اشعری و معتزلی، هیچ یک به سطحی فراتر از داوریهای عقل نرفته و پردازش اصل نظام عقل توسط خدا را مورد توجه قرار نداده اند بلکه تنها پس از مفروض گرفتن نظام عقل، به طرح مسئله پرداخته اند. اما مسئله را باید در لایه عمیق تری، یعنی بدون و قبل از مفروض گرفتن نظام عقل و احکام آن دنبال کرد. به تعبیر دیگر، مسئله نه در سطح داوریهای عقل بلکه در سطح عقلانیت عقل مطرح است. بد و خوب افعال با ترازوی عقل سنجیده می شود، اما اعتبار خود این سنجه - یعنی عقل - به چیست؟ آیا ترازویی هم وجود دارد که بتوان خود عقل را در آن نهاد و اعتبارش را مشخص کرد؟
هنگامی که مسئله در این سطح مطرح شود، پاسخ این است که عقلانیت عقل و میزانیت این میزان، چیزی است که توسط خدا معین شده است. بر این اساس، سخن اشعری مردود است زیرا حکم نمودن خدا برحسب عقل، به معنای محکومیت وی نسبت به عقل نیست، چه او خود، عقلانیت عقل را وضع کرده است.
به عکس، این به معنای هماهنگ عمل کردن خدا با چیزی است که خود وضع کرده است. اگر عقلانیت عقل یا اصل نظام عقل توسط خدا پردازش شده، در این صورت غیر ممکن است که خدا بر خلاف آن حکم کند، چنان که غیرممکن است که واضع نظام توزین کیلویی، حکم کند که نیم کیلو یک کیلوست. از این رو در قرآن به این نکته اشاره شده است که هرگز خدا به کار بد فرمان نمی دهد: «و چون کار زشتی کنند، می گویند: پدران خود را بر آن یافتیم و خدا ما را بدان فرمان داده است. بگو: قطعا خدا به کار زشت فرمان نمی دهد، آیا چیزی را که نمی دانید به خدا نسبت می دهید؟»
بر همین اساس، سخن معتزلی نیز مردود است. اگر فراتر از سطح داوریهای عقل، به اصل نظام عقل توجه کنیم، با نظر به اینکه خدا عقلانیت عقل را وضع نموده است، در این مقام دیگر نمی توان فعل او را با چیزی مطابقت داد. هنگامی که خداوند منشأ معیار و درستی باشد، معیاری بر او حاکم نخواهد بود. حداکثر شاید بتوان گفت که فعل او عین معیار است، اما نباید گفت که مطابق با معیار یا محکوم معیار است. به این جهت و در این سطح است که خداوند در ورای سؤال قرار دارد و هر که جز او، در اصل، در معرض سؤال واقع است: «در آنچه [خدا] انجام می دهد، چون و چرا راه ندارد، ولی از آنان «[=انسانها]، سؤال خواهد شد» در ورای سؤال قرارداشتن خداوند برای آن است.
که او معیارآفرین است و او را نمی توان با معیاری ورای خودش سنجید، اما با غیر او می توان چنین کرد. حاصل کلام آن است که معیارهای ارزشی را خداوند مشخص می کند. فعل او معیار و خود، معیارآفرین است. هر چند در این مرحله نمی توان خدا را مورد چند و چون قرار دارد، اما این به معنای هوسناک بودن تعیین معیارها نیست بلکه از آن روست که آدمی قبل از در اختیار داشتن معیارها امکان چند و چون را ندارد. هنگامی که معیارها مشخص شد، حکیمانه بودن آنها را می توان نشان داد. به عبارت دیگر، ارزش ها، با نظر به واقعیت ها مطرح می گردند و یا بهتر است بگوییم جنبه ای تکوینی در ارزش ها مطرح است. اما در عین حال، ارزش ها جنبه اعتباری نیز دارند و این هنگامی آشکار می گردد که انسان با توجه به نیازهایش چیزی را «خوب» می نامد و انجام آن را «لازم می داند یا خداوند با نظر به تناسب یا عدم تناسب آن با نیازهای انسان، آن را «واجب» یا «حرام» اعلام می کند و به این ترتیب جنبه تشریعی ارزشها نیز آشکار می شود.
از این رو همواره می توان در احکام دینی یا اوامر و نواهی الهی، حکمتی را جست. حضرت امیر (علیه السلام) در بیانی جامع، حکمت احکام دینی را چنین تبیین می کند: «خداوند ایمان را واجب نمود، برای پاکی دل‌ها از شرک و نماز را برای منزه ساختن مردم از خودخواهی و زکات را برای رسیدن روزی و روزه را برای آزمودن اخلاص مردم و حج را برای نیرو گرفتن دین و جهاد را برای عزت و ارجمندی اسلام و امر به معروف را برای اصلاح مردمان و نهی از منکر را برای بازداشتن سفیهان از زشتی ها و صله رحم را برای افزون شدن شمار خویشاوندان و قصاص را برای ممانعت از خونریزی و اجرای حدود را برای بزرگ نشان دادن زشتی اعمال حرام و منع از شرابخواری را برای حفاظت از عقل‌ها و اجتناب از دزدی را برای رعایت عفت مردم و ترک زنا را برای سلامت نسبها و ترک لواط را برای افزونی نسل ها و شهادت ها را برای گرفتن حقوق انکارشده و ترک دروغگویی را برای حرمت یافتن راستگویی و سلام کردن را برای ایمنی بخشیدن از هر چه مایه هراس است و امامت را برای نظام امت و اطاعت را برای بزرگداشت امام»
منبع: درآمدی بر فلسفه تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران، جلد أول، خسرو باقری، صص209-207،، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ دوم، 1389
