اصل مدارا و سازگاری در زندگی خانوادگی
مدارا و سازگاری در زندگی خانوادگی به مفهوم نرمش پذیری، عدم سرسختی، و انعطاف پذیری از قواعد مهم و اساسی است که بدون آن زندگی پیوسته در کشاکش و اصطکاک طی خواهد شد. زندگی خانوادگی ملازم مجموعه ای سازگاری هاست و دو فرد که با دو فرهنگ و دوگونه عادات و سلوک در کنار هم قرار می‌گیرند لازم است با مدارا و سازگاری مناسب تغییرات پیش آمده را پذیرا شوند و در برابر خواسته ها و انتظارات معقول و حقوق یکدیگر سرسختی نشان ندهند و هنگام بروز مشکلات با انعطاف‌های خردمندانه زندگی را پر آرامش و بانشاط سازند و اجازه ندهند که خشک سری و بی انعطافی زندگی خانوادگی را از سلامتی و همدلی و همراهی بیرون برد.چون که هر دم راو خود را می زنم
با دگر کس سازگاری چون کنم؟1
قرآن کریم سازگاری را تا آنجا ضروری معرفی کرده که حتی اگر به سبب برخی امور میان زن و شوهر ناخواهی و بی میلی پیش آید، با مدارا و سازگاری مناسب آن را از سر بگذرانند و با بروز این امور نظام خانواده را آسیب نزنند و سرسختانه رفتار نکنند.
«پس چه بسا چیزی را خوش نمی دارید و خداوند در آن مصلحت فراوان قرار ان می‌دهد.»2
این آیه گذشته از آن که بیانگر واقعیتی در زندگی خانوادگی است و این که زندگی مشترک می تواند دستخوش مشکلاتی شود و لازم است آن مشکلات با مدارا و سازگاری حل گردد، نویدی اساسی داده است که در پی این مدارا و سازگاری، نعمت ها و برکت هایی برای چنین کسان از جانب خداست.
قرآن می آموزد که اگر مردان از همسران خود رضایت کامل نداشته باشند و به سبب اموری، ناخوشایندی و ناخواهی در آنان پیش آمد، به سوی جدایی میل نکنند و بدرفتاری ننمایند، بلکه مدارا و سازگاری پیش گیرند تا روابط اصلاح شود و برکات خدا شامل‌شان گردد؛ به ویژه آنکه بسیاری از مشکلات و اختلافات، معلول بد فهمیدن ها و سوءظن های بی دلیل، و حب و بغض های بی جهت است و قضاوت هایی که در این شرایط صورت می گیرد، غالب نادرست می باشد، به گونه ای که خوبی ها در نظرشان بدی و بدی ها در دیده شان خوبی جلوه می کند، و آنچه نجات بخش و راهگشاست مدارا و سازگاری است که در پرتو آن با گذشت زمان حقایق آشکار می شود و روابط به سوی سلامت مجرا می یابد.3
این انتظار که زندگی خانوادگی، خالی از اختلاف نظر و سلیقه، و به دور از مشکل و گرفتاری باشد، انتظاری خلاف واقع است، و آنچه مهم است رویارویی صحیح با اختلافات و مشکلات است، و از قواعد مهم برای این رویارویی و دامن زدن به اختلافات و مشکلات و کاستن آنها و زدودنشان، مدارا و سازگاری است که این گونه رفتار کردن زمینه ساز خوشبختی خانوادگی است، چنانکه در حدیث نبوی آمده است:
«چهار چیز از خوشبختی انسان است: همنشینان شایسته، فرزند نیکوکار، زن سازگار و اینکه محل کسب او در شهر خودش باشد.»4
هرچه مدارا و سازگاری خردمندانه زن و مرد پررنگ تر باشد، خیر و برکت زندگی خانوادگی بیش تر خواهد بود، که مدارا و سازگاری خود از سنخ خیر و برکت است و مایه آن؛ و از این روست که بهترین همسران آنانند که اهل مدارا و سازگاری اند و شیرینی و لطافت زندگی خانوادگی را با اندک ملایمت و اختلاف به تلخی و درگیری نمیکشانند، و با بروز مشکلات، آن را با مدارا به سمت اصلاح پیش می برند.
لوازم مدارا و سازگاری
برای اینکه مدارا و سازگاری به درستی پاس داشته شود لازم است اموری رعایت گردد که به مواردی از آن اشاره می شود.1. رعایت توانایی ها
هر انسانی میزانی توانایی دارد و نباید بیش از قدرت و تاب و تحملش از او انتظار داشت، چنانکه حکمت الهی این گونه است که با انسانها به مقدار توانایی شان عمل می کند و هیچ کس را را بیش از توانایی اش تکلیف نمی نماید:«خداوند هیچ کس را جز به قدر توانایی اش تکلیف نمی کند.»5
«وسع» به معنی تاب و توان است که اصل آن به معنی گنجایش مکانی است، سپس توانایی انسان را شبیه ظرفی برای افعال اختیاری او تصور کرده اند، گویا آنچه انسان می تواند انجام دهد، توانایی وی گنجایش آن را دارد و آنچه را نمی تواند انجام دهد توانایی اش گنجاش ندارد، و این مفهوم بر طاقت منطبق گردیده و وسع نامیده شده است. بنابراین وسع انسان عبارت است از طاقت و گنجایش توانایی وی6؛ و این امر در همه چیز صادق است، و در زندگی زناشویی نیز زن و مرد باید ملاحظه توانایی های یکدیگر را بکنند و انتظار نامعقول و فراتر از وسع یکدیگر نداشته باشند، که در صورت عدم رعایت این امر، زن و مرد به عدم مدارا و ناسازگاری کشیده می شوند. حدیث نبوی که مردان را به مدارا و سازگاری با همسرانشان سفارش کرده از همین باب است:
«پس با همسرت مدارا کن و ملایمت بورز تا [به خوبی با وی زندگی نمایی.»7
تحمیل کردن همه کارها در زندگی مشترک به یک طرف و انتظارهای بیش از حد، به ویژه نسبت به زن، او را از مدار مدارا بیرون می برد. امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در آموزهای لطیف فرموده است:
«زن گلی بهاری است و پیشکار و متصدی کارهای خانه نیست، پس در هر حال با او ان مدارا نما، و به نیکویی با وی معاشرت کن تا زندگی ات پاک و مصفا گردد.»8
۲. پوزش خواهی و پوزش پذیری
از نشانه های مهم مدارا و سازگاری و نیز از عوامل تقویت کننده آن، پوزش خواهی و پوزش پذیری است. آدمی پیوسته در دمرض خطا و اشتباه کاری است. آنچه مهم است این است که انسان به سرعت به خطا و اشتباه خود پی ببرد و از آن پوزش بخواهد و شریک زندگی او نیز پذیرای وی گردد و به اصلاح آن بپردازند. هم پوزش خواهی و هم پوزش پذیری، روابط زن و مرد را به مدارا می کشاند و سازگار می سازد. بنابراین لازم است زن و مرد بیاموزند که پوزش بخواهند و پوزش بپذیرند و این مقتضای خردورزی است. امیرمؤمنان علی (علیه السلام) فرموده است:«پوزش خواهی از خطا دلیل خردمندی است.»9
زن و مرد لازم است به یکدیگر فرصت پوزش خواهی بدهند و این به معنای گشودن راه مدارا و سازگاری و تقویت آن است. واکنش سریع نسبت به خطاها و اشتباهات و بستن راه پوزش خواهی خلاف تدبیر مندی در زندگی است.
۳. پرهیز از قهر کردن
لازمه مدارا و سازگاری، پرهیز از گسستن و قهر کردن است. این گونه واکنش ها حاصل ناتوانی در رویارویی با اختلاف ها و مشکلات زندگی و نوعی جدال و درگیری است. وقتی راه های خردمندانه چون گفتگو، و پوزش خواهی و پوزش پذیری، و ترمیم حقوق بسته می گردد، راه های پرخاشگرانه به روی زن و مرد گشوده می شود، و از جمله این راه ها قهر کردن و دوری گزیدن است. در آموزه های نبوی - به طور کلی - قهر کردن و دوری گزیدن، رفتاری ناپسند است، به ویژه آنکه در روابط دو همسر باشد.مهرها را جمله جنس مهر خوان
قهرها را جمله جنس قهر دان10
این امر چندان زشت تصویر شده است که در بیان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده است:
«قهر کردن مسلمان با برادرش، مانند ریختن خون اوست.»11
پیشوایان دین با چنین تعابیری به پرهیز از قهر کردن و دوری گزیدن فراخوانده اند و این که باید هنگام بروز اختلاف و مشکل در پی راه حلی مسالمت آمیز بر مبنای مدارا و سازگاری برآمد، و روابط خانوادگی را با رفتارهای خصمانه آسیب نزد. امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در سفارشی فرموده است:
«بر شما باد ایجاد ارتباط و آشتی با یکدیگر، و زنهار از قطع رابطه و قهر کردن از یکدیگر.»12
۴. پرهیز از حسادت و حسرت
اگر زندگی خانوادگی به حسادت و حسرت آلوده شود، مدارا و سازگاری دو همسر به شدت آسیب می بیند، زیرا حسادت به زندگی دیگران و افسوس خوردن به نداشتن این و آن، روحیه مسالمت را زایل می کند و لذت با هم زیستن را به تلخکامی بدل می سازد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرموده است:«از حسادت بپرهیزید، زیرا حسنات و نیکی ها را فرو می خورد، همچنان که آتش و هیزم را.»13
حسادت و افسوس آرامش زندگی را می سوزاند و جایی برای سازگاری نمی گذارد.
۵. نفی کینه توزی
کینه به دل گرفتن و امکان رشد دادن به کینه ها، از جمله چیزهایی است که به شدت مدارا و سازگاری را آسیب می زند و ترمیم روابط نیکوی زناشویی را ناممکن می سازد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سفارش فرموده است:«کینه ها را دور بریزید.»14
اگر در زندگی خانوادگی و در مسائلی که میان زن و مرد پیش می آید، کینه بروید و اهتمام بر زدودن آن صورت نگیرد، دل بیمار کینه توز به مدارا و سازگاری تن نمی دهد، که هیچ بیماری چون کینه توزی نیست، و هیچ چیز مانند آن خانمان سوز نیست.
اصل کینه دوزخ است و کین تو
جزو آن کل است و خصم دین تو 15
مرز مدارا و سازگاری
چنانکه گذشت، مدارا و سازگاری اصلی بنیادی در زندگی خانوادگی است و هیچ چیز چون آن نمی تواند زندگی را به سوی بسامانی و پایندگی راه ببرد و زمینه ساز برکت دنیا و آخرت شود، چنانکه در حکمت علوی آمده است:«سلامت دین و دنیا، در مدارا کردن با مردم است.»16
پرسشی که در میان می آید، این است که مرز مدارا و سازگاری کجاست؟ و زن و مرد در روابط خود تا کجا باید با یکدیگر مدارا کنند و سازگاری نمایند؟
از مجموعه آموزه های نبوی این گونه مشخص می شود که مدارا و سازگاری به عنوان یک اصل اصیل باید دیده و پاس داشته شود و به بهانه های مختلف و توجیهات گوناگون از آن عدول نشود، و فقط آن جا که کار به ترک حق و زیر پا گذاشتن حدود الهی منجر می شود و یا مدارا و سازگاری سبب تجری و گستاخی و مرزشکنی بیشتر می شود، می توان با مقاومت و ایستادگی در برابر ناحق و تعدی به اصلاح اقدام نمود. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرموده است:
«بر تو باد به ملایمت و مدارا تا آنجا که به ترک حقی نینجامد.»17
اگر تکیه گاه زندگی خانوادگی مدارا و سازگاری باشد، و لوازم آن به خوبی و درستی پاس داشته شود، سلامت و صلابت خانواده تا اندازهای زیاد تضمین می گردد. از این رو، خردورزی حکم می کند که مدارا و سازگاری و لوازم آن به تمام معنا جدی گرفته شود.
پی‌نوشت‌ها:
1. مثنوی معنوی، دفتر ششم، بیت ۵۲.
2. قرآن، نساء / ۱۹.
3. تفسیر نمونه، ج ۳، صص ۳۲۰-۳۲۱.
4. نوادر الراوندی، ص ۱۱۰؛ میزان الحکمه، ج ۵، ص ۳۰۱.
5. قرآن، بقره / ۲۸۶.
6. تفسیر المیزان، ج ۲، ص ۴۴۳.
7. مصنف ابن أبی شیبة، ج ۴، ص ۱۸۴؛ مسند احمد بن حنبل، ج ۵، ص ۸.
8.کتاب من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۵۵۶، ج ۴، ص ۳۹۲؛ مکارم الاخلاق، ص ۲۱۸.
9. شرح غررالحکم، ج ۱، ص ۱۳۳؛ عیون الحکم و المواعظ، ص ۳۵.
10. مثنوی معنوی، دفتر ششم، بیت ۲۹۸۳.
11.کنز العمال، ج ۹، ص ۳۲؛ میزان الحکمه، ج ۱۲، ص ۵۶۸.
12. شرح غررالحکم، ج ۴، ص ۳۰۱؛ میزان الحکمه، ج ۱۲، ص ۵۶۹.
13. منتخب مسند عبد بن حمید، ص ۴۱۸؛ سنن أبی داود، ج ۲، ص ۵۷۴.
14. الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۵۰۶؛ کنز العمال، ج ۳، ص ۴۶۵.
15. مثنوی معنوی، دفتر دوم، بیت ۲۷۴.
16. شرح غررالحکم، ج ۴، ص ۱۴۰؛ عیون الحکم و المواعظ، ص ۲۸۵.
17. تاریخ جرجان، ص ۲۴۷؛ تاریخ مدینة دمشق، ج ۵۸، ص ۴۰۹.
منبع: درسنامه اخلاق خانوادگی، مصطفی دلشاد تهرانی، انتشارات دریا، چاپ اول، ۱۳۸۸، صص 73-67.
