چرا شیعیان، نماز پنج گانه را در سه نوبت می‌خوانند؟
پاسخ: نخست به منظور روشن شدن بحث، شایسته می‌دانیم دیدگاه فقها را در این زمینه یادآور شویم:
۱- همه گروه‌های اسلامی در این مسأله اتفاق نظر دارند که در «عرفه» می‌توان هر دو نماز ظهر و عصر را در وقت ظهر، با هم و بدون فاصله ادا نمود، و در «مزدلفه» نیز جایز است نماز مغرب و عشا را در وقت عشا به جا آوریم.
۲- حنفی‌ها می‌گویند: جمع بین نماز ظهر و عصر در یک وقت، و نماز مغرب و عشا در یک وقت، تنها در همان دو مورد«عرفه» و «مزدلفه» جایز است و در سایر موارد، نباید صورت پذیرد.
۳- حنبلی‌ها، مالکی‌ها و شافعی‌ها، می‌گویند: جمع بین نماز ظهر و عصر و یا جمع میان نماز مغرب و عشا در یک وقت خاص، علاوه بر دو مورد یاد شده، در حال سفر نیز، جایز است. برخی از این گروه‌ها، با هم خواندن دو نماز را، در موارد اضطراری؛ مانند زمانی که باران ببارد و یا نمازگزار بیمار یا در هراس از دشمن باشد، جایز می‌دانند.[۱]
۴- شیعه بر آن است که هر یک از نماز‌های ظهر و عصر و نماز‌های مغرب و عشا، یک «وقت خاص» دارند و یک «وقت مشترک».
الف – وقت خاص نماز ظهر، از آغاز ظهر شرعی(وقت زوال) است تا مقدار زمانی که چهار رکعت نماز خوانده می‌شود، در این مدت محدود، تنها نماز ظهر را می توان به جا آورد.
ب- وقت خاص نماز عصر، زمانی است که از آن لحظه تا وقت غروب تنها به اندازه مدت خواندن نماز عصر، فرصت باشد.
ج-سخن شیعه آن است که در تمام این وقت مشترک، می‌توانیم نماز ظهر و عصر را با هم و بدون فاصله بخوانیم، ولی اهل تسنن معتقدند، از اول ظهر شرعی(وقت زوال) تا آنگاه که سایه هر چیز، به اندازه خود آن چیز، گردد، به نماز ظهر اختصاص دارد و نباید نماز عصر، در این مدت خوانده شد، و از آن پس تا موقع مغرب، به نماز عصر اختصاص دارد و نمی‌توان نماز ظهر را در آن وقت به جا آورد.
د- وقت خاص نماز مغرب، از آغاز مغرب شرعی است تا مقدار زمانی که سه رکعت نماز خوانده شود و در این مدت محدود، تنها نماز مغرب را می‌توان ادا نمود.
ه- وقت خاص نماز عشا، زمانی است که از آن لحظه تا نیمه شب شرعی، تنها به اندازه خواندن نماز عشا فرصت باشد. در این مدت کوتاه، تنها نماز عشا را می‌توانیم به جا آوریم.
و- وقت مشترک بین دو نماز مغرب و عشا، از انتهای وقت خاص نماز مغرب تا ابتدای وقت خاص نماز عشا ادامه دارد.
شیعه معتقد است: در طول این مدت مشترک، می‌توانیم نماز مغرب و عشا را با هم و بدون فاصله بخوانیم، ولی اهل سنت می‌گویند، از اول غروب تا هنگام زوال شفق از مغرب، به نماز مغرب اختصاص دارد و نباید نماز عشا در این مدت خوانده شود. و از هنگام زوال شفق از مغرب تا نیمه شب شرعی، به نماز عشا اختصاص دارد و نمی‌توان نماز مغرب را در آن به جا آورد.
نتیجه این که: بنابر نظریه شیعه، پس از فرا رسیدن ظهر شرعی، می‌توانیم نماز ظهر را بخوانیم و بلافاصله به خواندن نماز عصر بپردازیم، یا نماز ظهر را پیش از فرارسیدن وقت خاص نماز عصر به پایان رسانیم و سپس نماز عصر را بخوانیم و بدین سان، بین نماز ظهر عصر، جمع نماییم، گرچه مستحب است نماز ظهر را پس از زوال و نماز عصر را هنگامی که سایه هر چیز به اندازه خود آن گردد، به جا آوریم.
همچنین می‌توانیم به هنگام فرا رسیدن مغرب شرعی، نماز مغرب را ادا نماییم و بلافاصله پس از آن، به خواندن نماز عشا بپردازیم و یا نماز مغرب را تا نزدیک وقت خاص نماز عشا به تأخیر اندازیم به طوری که نماز مغرب را پیش از فرا رسیدن وقت خاص نماز عشا، به پایان رسانیم و سپس به خواندن نماز عشا مبادرت ورزیم و بدین سان، بین نماز مغرب و عشا جمع کنیم، گرچه مستحب است نماز مغرب را پس از مغرب شرعی و نماز عشا را بعد از زوال شفق از جانب مغرب به جا آوریم.
این بود نظریه شیعه، لیکن اهل سنت، جمع بین دو نماز ظهر و عصر و یا دو نماز مغرب و عشا به این نحو را به طور مطلق در همه جا و همه وقت جایز نمی‌دانند. بنابراین محل بحث، عبارت است از جمع میان دو نماز در همه زمان‌ها و مکان‌ها، به طوری که هر دو نماز،در وقت یکی از آن‌ها ادا شود، مانند جمع میان دو نماز عرفه و مزدلفه.
۵- همه مسلمانان در این مسأله اتفاق نظر دارند که پیامبر گرامی میان دو نماز، جمع نمود، ولی در تفسیر این روایت، دو نظر وجود دارد:
الف – شیعه میگوید: مقصود این است که در نخستین اوقات نماز ظهر، پس از اتمام نماز ظهر، نماز عصر را به جا آورد و همچنین در نخستین اوقات نماز مغرب، می‌شود پس از خواندن نماز مغرب، نماز عشا را ادا نمود، و این مسأله به زمان یا مکان و یا شرایط خاصی بستگی ندارد بلکه در همه جا و همه وقت، جایز است.
ب- دیگران می‌گویند: مقصود روایت این است که نماز ظهر، در آخر وقت آن و نماز عصر در اول وقت آن به جا آورده شود و نیز نماز مغرب در آخر وقت و نماز عشا در آغاز وقت آن ادا گردد.
اکنون به منظور روشن شدن مسأله، به بررسی روایات در این زمینه می پردازیم و ثابت می‌کنیم که مقصود از جمع در این احادیث همان است که شیعه میگوید؛ یعنی دو نماز را در وقت یکی از آن‌ها به جا آوردن، نه ادا نمودن یکی از آن‌ها در آخر وقت آن و به جا آوردن دیگری در اول وقت آن:
اینک روایات
از این روایت به روشنی معلوم می‌گردد که پیامبر گرامی، هر دو نماز ظهر و عصر را با هم و هر دو نماز مغرب و عشا را نیز با هم و بدون فاصله، به جای آورده است.
عبدالله میگوید: برای من در این مسأله، تردیدی بروز کرد و لذا در دیداری با ابوهریره در این مورد سؤال کردم و او سخن ابن عباس را تأیید نمود.
در این حدیث، دو تن از صحابه؛ «عبدالله بن عباس» و «ابوهریره» بر این حقیقت گواهی می‌دهند که پیامبر گرامی نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا را با هم خوانده و ابن عباس نیز به رفتار پیامبر، تأسی نموده است.
سپس ابن عباس، در مورد هدف پیامبر از این کار میگوید: برای این که می‌خواست هیچ کس از امت وی در زحمت نیفتد.[۱۱]
آنگاه سعید بن جبیر میگوید: از ابن عباس پرسیدم: چرا پیامبر به چنین رفتاری مبادرت ورزید؟ ابن عباس گفت: برای آن که نمی‌خواست امت خود را به زحمت بیندازد.[۱۳]
از این روایت به خوبی روشن می‌گردد که نه تنها می‌توان نماز ظهر را به تأخیر انداخت و در وقت نماز عصر، هر دو را با هم ادا نمود، بلکه به قرینه سیاق استفاده می‌شود که به پیروی از پیامبر گرامی، می‌توان نماز مغرب را نیز به تأخیر انداخت و در وقت نماز عشا به جای آورد.
بخاری می‌‌خواهد از این روایت استفاده کند که پیامبر گرامی نماز مغرب و عشا را با هم خواند و گرنه معلوم است که پیامبر بی‌نماز نبوده است.
لازم به ذکر است که مسلمانان جایز می‌دانند در روز عرفه و در عرفات، بین نماز ظهر و عصر، جمع کنند و هر دو را در وقت ظهر و بدون فاصله می‌خوانند. در اینجا سالم بن عبدالله میگوید: همانطور که مردم در عرفه، هر دو نماز را با هم می‌خوانند، در غیر عرفه نیز می‌توان بین آن دو جمع نمود.
۲۲- در کنزالعمال: از ابن عباس، چنین آمده:
«پیامبر گرامی، در مدینه منوره، بین نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا جمع نمود، بدون این که در حال سفر باشد و یا باران ببارد. راوی میگوید: از ابن عباس پرسیدم: چرا پیامبر بین دو نماز جمع نمود؟ ابن عباس پاسخ داد: زیرا پیامبر می‌خواست در رفتار امت خود توسعه و تسهیلی ایجاد نموده باشد.»[۲۴]
روشن است که اگر مقصود از روایات یاد شده، این باشد که می‌توان نماز ظهر و عصر را به آخر وقت آن، (نزدیک زمانی که سایه هر چیز به اندازه خود آن باشد) در نزد اهل سنت تأخیر انداخت و نماز عصر را در آغاز وقت آن به جا آورد، به طوری که هر دو نماز با هم و در عین حال در محدوده وقت خود خوانده شود، یک چنین کاری نه تنها مایه سهولت نیست بلکه موجب مشقت و زحمت بیشتر است در حالی که هدف از جمع میان دو نماز تسهیل در امور است.
با این بیان، روشن می‌گردد مقصود آن است که می‌توان دو نماز را در سراسر وقت مشترک میان آن دو، مانند اوائل وقت یاد شده و یا اواخر آن به جا آورد، نه این که یکی را در آخر وقت آن نماز و دیگر را در آغاز وقتش ادا نماییم.
بنابراین همان گونه که در عرفه می‌توان نماز ظهر و عصر را در وقت ظهر، به اتفاق آرا همه مسلمانان به جا آورد، همچنین در غیر عرفه نیز، جمع یاد شده جایز می‌باشد.
در این مورد، به روایات سوم، یازدهم، سیزدهم، نوزدهم و بیست و دوم مراجعه فرمایید. بر این اساس، همانطور که با هم خواندن دو نماز در یک وقت در سفر( به نحوی که شیعه میگوید) جایز است، در حضر نیز جایز می‌باشد.
در پرتو روایات یاد شده، تردیدی نمی‌ماند که ابن عباس، به شیوه‌ای که شیعه بر آن است، میان دو نماز در وقت یکی از آن‌ها، جمع نمود.
از مجموع روایات یاد شده – که همگی از منابع روایی و صحاح و مسانید اهل تسنن استخراج گردیده‌اند، صحت نظریه شیعه، مبنی بر جواز جمع میان دو نماز ظهر و عصر و یا دو نماز مغرب و عشا، در یک وقت، به بیانی که گذشت و عمومیت و گسترش آن نسبت به همه شرایط و مکان‌ها و زمان‌ها به ثبوت می‌رسد.
/س
۱- همه گروه‌های اسلامی در این مسأله اتفاق نظر دارند که در «عرفه» می‌توان هر دو نماز ظهر و عصر را در وقت ظهر، با هم و بدون فاصله ادا نمود، و در «مزدلفه» نیز جایز است نماز مغرب و عشا را در وقت عشا به جا آوریم.
۲- حنفی‌ها می‌گویند: جمع بین نماز ظهر و عصر در یک وقت، و نماز مغرب و عشا در یک وقت، تنها در همان دو مورد«عرفه» و «مزدلفه» جایز است و در سایر موارد، نباید صورت پذیرد.
۳- حنبلی‌ها، مالکی‌ها و شافعی‌ها، می‌گویند: جمع بین نماز ظهر و عصر و یا جمع میان نماز مغرب و عشا در یک وقت خاص، علاوه بر دو مورد یاد شده، در حال سفر نیز، جایز است. برخی از این گروه‌ها، با هم خواندن دو نماز را، در موارد اضطراری؛ مانند زمانی که باران ببارد و یا نمازگزار بیمار یا در هراس از دشمن باشد، جایز می‌دانند.[۱]
۴- شیعه بر آن است که هر یک از نماز‌های ظهر و عصر و نماز‌های مغرب و عشا، یک «وقت خاص» دارند و یک «وقت مشترک».
الف – وقت خاص نماز ظهر، از آغاز ظهر شرعی(وقت زوال) است تا مقدار زمانی که چهار رکعت نماز خوانده می‌شود، در این مدت محدود، تنها نماز ظهر را می توان به جا آورد.
ب- وقت خاص نماز عصر، زمانی است که از آن لحظه تا وقت غروب تنها به اندازه مدت خواندن نماز عصر، فرصت باشد.
ج-سخن شیعه آن است که در تمام این وقت مشترک، می‌توانیم نماز ظهر و عصر را با هم و بدون فاصله بخوانیم، ولی اهل تسنن معتقدند، از اول ظهر شرعی(وقت زوال) تا آنگاه که سایه هر چیز، به اندازه خود آن چیز، گردد، به نماز ظهر اختصاص دارد و نباید نماز عصر، در این مدت خوانده شد، و از آن پس تا موقع مغرب، به نماز عصر اختصاص دارد و نمی‌توان نماز ظهر را در آن وقت به جا آورد.
د- وقت خاص نماز مغرب، از آغاز مغرب شرعی است تا مقدار زمانی که سه رکعت نماز خوانده شود و در این مدت محدود، تنها نماز مغرب را می‌توان ادا نمود.
ه- وقت خاص نماز عشا، زمانی است که از آن لحظه تا نیمه شب شرعی، تنها به اندازه خواندن نماز عشا فرصت باشد. در این مدت کوتاه، تنها نماز عشا را می‌توانیم به جا آوریم.
و- وقت مشترک بین دو نماز مغرب و عشا، از انتهای وقت خاص نماز مغرب تا ابتدای وقت خاص نماز عشا ادامه دارد.
شیعه معتقد است: در طول این مدت مشترک، می‌توانیم نماز مغرب و عشا را با هم و بدون فاصله بخوانیم، ولی اهل سنت می‌گویند، از اول غروب تا هنگام زوال شفق از مغرب، به نماز مغرب اختصاص دارد و نباید نماز عشا در این مدت خوانده شود. و از هنگام زوال شفق از مغرب تا نیمه شب شرعی، به نماز عشا اختصاص دارد و نمی‌توان نماز مغرب را در آن به جا آورد.
نتیجه این که: بنابر نظریه شیعه، پس از فرا رسیدن ظهر شرعی، می‌توانیم نماز ظهر را بخوانیم و بلافاصله به خواندن نماز عصر بپردازیم، یا نماز ظهر را پیش از فرارسیدن وقت خاص نماز عصر به پایان رسانیم و سپس نماز عصر را بخوانیم و بدین سان، بین نماز ظهر عصر، جمع نماییم، گرچه مستحب است نماز ظهر را پس از زوال و نماز عصر را هنگامی که سایه هر چیز به اندازه خود آن گردد، به جا آوریم.
همچنین می‌توانیم به هنگام فرا رسیدن مغرب شرعی، نماز مغرب را ادا نماییم و بلافاصله پس از آن، به خواندن نماز عشا بپردازیم و یا نماز مغرب را تا نزدیک وقت خاص نماز عشا به تأخیر اندازیم به طوری که نماز مغرب را پیش از فرا رسیدن وقت خاص نماز عشا، به پایان رسانیم و سپس به خواندن نماز عشا مبادرت ورزیم و بدین سان، بین نماز مغرب و عشا جمع کنیم، گرچه مستحب است نماز مغرب را پس از مغرب شرعی و نماز عشا را بعد از زوال شفق از جانب مغرب به جا آوریم.
این بود نظریه شیعه، لیکن اهل سنت، جمع بین دو نماز ظهر و عصر و یا دو نماز مغرب و عشا به این نحو را به طور مطلق در همه جا و همه وقت جایز نمی‌دانند. بنابراین محل بحث، عبارت است از جمع میان دو نماز در همه زمان‌ها و مکان‌ها، به طوری که هر دو نماز،در وقت یکی از آن‌ها ادا شود، مانند جمع میان دو نماز عرفه و مزدلفه.
۵- همه مسلمانان در این مسأله اتفاق نظر دارند که پیامبر گرامی میان دو نماز، جمع نمود، ولی در تفسیر این روایت، دو نظر وجود دارد:
الف – شیعه میگوید: مقصود این است که در نخستین اوقات نماز ظهر، پس از اتمام نماز ظهر، نماز عصر را به جا آورد و همچنین در نخستین اوقات نماز مغرب، می‌شود پس از خواندن نماز مغرب، نماز عشا را ادا نمود، و این مسأله به زمان یا مکان و یا شرایط خاصی بستگی ندارد بلکه در همه جا و همه وقت، جایز است.
ب- دیگران می‌گویند: مقصود روایت این است که نماز ظهر، در آخر وقت آن و نماز عصر در اول وقت آن به جا آورده شود و نیز نماز مغرب در آخر وقت و نماز عشا در آغاز وقت آن ادا گردد.
اکنون به منظور روشن شدن مسأله، به بررسی روایات در این زمینه می پردازیم و ثابت می‌کنیم که مقصود از جمع در این احادیث همان است که شیعه میگوید؛ یعنی دو نماز را در وقت یکی از آن‌ها به جا آوردن، نه ادا نمودن یکی از آن‌ها در آخر وقت آن و به جا آوردن دیگری در اول وقت آن:
اینک روایات
۱- احمد بن حنبل – رهبر گروه حنابله – در مسند خود از جابر بن زید، چنین روایت می‌کند:
از این روایت به روشنی معلوم می‌گردد که پیامبر گرامی، هر دو نماز ظهر و عصر را با هم و هر دو نماز مغرب و عشا را نیز با هم و بدون فاصله، به جای آورده است.
۲- احمد بن حنبل، از عبدالله بن شقیق، روایت ذیل را یاد آور می‌شود:
عبدالله میگوید: برای من در این مسأله، تردیدی بروز کرد و لذا در دیداری با ابوهریره در این مورد سؤال کردم و او سخن ابن عباس را تأیید نمود.
در این حدیث، دو تن از صحابه؛ «عبدالله بن عباس» و «ابوهریره» بر این حقیقت گواهی می‌دهند که پیامبر گرامی نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا را با هم خوانده و ابن عباس نیز به رفتار پیامبر، تأسی نموده است.
۳- مالک بن انس – رهبر گروه مالکیه – در کتاب «موطأ» اینگونه می‌نگارد:
۴- مالک بن انس، از معاذ بن جبل، چنین روایت می‌نماید:
۵- مالک بن انس از نافع و او از عبدالله بن عمر چنین روایت می‌کند:
۶- مالک بن انس، از ابوهریره چنین روایت می‌کند:
۷- مالک در موطأ از نافع چنین روایت می‌نماید:
۸- مالک بن انس به نقل از علی بن حسین می‌نگارد:
۹- محمد زرقانی در شرح موطأ، از بی شعثا چنین روایت می‌کند:
۱۰- زرقانی از طبرانی او از ابن مسعود، آورده است:
۱۱- مسلم بن حجاج، به واسطه ابو زبیر و از سعید بن جبیر و او از ابن عباس روایت می‌کند:
سپس ابن عباس، در مورد هدف پیامبر از این کار میگوید: برای این که می‌خواست هیچ کس از امت وی در زحمت نیفتد.[۱۱]
۱۲- مسلم در صحیح خود، از سعید بن جبیر و او از ابن عباس روایت می‌نماید که گفته است:
آنگاه سعید بن جبیر میگوید: از ابن عباس پرسیدم: چرا پیامبر به چنین رفتاری مبادرت ورزید؟ ابن عباس گفت: برای آن که نمی‌خواست امت خود را به زحمت بیندازد.[۱۳]
۱۳- ابوعبدالله بخاری باب ویژه‌ای را تحت عنوان «باب تأخیر الظهر الی العصر» به این مسأله اختصاص داده[۱۴] که خود این عنوان، گویا‌ترین شاهد بر آن است که می‌توان نماز ظهر را به تأخیر انداخت و در وقت نماز عصر، هر دو را با هم به جا آورد. آنگاه بخاری در همان باب، روایت یاد شده در زیر را بیان می‌کند:
از این روایت به خوبی روشن می‌گردد که نه تنها می‌توان نماز ظهر را به تأخیر انداخت و در وقت نماز عصر، هر دو را با هم ادا نمود، بلکه به قرینه سیاق استفاده می‌شود که به پیروی از پیامبر گرامی، می‌توان نماز مغرب را نیز به تأخیر انداخت و در وقت نماز عشا به جای آورد.
۱۴- و لذا بخاری در جای دیگر از صحیح میگوید:
بخاری می‌‌خواهد از این روایت استفاده کند که پیامبر گرامی نماز مغرب و عشا را با هم خواند و گرنه معلوم است که پیامبر بی‌نماز نبوده است.
۱۵- مسلم بن حجاج در صحیح خود،چنین می‌نگارد:
۱۶- مسلم روایت می‌کند:
۱۷- مسلم بن حجاج، از زبان معاذ، چنین حکایت می‌کند:
۱۸- مالک بن انس، در کتاب «موطأ» می‌نگارد:
لازم به ذکر است که مسلمانان جایز می‌دانند در روز عرفه و در عرفات، بین نماز ظهر و عصر، جمع کنند و هر دو را در وقت ظهر و بدون فاصله می‌خوانند. در اینجا سالم بن عبدالله میگوید: همانطور که مردم در عرفه، هر دو نماز را با هم می‌خوانند، در غیر عرفه نیز می‌توان بین آن دو جمع نمود.
۱۹- متقی هندی، در کتاب «کنزالعمال» آورده:
۲۰- همچنین در «کنز العمال» چنین می‌خوانیم:
۲۱- در کنزالعمال، روایت ذیل را یادآور می‌شود:
۲۲- در کنزالعمال: از ابن عباس، چنین آمده:
«پیامبر گرامی، در مدینه منوره، بین نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا جمع نمود، بدون این که در حال سفر باشد و یا باران ببارد. راوی میگوید: از ابن عباس پرسیدم: چرا پیامبر بین دو نماز جمع نمود؟ ابن عباس پاسخ داد: زیرا پیامبر می‌خواست در رفتار امت خود توسعه و تسهیلی ایجاد نموده باشد.»[۲۴]
نتیجه
۱- جمع بین دو نماز در یک وقت، به دلیل تسهیل امور و پیشگیری از رنج و زحمت:
روشن است که اگر مقصود از روایات یاد شده، این باشد که می‌توان نماز ظهر و عصر را به آخر وقت آن، (نزدیک زمانی که سایه هر چیز به اندازه خود آن باشد) در نزد اهل سنت تأخیر انداخت و نماز عصر را در آغاز وقت آن به جا آورد، به طوری که هر دو نماز با هم و در عین حال در محدوده وقت خود خوانده شود، یک چنین کاری نه تنها مایه سهولت نیست بلکه موجب مشقت و زحمت بیشتر است در حالی که هدف از جمع میان دو نماز تسهیل در امور است.
با این بیان، روشن می‌گردد مقصود آن است که می‌توان دو نماز را در سراسر وقت مشترک میان آن دو، مانند اوائل وقت یاد شده و یا اواخر آن به جا آورد، نه این که یکی را در آخر وقت آن نماز و دیگر را در آغاز وقتش ادا نماییم.
۲- جمع میان دو نماز در یک وقت در عرفه، بیانگر کیفیت جمع است
بنابراین همان گونه که در عرفه می‌توان نماز ظهر و عصر را در وقت ظهر، به اتفاق آرا همه مسلمانان به جا آورد، همچنین در غیر عرفه نیز، جمع یاد شده جایز می‌باشد.
۳- شیوه جمع میان دو نماز در سفر، بیانگر کیفیت جمع است
در این مورد، به روایات سوم، یازدهم، سیزدهم، نوزدهم و بیست و دوم مراجعه فرمایید. بر این اساس، همانطور که با هم خواندن دو نماز در یک وقت در سفر( به نحوی که شیعه میگوید) جایز است، در حضر نیز جایز می‌باشد.
۴- شیوه جمع میان دو نماز در حال اضطرار، بیانگر کیفیت جمع در حال اختیار است
۵- رفتار صحابه پیامبر(صلی الله علیه و آله) بیانگر کیفیت جمع است
در پرتو روایات یاد شده، تردیدی نمی‌ماند که ابن عباس، به شیوه‌ای که شیعه بر آن است، میان دو نماز در وقت یکی از آن‌ها، جمع نمود.
۶- سیره پیامبر(صلی الله علیه و آله) بیانگر شیوه جمع میان دو نماز است
از مجموع روایات یاد شده – که همگی از منابع روایی و صحاح و مسانید اهل تسنن استخراج گردیده‌اند، صحت نظریه شیعه، مبنی بر جواز جمع میان دو نماز ظهر و عصر و یا دو نماز مغرب و عشا، در یک وقت، به بیانی که گذشت و عمومیت و گسترش آن نسبت به همه شرایط و مکان‌ها و زمان‌ها به ثبوت می‌رسد.
پي نوشت :
[۱] - با اقتباس از: «الفقه علی المذاهب الاربعه». کتاب الصلاه، الجمع بین الصلاتین تقدیما و تأخیرا.
[۲] - مسند احمد بن حنبل: ج ۱، ص ۲۲۱.
[۳] - مسند احمد: ج ۱، ص ۲۵۱.
[۴] - موطأ مالک: کتاب الصلوه: ط ۳ (بیروت)، ص ۱۲۵، حدیث ۱۷۷.
[۵] - موطأ مالک: کتاب الصلوه، ص ۱۲۴، حدیث ۱۷۵.
[۶] - مدرک سابق: ص ۱۲۵، حدیث ۱۷۹.
[۷] - مدرک سابق: ص ۱۲۵، حدیث ۱۸۱.
[۸] - شرح زرقانی بر موطأ مالک: ط مصر، جزء اول، باب «الجمع بین الصلاتین فی الحضر و السفر»: ص ۲۹۴.
[۹] - مدرک سابق: ص ۲۹۴.
[۱۰] - صحیح بخاری جزء ۲ت ط مصر، ص ۱۵۱، «باب الجمع بین الصلاتین فی الحضر».
[۱۱] - مدرک سابق، در ذیل حدیث یاد شده.
[۱۲] - همان مدرک: ص ۱۵۲.
[۱۳] - مدرک سابق: ص ۱۵۲، در ذیل حدیث یاد شده.
[۱۴] - صحیح بخاری: جزء اول، ص ۱۱۰ – کتاب الصلوه: باب «تأخیر الظهر الی العصر» ط مصر، نسخه امیریه، سنه ۱۳۱۴ه.
[۱۵] - مدرک سابق.
[۱۶] - صحیح بخاری: جزء اول، - کتاب الصلوه: باب ذکر العشاء، ص ۱۱۳، ط مصر، سنه ۱۳۱۴ ه.
[۱۷] - صحیح مسلم: جزء ۲، ص ۱۵۳، باب الجمع بین الصلاتین فی الحضر.
[۱۸] - صحیح مسلم: جزء ۲، ص ۱۵۱، ط مصر.
[۱۹] - مدرک سابق: ص ۱۵۲.
[۲۰] - موطأ مالک: ط ۳ (بیروت)، ص ۱۲۵، حدیث ۱۸۰.
[۲۱] - کنز العمال: کتاب الصلوه، الباب الرابع فی صلاه المسافر، باب جمع، ج ۸، ص ۲۴۶، ط ۱(حلب)، سنه ۱۳۹۱ ه.
[۲۲] - کنزالعمال: کتاب الصلوه، الباب الرابع فی صلوه المسافر، باب جمع، ج ۸، ص ۲۴۷، ط ۱(حلب).
[۲۳] - «سرف» منطقه‌ای است که در نه میلی مکه واقع است.(کنزالعمال، در ذیل روایت حدیث یاد شده آورده).
[۲۴] - کنزالعمال: کتاب الصلوه، الباب الرابع، باب جمع، ج ۸.
[۲۵] - الفقه علی المذاهب الاربعه: کتاب الصلوه، الجمع بین الصلاتین تقدیما و تأخیرا.
/س
