خانواده ای که براساس آموزه های نبوی، مبتنی بر شناخت های صحیح، آمادگی های لازم، و توانایی های ضروری شکل گیرد و زندگی خانوادگی بر اصول سیره نبوی سامان یابد، روابط اعضای خانوادگی بر مدار مودت و رحمت، رفق و ملایمت، نیک رفتاری، تکریم، تفاهم و توافق، مدارا و سازگاری، بخشش و گذشت، همکاری، صراحت و صداقت و بردباری نظم می گیرد و با پاسداشت حقوق خانواده و تأمین نیازهای همه به خوبی پیش می رود و هیچ تعدی و آزار و خشونتی ظهور نمی یابد، و خانواده تدبیرمندانه به سوی مقاصدش طی طریق می کند و از استواری و استحکام کامل برخوردار می شود. این گونه است که زندگی خانوادگی سراسر لذت و سلامت، و پر از آرامش و به دور از تنش، و انسانی و معنوی می گردد.

توصیه های نبوی بر رفق و ملایمت در خانواده
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) می فرمایند:
«هرگاه خداوند برای خانواده ای خیر و خوبی بخواهد، [درِ] رفق و ملایمت را بر آنان بگشاید.»۱

خیر و برکت زندگی خانوادگی در گرو رفق و ملایمت است، و هیچ قاعده ای چون آن در تضمین روابط خانوادگی کارساز نیست. از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
«هرگاه خداوند برای خانواده ای خیر و خوبی بخواهد، و ملایمت در معیشت و امان اخلاق نیک را روزی آنان سازد.»۲

«رفق در معیشت» نرمش و ملایمت در حوزه های مختلف زندگی اعم از اقتصادی و اجتماعی، و پرهیز از هرگونه تندی و تیزی و تندروی در روابط و مناسبات خانوادگی و اقتصاد خانواده است. وجود رفق و ملایمت در خانواده مایه برکت و میمنت و فقدان آن سبب نقمت و ذلت است.

لطافت روابط خانوادگی تابع نرمش و ملایمت زن و مرد است و اگر این رکن رکین در زندگی نادیده گرفته شود یا تضعیف گردد، همه چیز زندگی در معرض تباهی قرار می گیرد. پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) در آموزه ای والا فرموده اند:
«هرگاه خداوند برای خانواده ای خیر و خوبی بخواهد، آنان را به رفق و ملایمت و تأنّی رهنمون شود، و هرکه از رفق و ملایمت محروم شود از خیر و خوبی محروم گردد.»۳

جلوه های رفق و ملایمت در زندگی خانوادگی

چون رفق و ملایمت بر زندگی حاکم شود، جلوه های زیبای آن چهره گشاید و زندگی را معنای واقعی بخشد. در آموزه های پیشوایان دین درباره جلوه های رفق و ملایمت در زندگی نکات بسیار وارد شده است که به مواردی اشاره می شود.

١. زیادت و برکت

رفق و ملایمت در زندگی، موجب زیادت و برکت در زندگی می شود، چنان که در حدیث نبوی آمده است:
«بی گمان در رفق و ملایمت فزونی و برکت نهفته است، و هرکه از رفق و ملایمت محروم باشد از خیر و خوبی محروم باشد.»۴

۲. سلامت و عافیت

زندگی آکنده از سلامت و عافیت در پرتو رفق و ملایمت به دست می آید، و این امر نیاز به پاسداشت و مراقبت دارد تا سلامت خانواده برقرار بماند. در بیان امیرمؤمنان علی (علیه السلام) آمده است:
«سلامت زندگی در مدارا و ملایمت است.»۵

اگر رفق و ملایمت به سبب عوامل درونی، همچون بدگمانی، تنگ نظری، خودخواهی و ... یا به سبب عوامل بیرونی، همچون تنگناهای زندگی، دخالت های خویشاوندی، رفتارهای غیرعقلانی و ... آسیب ببیند، سلامت و عافیت از زندگی رخت برمی بندد و زندگی معنای حقیقی خود را از دست می دهد. از این روست که نباید اجازه داد عوامل درونی و بیرونی رفق و ملایمت را تحت الشعاع قرار دهد و سلامت زندگی را مختل سازد.

٣. آسودگی و راحت

رفق و ملایمت زندگی خانوادگی را پرخیر و مالامال از آسودگی و راحت می سازد، و به اعضای خانواده احساس آرامش می بخشد، و این گونه است که آنان توان لازم برای دوستی و پیوند، و کار و تلاش را می یابند و از خطرهای بسیار در امان می مانند. امام باقر (علیه السلام) در این باره فرموده اند:
«به هر که اخلاق و رفق و ملایمت بهره داده شود، خیر و راحت و نیک احوالی در دنیا و آخرت به او داده شود؛ و هر که از اخلاق و رفق و ملایمت بی بهره باشد، راه به سوی هر بدی و گرفتاری بر او هموار گردد.»۶

۴. آسان شدن امور سخت

جلوه دیگر رفق و ملایمت در زندگی این است که سختی های زندگی بدان آسان و قابل تحمل می شود. به بیان امام علی (علیه السلام):
«رفق و ملایمت دشواری ها را آسان می سازد و چاره جویی های سخت را ساده می گرداند.»۷

زندگی خالی از دشواری نیست، و این انتظار که در روند زندگی مشترک، کسی با مشکلی روبه رو نشود و اختلافی پیش نیاید، انتظاری دور از واقع و دست نیافتنی است، ولی آنچه مهم است شیوه رویارویی با دشواری ها و مشکلات و اختلافات زندگی مشترک است، که رفق و ملایمت بنیانی اساسی و راه حلی کاری در رویارویی با این امور است.

۵. کاهش مخالفت

با رفق و ملایمت تندی ها و تیزی ها، و رودررویی ها و مخالفت ها بهتر کاهش می یابد، چنان که در پندهای علوی آمده است:
«رفق و ملایمت تندی و تیزی مخالفت را می کاهد.»۸

۶. رسیدن به مطالبات

رفق و ملایمت بستر رسیدن به خواسته ها و مطالبات و چیزی چون آن زمینه ساز دستیابی به اهداف نیست. امام صادق (علیه السلام) فرموده اند:
«هرکه در کار خویش اهل رفق و ملایمت باشد، بدانچه از مردمان می خواهد می رسد.»۹

در مناسبات خانوادگی و در روابط میان زن و مرد هیچ چیز مانند رفق و ملایمت مددکار آنان نیست و زمینه دستیابی به خواسته هایشان را فراهم نمی کند.

۷. تداوم بخشی دوستی و دلبستگی و تحکیم تعلقات

روابط انسانی و دوستی و دلبستگی خانوادگی، و تعلقات مثبت جز در سایه رفق و ملایمت پایداری نمی یابد، بلکه این امور با رفق و ملایمت تحکیم می شود، و هرجا خللی در آنها پیش آید باز با رفق و ملایمت ترمیم می گردد. به بیان حضرت علی (علیه السلام):
«به رفق و ملایمت، مصاحبت تداوم می یابد.»۱۰

آن که خواهان جلب دوستی و تحکیم دلبستگی است، باید بداند که راه آن تندی و تیزی نیست که خلاف فطرت آدمی است، بلکه آدمی به فطرتش متمایل به نرمی و ملایمت است و هیچ چیز چون آن انسان را جلب و جذب نمی کند، و همراه و همنوا نمی سازد.

پی‌نوشت‌ها:
۱. مسند احمد بن حنبل، ج ۶، ص ۷۱؛ غایة المقصد فی زوائد المسند، ج ۳، ص ۱۲۵.
۲. کتاب الزهد، ص ۲۵؛ بحار الانوار، ج ۷۱، ص ۳۹۴.
۳. مستدرک الوسائل، ج ۱۱، ص ۲۹۳.
۴. الکافی، ج ۲، ص ۱۱۹؛ وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۲۱۴؛ بحار الانوار، ج ۷۵، ص ۶۰.
۵. غررالحکم، ج ۱، ص ۳۹۵؛ عیون الحکم و المواعظ، ص ۴۲.
۶. کشف الغمة، ج ۲، ص ۱۳۳؛ البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۳۴۱؛ بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۱۸۶.
۷. شرح غررالحکم، ج ۲، ص ۴۵؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۱، ص ۲۹۵.
۸. شرح غررالحکم، ج ۱، ص ۱۵۰؛ شرح ابن ابی الحدید، ج ۲۰، ص ۳۱۷.
۹. الکافی، ج ۲، ص ۱۲۰؛ وسائل الشیعة، ج ۱۱، ص ۲۱۵؛ بحار الانوار، ج ۷۵، ص ۶۴.
۱۰. شرح غررالحکم، ج ۳، ص ۲۳۷؛ عیون الحکم و المواعظ، ص ۱۸۶.

منبع: درسنامه اخلاق خانوادگی، مصطفی دلشاد تهرانی، انتشارات دریا، چاپ اول، ۱۳۸۸، صص ۳۶-۳۳.