آغاز تا پایان فرآیند آموزش و پرورش، اصل مساعدت شرایط و اوضاع تربیتی، اصل آمادگی برای اعطای مربی و پذیرش فراگیر.
تعریف مختصری از این اصول می تواند راهگشا باشد:
اصل سندیت، متضمن سندیت و اعتبار شخصیتی، علمی، قانونی و مدنی معلم و مربی است. این اصل موجب می شود فراگیر با اطمینان خاطر از هدایت، اشراف و نظارت استاد و مربی خود الهام و تربیت پذیرد.
اصل تدریج، ضمن تأکید بر طرح مرحله بندی شده، پلکانی، صعودی و نزولی در تعلیم و تربیت، حرکت و فعالیت آموزشی - تربیتی را در چارچوب ضوابط ویژه و در ظرف زمانی معین تنظیم می کند و از کمی به فراوانی، از جنبه شایستگی و فضیلت، و از فراوانی به کمی و حتی به صفر، از جنبه ناشایستگی و رذیلت، جهت میدهد.
اصل مداومت و استقامت بر تلاشهای مستمر و پی در پی آموزشی و تربیتی تأکید می ورزد و با تقویت روحیه امیدواری به پایان و سرانجام فعالیت های آموزشی - تربیتی، به خاطر کوچک ترین و کمترین موفقیت ها، احساس خوشایندی را نصیب استاد و مربی و فراگیر می گرداند.
اصل نظارت افزون بر توجیه دخالت متصدیان تعلیم و تربیت در امر آموزش و پرورش فراگیران، به آنان اجازه می دهد تا بر روند فعالیت های جاری از آغاز تا پایان و حتی پس از آن تا حصول اطمینان از تثبیت و استقرار نتایج فعالیت ها نظارت داشته باشند.
اصل مساعدت به مهیا بودن شرایط و لوازم عمومی تعلیم و تربیت از جنبه زمانی و مکانی و امکانات جانبی نظر دارد.
اصل آمادگی بیان کننده لزوم آمادگی جسمی، روانی و روحی استادان در بیان از یک سوی، و فراگیران از سوی دیگر است. بر اساس این اصل، معلم و مربی برای اعطای بینش و اقدام تربیتی و فراگیر، برای دریافت و پذیرش، باید آمادگی نسبی داشته باشند.
منبع: درآمدی بر فلسفه تعلیم و تربیت، سیداحمد رهنمایی، صص 81-79، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمة الله علیه، قم، چاپ دوم، 1388
