اهمیت و ارزش تربیت بر هیچ فردی پوشیده نیست و امر مسلم و بدیهی است. همه انسان ها به نوعی در راستای ایجاد تربیت و پرورش صحیح می کوشند. علمای لغت در تبیین معنای لغوی تربیت می گویند : تـربیت یعنی ایجاد یک چیز به تدریج از حالتی به حالت دیگر تا به حد تمام برسد. تربیت در اصطلاح به معنای فراهم آوردن، شکوفاسازی و رشد استعدادها و توانایی های افراد است. شهید مطهری در کتاب تعلیم و تربیت در اسلام، تربیت را این گونه تعریف می کند: تربیت به فعلیت درآوردن و پرورش استعدادهای بالقوه موجود در یک چیز است.[1] امام خمینی(ره) در سخنانی حول ارزش جوانان، این چنین به اهمیت تربیت اشاره می فرمایند: اسـاس عالم بر تربیت انسان است.[2]

ترکیب جهان

جهان بیرون متشکل از دو عنصر رنگ و فرم است. این دو عنصر تجسمی ملازم یکدیگر هستند. اهمیت رنگ ها امر مسلمی است و به ویژه نزد هنرمندان بسیار مورد توجه و ملاحظه است. انتخاب رنگ مناسب در امر تعلیم و تربیت نیز از موقعیت ویژه ای برخوردار است. بـرای هـمه انسان ها لازم و ضروری است که به این پدیده، هوشیارانه و با دقت توجه کنند. بدیهی است رنگ های مختلف دارای ویژگی های مخصوص خود آن رنگ هستند و ارزش اجتماعی و روانی و احساسی و هیجانی خاصی دارد که برخی مواقع منحصربه فرد و از مختصات مربوط همان رنگ است. رنـگ یـک حقیقت ادراکی و وابسته به حس بینایی است؛ در عالم خارج، صورت و حجم اجسام و سپس رنگ هر پدیده ازجمله ابتدایی ترین انگیزه هایی است که نظرها را به سمت آن پدیده جلب می کند. مثل میوه ای که با رنگ خود نارس بودن یا رسیده گردیدن خود را نمایان می کند.

بدون رنگ، زندگی در دنیا نشدنی است. همه پیوندها به واسطه رنگ اتقاق می افتد و همه رنگ ها برای دریافت ها و برداشت های حاصل از جهان خارج مورد توجه هستند، اما به خاطر حضور حداکثری و انکار نشدنی رنگ ها در زندگی انسان ها، گاهی اوقات مورد اغماض واقع می شوند و انسان ها این پدیده مهم را نادیده می گیرند. برای سنجش رنگ ها، آن ها را باید ازنظر توزیع سطوح رنگ، درخشش و کیفیت هـر رنگ و ابـعاد و سطوح آن ها موردتوجه قرار بگیرند.

کارایی رنگ ها

استفاده از رنگ ها برای حل معضلات درمانی و پزشکی نیز بسیار راهگشا است. در اتـاق های جراحی هم قطرات خون بر روی لباس سفید جراحان تأثیرات نامناسبی و نا هنجاری روی روان آن ها داشت که پزشکان به این نتیجه رسیدند که باید رنگ سبز جانشین رنگ سفید باشد زیرا رنگ قرمز بر روی رنگ سبز به رنگ خاکستری درمی آید و رنگ قرمز جلب نظر نمی کند و درنهایت نتایج نسبتاً مثبتی نیز در امر جراحی و پزشکی گرفتند.

در عالم کودکی و نوجوانی، زرد دلخواه ترین و مطلوب ترین رنگ ها است. انتخاب و گزینش رنگ در تصاویری که کودک ترسیم می کند، نمایان کننده و نشان دهنده احوالات روح و روان او اسـت، به همین خاطر برای رسیدن به اهداف پیش بینی شده در امر تربیت، آگاهی به رنگ ها و خصوصیات آن ها، بسیار مهم و راهبردی است.

تأثیر هر رنگ بر اعصاب و روان کودکان بسیار قابل ملاحظه است و روان شناسان می گویند: رنگ آبی افزاینده قوه خلاقیت و آرامش بخش در کودکان آبی خلاقیت را افزایش می دهد و محرک محیطی سرد و آرام را تحریک می کند. رنگ قرمز، سرشار از شور و احساسات قوی، تهدید، عشق، یا تحریک بیش از حد است. در اتاق های مدرسه می توان آن را در ترکیب با رنگ های دیگر استفاده کرد، زیرا می تواند در وظایف پیچیده یا تکراری کمک کند. رنگ نارنجی را بسیاری از مؤسسات آموزشی استفاده می کنند، زیرا تفکر انتقادی و حافظه را افزایش می دهد. اتاق های آزمایش در این رنگ به منظور افزایش کارایی در آزمون ها شناخته شده اند. باعث افزایش عملکرد حافظه و تفکر انتقادی شده برای فضاهای آزمون بسیار مناسب است.

باید توجه کرد که تعادل در استفاده از هر رنگ باید حفظ شود به طور مثال رنگ زرد برای تحریک هوش اتاق های بازی و مطالعه می تواند مورداستفاده قرار گیرد اما استفاده افراطی و خارج از حد تعادل می تواند استرس و اضطراب را به کودک القا کند و رنگ آبی نباید بیش از حد مورد استفاده قرار گیرد، زیرا می تواند احساس غم و اندوه را در کودک تلقین کند.

استفاده محدود از رنگ ها

استفاده از رنگ ها تنها در مهدهای کودک مرسوم است. روان شناسان اعتقاد دارند: متأسفانه در سیستم آموزشی ایران، دنیای رنگی فقط برای سنین پیش دبستانی است و کودکان بعد از ورود به مقاطع تحصیلی بالاتر باید فقط با رنگ های خاکستری و سفید مواجه شوند. این در حالی است که حتی در آموزش دروس هم از رنگ آمیزی برای کودکان که در ایجاد خلاقیت بسیار مؤثر است، استفاده نمی شود و دانش آموزان در دوران تحصیلی، تنها با دروسی مثل ادبیات یا ریاضی سروکار دارند. این دیدگاه به قدری توسعه یافته است که رنگ ها برای کودکان بعد از ورود به کودکی میانه (بیش از ۷ سال) ارزش نداشته و فقط برای دوران کودکی اولیه تعریف شده است.

در لباس های فرم دانش آموزان معمولاً از رنگ های تیره ای مانند طوسی و یا سرمه ای استفاده می شود، این دیدگاه اشتباه را می توان متأثر از فرهنگ دانست. با توجه به اینکه بیشترین رشد مغز تا سن ۱۲ سالگی است، محیط هایی با رنگ های گرم و روشن می توانند در تحریک یادگیری مؤثر عمل کنند که متأسفانه این تنوع رنگی در مدارس دیده نمی شود.

واکنش انسان ها در مقابل رنگ ها

انسان ها در مقابل رنگ سه واکنش بیولوژی (زیستی)، زیرآستانه ای و یا واکنش هایی تحت تأثیر فرهنگ از خود نشان می دهند؛ اما مهم ترین عامل مؤثر در واکنش مغز و اعصاب طیف های مختلف طول موج هستند.هیپوتالاموس (دستگاه کنترل کننده مغز) بخشی از مغز است که ترشح غدد درونی، کنترل تنفس و ضربان قلب را بر عهده داشته و واسط بین شبکیه چشم و دریافت اطلاعاتی برای مغز است. شبکیه چشم به نورهای روشن در طیف آبی و سبز بیشتر واکنش نشان می دهند، مثلاً در روشنایی روز شبکیه اطلاعات لازم را به هیپوتالاموس می فرستد، هیپوتالاموس باعث ترشح کورتیزول و کاهش ملاتونین (هورمون خواب) شده و فرد را بیدار نگه می دارد، بنابراین با افزایش ملاتونین در پاسخ به کاهش نور شب، فرد احساس خواب آلودگی می کند. یکی از مکانیسم های اصلی در پاسخ به رنگ ها از طریق تأثیر آن ها بر فیزیولوژی و مغز است. رنگ قرمز باعث افزایش ضربان قلب و آبی در کاهش ضربان قلب مؤثر است و حتی می تواند بر میزان پلک زدن هم تأثیرگذار باشد.

کودکان بیش فعالی که مشکل کم توجهی دارند و یا بچه هایی که دچار اختلالات یادگیری هستند باید در فضاهای آموزشی با رنگ های متمایز و بافت قابل تشخیص تحصیل کنند؛ چراکه در صورت یک نواختی رنگ ها این کودکان توانایی یادگیری کمتری دارند. گاهی برخی از رنگ های محرک یادگیری برای کودکان بیش فعال با کمبود توجه مناسب تر است، چراکه این کودکان دارای آستانه تحریک بالاتری هستند و باید در محیط تحریک کننده قرار بگیرند، زیرا در صورت یکنواخت بودن محیط این کودکان واکنش هایی مثل خشم و یا بی حوصلگی را از خود بروز می دهند.

در آزمایشی معلوم شده است هنگامی که رنگ صحیح برای یک موضوع سخت و مشکل پیدا می شود، این موضوع درواقع برای کودک بسیار ساده تر می شود؛ دانش آموز واقعاً لذت یادگیری را تجربه می کند. کودکان با پوشاندن عینک های رنگی که برای تکمیل آزمایش ها ساخته شده بودند، آزمایش های بسیار سریع تری را هنگام پوشیدن عینک های رنگ موردعلاقه خود انجام دادند.

عوامل مؤثر در انتخاب رنگ ها

1. سنّ: بزرگ سالان معمولاً از رنگ های گرم و پخته و کودکان علاقه مند به رنگ های زنده و برانگیزاننده فعالیت آن ها هستند.

2. محل زندگی: مناطق و مختصات جغرافیایی تأثیر به سزایی در علاقه مندی به رنگ های مختلف دارد.نوع محیط جغرافیایی مانند ساحلی بودن و کویری و کوهستانی بودن، مناطق ابری یـا آفتابی نقش مهمی را در انتخاب رنگ مخصوصاً رنگ لباس ها ایفا می کنند؛ مثلاً در شمال کشور بانوان به خاطر محیط زندگی دارای درختان و سبزه های بسیار، مایل به پوشش های گل دار و شاد هستند.

3. فصل ها: یکی از عواملی که باعث می شود رنگی موردنظر باشد، فصل های سال است که معمولاً در فصول سرد سال، انسان ها به سمت رنگ های تیره کشیده می شوند و در فصل های گرم به هدف عدم جذب حرارت خورشید مایل به رنگ های روشن می شوند.

4. فرهنگ جامعه: ویژگی های اجتماعی، تناسبات و تبادلات فرهنگی جامعه و خصوصیات روانی در انتخاب نوع رنگ ها بسیار مؤثر است. به طور مثال سرخ پوستان که باروحیه مقاومت و ایستادگی خو گرفته اند ترکیب زنگی خاصی را می پسندند.

5. احساس و روان: احوالات روحی هر شخص تأثیر بسیار زیادی در انتخاب رنگ ها دارد. به طور مثال انسان با هیجان و شور و احساسات فراوان رنگ قرمز را می پسندد.

6. جامعه: مردم شهر معمولاً از رنگ های سـرد مانند سبز و روستایی ها از رنگ های گرم مانند قرمز استفاده می کنند.

نتیجه:

هنگامی که سخن از کودک به میان می آید، اولین سال های زندگی تا سن دوازده سالگی مدنظر است. کودک در این سنین یاد می گیرد، می آموزد و کشف می کند. محیط هایی که برای کودکان طراحی می شوند باید جذاب، شاد و لذت بخش باشند، به همین دلیل رنگ جزء مهمی در طراحی برای خلاقیت کودکان محسوب می شود و تأثیر زیادی بر احساسات کودکان نسبت به محیط دارد.

محل آموزش کودکان می بایست از رنگ ها به صورت مناسب استفاده کنند تا بتوانند رفاه، رفتار و یادگیری دانش آموزان خود را ارتقا دهند. طراحی برای مؤسسات آموزشی می تواند به شدت چالش برانگیز باشد. هدف این است که فضایی ایجاد کنیم که دانش آموزان تا در یادگیری، تعاملات اجتماعی، هنرهای زیبا و تربیت و اخلاق و…رشد کنند. استفاده از رنگ ها موجب تقویت قوه یادگیری کودک می باشند.

تحقیقات نشان می دهد که رنگ های اولیه روشن برای یادگیری کودکان بهتر و مناسب تر است. یادگیری در مورد رنگ بسیار مهم است، استفاده از مقادیر زیاد رنگ های اولیه روشن، به ویژه قرمز، درواقع می تواند یادگیری در کلاس را مختل کند.

برای مثال، رنگ قرمز در اوایل سال ۲۰۰۰ بسیار محبوب بود. این رنگ شور و هیجان است؛ با این حال، کودکان در اتاق های روشن و قرمز، می توانند بیش از حد تحت هیجانات قرار بگیرند. از سوی دیگر، رنگ هایی مانند آبی، بنفش و سبز می توانند تأثیر متقابل روی کودکان داشته باشند. اتاق هایی با تناوب رنگ های خنک کننده می تواند به کودکان کمک کند که آرام تر و با آرامش تر باشند.

استفاده از رنگ مناسب در فرآیند تربیت بسیار حائز اهمیت است و لازم است تا والدین و مربیان با طی کلاس های مربوط به تأثیر رنگ های مختلف بر احساس و روان کودکان بهترین استفاده را از این ابزار مهم و حیاتی داشته باشند.[3]

پی‌نوشت:
[1] - مجموعه‏ آثاراستادشهیدمطهرى، ج‏22، ص: 551
[2] - صحیفه امام خمینی، جلد14، صفحات 153
[3] - تأثیر رنگ در زندگی انسان ها، عشرت ساطعی