شناسنامه تفسیر
نام معروف: تاج التراجم فی تفسیر القرآن للأعاجم، یا تفسیر اسفراینیمؤلف: ابوالمظفر شاهپور بن محمد بن احمد بن شاهپور اسفراینی
زندگی: در سده های چهارم و پنجم قمری می زیسته و احتمالا در سال ۴۷۱ ق وفات یافته است.
مذهب: شافعی اشعری
زبان: فارسی
تاریخ تألیف: قرن پنجم
تعداد مجلدات: ۵ جلد
مشخصات نشر: تهران، مؤسسه آموزش انقلاب اسلامی دفتر نشر فرهنگی و علمی، ۱۳۷۵ش. چاپ اول به تصحیح و تحقیق نجیب مایل هروی و اکبر الهی خراسانی در مجموعه ادب و تمدن اسلامی این انتشارات و دفتر نشر میراث مکتوب. البته تا این تاریخ سه مجلد آن نشر یافته است.
معرفی مفسر و تفسیر
ابومظفر شاهپور بن محمد اسفراینی یکی از مفسران و فقیهان و دانشمندان اصولی و متکلم است که در قرن پنجم می زیسته و در طوس وفات کرده است. وی از محدثان به نام عصرش بوده و از اصحاب اصم و ابوعلى الرقا حدیث شنیده و با ابومنصور بغدادی مصاهرت داشته است. وی سفرهای بسیار کرده و به نیشابور و بغداد از جمله مراکز علمی عصر خود رفت وشد داشته و مدتی هم در بغداد به تدریس مشغول بوده است.دومین تفسیر مورخ در زبان فارسی، بلکه یکی از مهم ترین تفاسیر کهن فارسی، چونان تفسیر منسوب به طبری، سورآبادی و بصائر یمینی، واحدی نیشابوری، ثعلبی و دومین حلقه زنجیر خراسانیان در پارسی نویسی به شمار می رود که بدون تردید، به علت قدمت زمانی و شیوه ای که در ترجمه آیات در نظر مفسر بوده، بر تفسیرهای فارسی که در سده های ششم و هفتم هجری تألیف شده، تأثیر گذارده است.
از سوی دیگر، تاج التراجم نقطه عطف دو دوره از ادوار ترجمه قرآن به شمار می رود، زیرا ترجمه های شناخته شده و منسوب به پیش از سده پنج هجری، از نوع ترجمه لفظ به لفظ و بدون توجه به نظرگاه های تفسیری است. ترجمه های پس از سده پنجم، بیشتر بر پایه آراء و عقاید مفسران است که البته تحول و انتقال مترجمان از دوره نخست ترجمه قرآن به دوره دوم، به احتمال قریب به یقین، تحت تأثیر نقد و نظر شاهپور و تفسیر تاج التراجم بوده است. (1)
اسفراینی در آغاز تفسیر، مقدمه ای دارد که در آن، در باب اهمیت قرآن و جایگاه رفیع آن در میان مسلمانان سخن می راند و معجزه بودن آن را بیان میکند. سپس پیرامون صیانت قرآن کریم، نزول قرآن بر هفت حرف، مفسران از اصحاب و نارسایی ترجمه های پیش از خود و انگیزه نگارش تفسیر، مطالبی را بیان میکند.
این تفسیر به نشان دادن رابطه پنهان و نظم و سیاق آیات و پیوند موضوعی، اهتمام ورزیده، همچنان که اسباب نزول هر سوره و آیه و رابطه معنایی همه و یا اغلب آیه های هر سوره را آشکار می سازد.
اسفراینی گرچه از متکلمان روزگار خود بوده و از آراء و عقاید دیگر مذاهب و فرق آگاه، اما کمتر خود را در این بحث ها وارد می کند. تنها در آن جا که تفسیر و ترجمه آیه اقتضا کند، همچون یک اشعری، عقاید خود را توضیح می دهد و گاه در برابر معتزله و فرقه های دیگر، نکاتی را بیان میکند. در بیان نظرگاه های فقهی نیز همین شیوه را رعایت کرده و تعصبی در برابر مذاهب دیگر فقهی نشان نمی دهد. البته گاه طرح مباحث او به شکل مقایسه ای و در قیاس با فقه مذهبش عنوان می گردد.
از ویژگی های این تفسیر همچون دیگر تفاسیر آن دوره، به ویژه تفاسیر فارسی، عنایت به ذکر قصه ها و داستان های تاریخی مربوط به قرآن است، که در این زمینه دراز آهنگی را ترجیح می دهد و در پاره ای موارد از ذکر جزئیات دریغ نمی ورزد.
مصححان محترم این تفسیر، علاوه بر دقت در تصحیح متن و ارائه فهرستی از واژگان، به نقد و بررسی برخی از آرای اسفراینی نشسته اند که حاصل آن، تعلیقاتی است در مقدمه و نیز متن کتاب که تلاش آنان مشکور باد.
پی‌نوشت:
1- تاج التراجم، ج ۱، ص بیست ویک از مقدمه مصححان
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 195-193
