مودت و رحمت در روابط خانوادگی
«و از جمله آیات او این است که برای شما از نوع خودتان همسرانی آفرید که با آنان آرام گیرید، و در میان شما مودت و رحمت نهاد.»۱مودت و رحمت در روابط و مناسبات خانوادگی نقشی اساسی دارد و هرچه مودت و رحمت عمیق تر و گسترده تر باشد زندگی خانوادگی از آرامش و لذت و توانایی و رشد بیشتر برخوردار خواهد بود؛ مودت و رحمتی معتدل و معقول، و لطیف و انسانی.
«مودّت» از ماده «وُدّ» به معنای دوست داشتن چیزی و آرزوی بقای آن است؛ و تفاوت مودت با محبت در این است که مودت معلول و حاصل محبت و جلوه آن است؛ محبت علاقه و مودت اظهار آن علاقه است؛۲ و چون «مودّت» مصدر بر وزن «مَفعَلَة» است، بر ثبات و دوام، و قوت و شدت تأثیر فعل دلالت می کند. بنابراین «مودّت» عبارت است از محبت پایدار و ماندگار همراه با به کارگیری لوازم و وسایلی که به ظهور آن بیانجامد و علاقه های قلبی را آشکار سازد. و «رحمت» مهربانی و رقتی است که مقتضی احسان و بخشش باشد.۳
هرچه مودت و رحمت عمیق تر باشد توان و تحمل افراد بیشتر می شود، و هرچه گسترده تر باشد رفتارها مناسب تر می گردد؛ و هرچه انسان ها در مراتب انسانی بالاتر روند و وجودشان لطیف تر شود، مودت و رحمتشان بیشتر می شود و گسترده تر جلوه می یابد، چنان که الگوهای کمال انسانی در این میدان نیز الگویی تام اند. اسحاق بن عمار از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده است که حضرت فرمودند:
«دوست داشتن زن (همسر) از خلق و خوی پیامبران است.»۴
هرچه انسانها در مراتب کمال بالاتر روند و به مدارج والاتری از ایمان رسند، مودت و رحمتشان نسبت به همسر و خانواده بیشتر جلوه می کند، چنانکه در حدیث نبوی آمده است:
«هرگاه ایمان بنده ای زیاد شود، محبتش نسبت به زن (همسر) زیاد می شود.»۵
در نگاه پیشوایان دین میان ایمان به خدا و دوست داشتن انسان ها به طور کلی، و عشق و علاقه به همسر به طور ویژه، رابطه ای تنگاتنگ است، چنان که هرکس خدادوست تر باشد، همسر دوست تر است. امام صادق (علیه السلام) فرموده اند:
«من گمان نمی کنم که مردی ایمانش افزون شود، محبتش به همسرش افزون نشود.»۶
پیشوایان دین این امر را چنان مهم و اساسی دیده اند که آن را با دوستی خود پیوند زده اند، چنان که از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که فرمودند:
«هرکه محبتش به ما [اهل بیت] افزون شود، محبتش به زن (همسر) زیاد می شود.»۷
همسر دوستی
دوستی اهل بیت (علیهم السلام)، دوست داشتن کمالات حقیقی است، و همسر دوستی نیز از همین سنخ است؛ و همان طور که عشق به کمالات حقیقی، منشأ رشد و تعالی و بارش رحمت الهی است، همسر دوستی نیز چنین است. پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) در بیانی لطیف و رحمانی فرموده است:«وقتی مرد به همسر خود [با محبت] می نگرد و زن به شوهر خود [با مهر] می نگرد، خداوند به دیده رحمت به آنان می نگرد.»۸
خانواده پایگاه کمالات انسانی است و اساس این امر مودت و محبت در خانواده است؛ و زندگی بدون مودت و رحمت ویرانکده ای بیش نیست که از آن روح و ریحانی نروید و صلاح و سامانی برنخیزد. به گفته علامه اقبال لاهوری:
از محبت جذبه ها گردد بلند *** اوج می گیرد ازو ناارجمند
بی محبت زندگی ماتم همه *** کار و بارش زشت و نامحکم همه
عشق صیقل می زند فرهنگ را *** جوهر آیینه بخشد سنگ را
اهل دل را سینه سینا دهد *** با هنرمندان ید بیضا دهد۹
از این روست که مناسبات و روابط مودت زا و محبت آمیز سخت مورد تأکید پیشوایان دین است.
روابط محبت مدار در زندگی خانوادگی فضایی سالم و امن و پرنشاط برای زن و مرد و فرزندان فراهم می آورد، و در چنین فضایی است که فرزندان نیز می آموزند که دوست بدارند، همان گونه که دوست داشته می شوند. در اهمیت چنین فضایی، پیام آور درستی ها و خوبی ها، رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرموده اند:
«نگاه پدر به فرزندش از روی محبت عبادت است.»۱۰
«نگاه فرزند به پدر و مادر از روی محبت بدیشان عبادت است.»۱۱
مودت و رحمت بهترین محرک زندگی سالم و شاداب است. این چیزی است که زن و مرد را به کار و تلاش وا می دارد. زن و مرد با مودت و رحمت یکدیگر را کامل می کنند و زمینه تأمین نیازهای یکدیگر و ادای درست حقوق همدیگر را فراهم می سازند. زندگی با مودت و رحمت به درستی پیش می رود و فشار زندگی و مشکلات جز با مودت و رحمت قابل تحمل نمی شود.
جلوه های مودت و رحمت
مودت و رحمت چون چشمه جوشان زلالی است که سیرابی زندگی از آن است و این چشمه مجاری مختلف می یابد و در هر مجرا بارورکننده و رشد دهنده است. قرار گرفتن دو فرد با دو شخصیت و دو تربیت در کنار یکدیگر برای زندگی مشترک نیازمند جوشش پیوسته مودت و رحمت است؛ و این جوشش زمانی کارساز و مفید است که در ظروف مختلف جاری گردد و در صورت های گوناگون خود را نشان دهد؛ بر زبان و گفتار، در سلوک و رفتار، و در کنش ها و واکنش ها. پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) تأکید کرده است که مودت و رحمت در خانواده به زبان آید و در عمل ظهور داشته باشد و در رفتار، خود را نشان دهد.
محبت و رحمت به کودکان
در سیره پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) و اوصیای آن حضرت بر محبت و رحمت به کودکان تأکید بسیار شده است، چنان که از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) می فرمودند:
«کودکان را دوست بدارید و به ایشان مهر ورزید و چون به آنان و عده ای دادید، به وعده خود عمل کنید که آنان شما را روزی رسان خود می دانند.»۱۲
هرچند انسان در تمام مراحل دوران زندگی اش نیازمند محبت و رحمت است، اما در دوران کودکی این نیاز شدیدتر است.
پی‌نوشت‌ها:
۱. قرآن، روم / ۲۱.
۲. تفسیر تطبیقی آیه مودت، ص ۳۵.
٣. المفردات، ص ۱۹۱.
۴. الکافی، ج ۵، ص ۳۲۰؛ تهذیب الاحکام، ج ۷، ص ۴۰۳؛ روضة الواعظین، ص ۴۱۱.
۵. الجعفریات، ص ۹۰؛ دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۹۲؛ ترتیب نوادر الراوندی، ص ۱۲.
۶. الکافی، ج ۵، ص ۳۲۰؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۸۴؛ وسائل الشیعة، ج ۱۴، ص ۹.
۷. السرائر، ج ۳، ص ۶۳۶؛ وسائل الشیعة، ج ۱۴، ص ۱۱.
۸. «ید بیضا» یکی از دو معجزه حضرت موسی (علیه السلام) بود که چون دست در جیب می کرد و بیرون می آورد نوری از آن پدید می گشت، چنان که در قرآن کریم در آیات ۱۰۸ سوره اعراف، ۲۲ سوره طه، ۳۳ سوره شعرا، ۱۲ سوره نمل و ۳۲ سوره قصص آمده است و مجاز به معنای قدرت و سلطه و نفوذ است. نک: تفسیر مجمع البیان، ج ۲، ص ۴۵۸؛ فرهنگ معین، ج ۴، صص ۵۲۵۳-۵۲۵۲.
۹. کلیات اشعار فارسی اقبال لاهوری، ص ۱۸۷.
۱۰. مستدرک الوسایل، ج ۱۵، ص ۱۷۰.
١١. الجعفریات، ص ۱۸۷؛ تحف العقول، ص ۳۲ و ۴۶؛ ترتیب نوادر الراوندی، ص ۵.
١٢. الکافی، ج ۶، ص ۴۹؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۴۸۳؛ مکارم الاخلاق، ص ۲۱۹.
منبع: درسنامه اخلاق خانوادگی، مصطفی دلشاد تهرانی، انتشارات دریا، چاپ اول، ۱۳۸۸، صص ۳۰-۲۷.
