تاریخچه عملیات پل نادری، پلی که مانع سقوط خوزستان شد

شناسنامه عملیات

نام عملیات	پل نادری
زمان اجرا	1359/7/23
منطقه عملیات	محور جنوبی جنگ در غرب شهرهای دزفول و اندیمشک
ارگان های عمل کننده	سه تیپ پیاده و یک گروهان نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی
اهداف عملیات	بیرون راندن دشمن از غرب رودخانه کرخه و تامین مرز بین المللی
سطح عملیات	محدود
خلاصه عملیات	پس از هجوم دشمن و اشغال بخش وسیعی از خاک جمهوری اسلامی؛ چشم ها به ارتش جمهوری اسلامی دوخته شده بود.اولین عملیات بزرگ ارتش در روز 23 مهر 1359 با استعداد سه تیپ پیاده و یک گروه رزمی تانک در محور دزفول به اجرا درآمد. هدف از این عملیات پیشروی تا مرزهای بین المللی و تعقیب دشمن تا آن سوی مرز بود. لیکن تاکتیک به کار گرفته شده، مانع از کسب موفقیت گردید.

موقعیت جغرافیایی و سوق الجیشی پل نادری

پل فلزی نادری یا همان جسر نادری به پل کرخه، پای پل و پل سرخه نادری نیز معروف است و در کیلومتر 20 جاده اندیمشک دهلران و در شمال آبادی سرخه نادری و بر روی رودخانه کرخه قرار دارد. این منطقه پل ارتباطی استان های خوزستان - ایلام و شهرهای اندیمشک به دهلران محسوب می شود و جبهه های موسیان، عین خوش و دشت عباس را به یکدیگر متصل می کند.

تصرف پل و عبور از آن برای دشمن نقطه عطفی در جنگ به شمار می رفت؛ چرا که این امکان را برای دشمن فراهم می ساخت تا ارتباط خوزستان با استان های شمالی قطع و شهرهای اندیمشک و دزفول را در خطر سقوط قرار دهد و در نهایت از جبهه های جنوب و میانی و شمالی خوزستان مرکز استان را محاصره و در معرض سقوط قرار دهد.

دشمن متجاوز بر همین مبنا حرکت خود را در طول مسیر دهلران به اندیمشک و تصرف پل نادری و عبور از آن قرار داد و این پل محور اصلی هجوم لشکر10 زرهی ارتش عراق تعیین شد. بعد از ظهر روز پنجم جنگ با نزدیک شدن یگان های زرهی دشمن به این منطقه، تخریب این پل با هدف جلوگیری از نفوذ دشمن مورد بحث قرار گرفت اما به علت منحصر به فرد بودن این پل برای پشتیبانی و عقب نشینی احتمالی رزمندگان غرب کرخه، ضمن ممانعت از تخریب پل، بر ایجاد یک خط پدافندی در این محور با محوریت نیروهای مردمی و تیپ 2 لشکر 92 زرهی ارتش تاکید شد.

آغاز و چرایی انجام عملیات

ارتش جمهوری اسلامی ایران پس از مدت کوتاهی از تهاجم ارتش بعثی، چهار عملیات مهم آفندی (پل نادری، جادۀ ماهشهر، نصر و توکل) را از هفته دوم مهرماه تا نیمه دی ماه 1359 طرح ریزی و اجرا کرد که عملیات پل نادری نخستین آنها بود. پس از رسیدن و استقرار تدریجی لشکرهای 21 حمزه و 16 زرهی ایران در منطقۀ دزفول، در پیشروی یگان های سپاه سوم ارتش عراق در دیگر مناطق، به ویژه در جنوب خوزستان وقفه افتاد. لشکر 10 زرهی عراق در حوالی سه راهی قهوه خانه و لشکر 1 مکانیزه در تپه های رادار گسترش یافتند. این دو لشکر منتظر توسعۀ وضعیت برای ادامه پیشروی به منظور عبور از رودخانه کرخه بودند.

13 مهر ماه 1359 به تیپ دزفول دستور داده شد تا گروه رزمی 37 زرهی را زیر امر بگیرد و سرپلی را در منطقۀ پای پل سرخۀ نادری در غرب رودخانه کرخه اشغال کند. با اجرای این دستور، سر پلی به طول 6 کیلومتر از تپۀ خرولی تا رودخانۀ کرخه و به عمق 3 تا 5 کیلومتر در سرخۀ نادری به تصرف درآمد.

لشکر 10 زرهی عراق برای عقب راندن این نیروهای ایرانی اقدامی نکرد و فقط به اجرای آتش سنگین توپخانه و تداوم آن اکتفا کرد. فرمانده نیروی زمینی ایران این عدم واکنش جدی دشمن را چنین تلقی کرد که ارتش عراق توانایی مقابله با نیروهای ایرانی را ندارد. بنابراین در حالی که بخش عمده ای از واحدهای لشکر 21 حمزه را که در راه تهران به جبهه بودند، به این لشکر مأموریت داد تا در اسرع وقت و با امکانات موجود از خط یگان های مستقر در سرپل سرخۀ نادری عبور و اجرای تک کند و تپه های علی گره زد و رادار را باز پس گیرد.

نخستین عملیات ارتش جمهوری اسلامی ایران

این نخستین عملیات ارتش ایران بود که با طرح ریزی و فرماندهی تیمسار ظهیرنژاد، 24 روز پس از آغاز جنگ در منطقه پل نادری و در منطقۀ غرب دزفول و در پای رودخانۀ کرخه در تاریخ 23 مهر ماه 1359 انجام شد. در طرح این عملیات پیش بینی شده کرده بود که لشکر 21 حمزه به همراه تیپ 2 دزفول، کل غرب رودخانۀ کرخه تا مرز فکه را تصرف کند. لشکر 16 زرهی قزوین را هم در سبز آب اندیمشک به عنوان احتیاط در نظر گرفته بودند تا پس از شکسته شدن خط دشمن، عملیات را ادامه دهند.

روز پیش از این عملیات، رئیس جمهوری و نخست وزیر به همراه فرماندهان ارتش در پایگاه چهارم شکاری دزفول، طرح عملیات را بررسی کردند. در این جلسه از بنی صدر سؤال شده بود که وقتی نیروها به فکه رسیدند، چه می کنند؟ او پاسخ داد که یا به سمت خاک عراق به سمت عماره می رویم، یا عقبۀ لشکر 9 زرهی ارتش عراق در چزابه را می بندیم.

در حالی که هنوز واحدهای لشکر 21 در حال پیاده شدن از قطار بودند و هنوز تیپ سوم این لشکر در تهران بود، به این لشکر مأموریت دادند تا با تیپ 1 خود به تپه های رادار به عنوان تلاش اصلی و با تیپ 2 خود به تپه های علی گره زد به عنوان تک پشتیبانی حمله کند.

آن زمان تصور این بود که نیازی به شناسایی و طرح ریزی مانور بر اساس آخرین استعداد و آرایش ارتش عراق و امکانات خودی نیست. به یگان ها می گفتند که چیزی در مقابل شما نیست. شاید این نگرش به دلیل فشار زیاد روانی برای حمله به ارتش عراق بود.

فرمانده نیروی زمینی ارتش، سرتیپ ظهیرنژاد می گفت: اگر تحت هر شرایطی به این دشمن حمله نکنیم، هم مردم به سر ما خواهند ریخت و هم عراق از پل کرخه عبور می کند و دیگر کسی جلودارش نیست. بنابراین لشکر 21 حمزه با سه گردان پیاده و یک گردان تانک در ساعت 7 صبح با پشتیبانی آتش توپخانه به 2 لشکر دشمن با استعدادی بیش از 20 گردان مانوری حمله کرد.

سرنوشت عملیات

لشکر 21 حمزه در تک اصلی خود تا نزدیک بعد از ظهر موفق شد قوای دشمن را حدود 7 کیلومتر به عقب براند. تک پشتیبانی هم به سمت هدف خود پیش رفت. این در حالی بود که هنوز باقیماندۀ تیپ های یکم و سوم لشکر 21 حمزه در حال پیاده شدن از قطار بودند.

در بعد از ظهر همان روز، لشکر 10 عراق پاتک کرد و لشکر 21 که استعدادی کمتر از 60 درصد داشت، از هم گسیخت و به عقب بازگشت.

این لشکر تنها توانست سر پل مختصری را در کرانۀ باختری پل نادری نگهدارد. در برنامه و طرح ریزی این عملیات پیش بینی کرده بودند که نیروهای خودی تا مرز فکه پیش بروند و قوای دشمن را عقب برانند.

اگر این عملیات در صورت موفقیت می توانست در سرنوشت جنگ تأثیر کلی ایجاد کند اما به دلیل:

نداشتن شناسایی کافی از زمین و دشمن
طرح ریزی تعجیلی
عدم برآورد صحیح از توان دشمن
عدم به کارگیری مناسب نیروهای داوطلب مردمی
عدم اتخاذ تاکتیک مناسب
نداشتن تجربه
عدم رعایت اصول اساسی رزم
نداشتن نیروی احتیاط

این عملیات در رسیدن به اهداف خود ناکام ماند.

تلفاتی هم به نیروهای خودی وارد آمد. تعداد شهدای این عملیات 102 نفر و مجروحان نیز 161 نفر بودند. تیپ یکم لشکر 21 حمزه 17 دستگاه تانک خود را از دست داد و مجموع تانک های از دست رفته لشکر 21 حمزه به 60 دستگاه رسید.

این اتفاق به روحیۀ متجاوزین افزود. آن زمان دیدگاه فرماندهان ایرانی نسبت به وضعیت ارتش عراق تا حد زیادی خوشبینانه بود و توان دشمن را زیاد ارزیابی نمی کردند. به هر حال با استقرار لشکر 21 در منطقه پل نادری، تلاش و اقدام لشکر 1 تقویت شدۀ ارتش عراق برای عبور از رودخانۀ کرخه و پل نادری در 9 /9 /1359 ناکام ماند. این وضعیت تا عملیات فتح المبین همچنان ادامه یافت. در این منطقۀ پدافندی، لشکر 21 توانست در ماه های بعد و با آفندهای محدود، سر پل هایی را در انکوش، کوت کاپون، شوش، و ثلش در آن سوی رودخانۀ کرخه به دست آورد.

پل نادری و قرار گرفتن در آثار ملی دفاع مقدس

پپس از موفقیت مرحله اول فتح المبین و عقب نشینی گسترده دشمن یک پاسگاه مشترک بین ارتش و سپاه با نام پاسگاه شهید قدوسی در کنار پل نادری ایجاد شد که همه عبور و مرورها به مناطق عملیاتی غرب کرخه را در طول جنگ کنترل میکرد.

ایستگاه صلواتی کرخه نیز که قبل از سه راهی قهوه خانه قرار داشت تا پایان جنگ به پذیرایی از رزمندگان می پرداخت. اکنون پل جدید نادری در کنار بقایای پل تاریخی و پل نادری زمان جنگ که در ردیف اثار ملی دفاع مقدس قرار گرفته ، احداث شده است.

سرهنگ پاسدار "حسین عشقی" فرمانده قرارگاه حفظ ابنیه و آثار سرزمینی دفاع مقدس استان خوزستان با اعلام این خبر در آبان ماه سال 1387 گفت: این اثر مهم دفاع مقدس که در آن یکی از سرنوشت سازترین نبردهای جنگ تحمیلی روی داده است، با شماره 140 در ردیف آثار ملی دفاع مقدس قرار گرفت.

این اثر بیست و هشتمین مکان در استان خوزستان است که در ردیف آثار ملی دفاع مقدس قرار می گیرد. وی افزود: این پل بر روی کرخه طولانی ترین رودخانه کشور قرار گرفته.