شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی(رحمه الله)مؤلف: سید روح الله موسوی خمینی
متولد: ۳۰ شهریور ۱۲۸۱ش/ ۱۳۲۰ ق
وفات: ۱۴ خرداد ۱۳۶۸ش
مذهب: شیعه اثنی عشری
زبان: فارسی
تعداد مجلدات: ۵ جلد
مشخصات نشر: تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(رحمه الله)، چاپ اول، ۱۳۸۵ش، چاپ دوم: ۱۳۸۶ش. تحقیق و تنظیم و مقدمه در یک جلد از سید محمدعلی ایازی نویسنده کتاب.
معرفی مفسر و تفسیر
امام خمینی(رحمه الله) روز بیستم جمادی الثانی ۱۳۲۰ هجری قمری، مطابق با ۳۰ شهریور ۱۲۸۱ هجری شمسی (۲۴ سپتامبر ۱۹۰۲ میلادی) در شهرستان خمین از توابع استان مرکزی ایران در خانواده ای از اهل علم، هجرت و از سلاله زهرای رسول گرامی و در روز ولادت آن حضرت به دنیا آمد. پدر وی سید مصطفی موسوی از معاصرین مرحوم میرزای شیرازی (م ۱۳۱۲ ق) بود و پس از آنکه سالیانی چند در نجف اشرف علوم اسلامی را فراگرفت و به درجه اجتهاد دست یافت، به ایران بازگشت و در خمین ملجأ و پناه و راهنمای مردم در امور دینی شد.از سنین کودکی و نوجوانی، قسمتی از معارف متداول روز و علوم مقدماتی و سطح حوزه های دینی و از آن جمله ادبیات عرب، منطق و فقه و اصول را در شهر زادگاه خود نزد معلمین و علمای منطقه، و بیش از همه نزد برادر بزرگش، سید مرتضی پسندیده، فرا گرفت و در سال ۱۲۹۸ش عازم حوزه علمیه اراک شد. به مدت دو سال در اراک از خدمت اساتید این شهر استفاده برد و چون آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری استاد بزرگ درس خارج آن عصر در نوروز ۱۳۰۰ش از شهر اراک به قم کوچ کرد، امام خمینی (رحمه الله) نیز از اراک رهسپار حوزه علمیه قم گردید و در قم از خدمت ایشان و اساتید دیگر حوزه بهره گرفت. امام خمینی(رحمه الله) دارای آثار گرانبهایی در مباحث حدیثی، فقهی، عرفانی، اصولی، اخلاقی و کلامی است که اینجانب در مقدمه تفسیر ۳۴ عنوان کتاب را در مقدمه تفسیر معرفی کرده که از آن جمله است: آداب الصلاة یا آداب نماز. اربعین حدیث یا شرح چهل حدیث. الاجتهاد و التقلید. انوار الهدایة فی التعلیقة على الکفایة. بدایع الدرر فی قاعدة نفی الضرر. تعلیقات على شرح فصوص الحکم و مصباح الانس و دیگر آثار.
این تفسیر که مجموعه ای از آثار و دست نوشته ها و سخنان امام خمینی(رحمه الله) از میان ده ها کتاب و رساله، سخنرانی و تقریر درس ها است که به مناسبت از آیه ای صحبت شده، یا آن را امام خمینی(رحمه الله) تفسیر کرده و یا با استناد و استشهاد به آیات، موضوعی را بررسی کرده و مجموعه ای بزرگ در ۵ مجلد در قطع وزیری به نام تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی(رحمه الله) گردآوری و تحقیق شده است.
در عرصه تفسیر به ویژه در میان قدما و مشاهیر این شیوه امر رایجی بوده است که آثار و گفته های قرآنی آنان به صورت مجموعه ای گردآوری می شده است. مثلا در مورد ابن عباس، او کتابی تفسیری ندارد؛ ولی تنویر المقباس یا طریق های روایی دیگر او، از گردآوری آثار تفسیر وی است. درباره مجاهد و قتاده و سفیان ثوری نیز چنین است. در فرهنگ اهل بیت علیهم السلام و آثار موالیان آنان مانند ابوحمزه ثمالی و سعید بن جبیر و دیگران نیز این حرکت فرهنگی انجام شده است.
در میان مشاهیر متأخرتر مانند شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ انصاری در فرهنگ شیعه از میان آثار پراکنده فقهی و اصولی و کلامی و بعضا قرآنی آنان گردآوری شده است، همچنانکه در میان علمای اهل سنت این روش رایج است و قرآن پژوهانی از آثار آنان (مانند ابن تیمیه، ابن قیم) مباحث قرآنی و تفسیری را گردآوری کرده اند. به این جهت از مجموع ده ها کتاب از آثار امام خمینی(رحمه الله) مباحث قرآنی به ترتیب مصحف گردآوری و تنظیم شده است.
مطالب امام در تفسیر آیات به طور عمده با چهار جهت گیری متناسب با آثار تفسیر شده است. این چهار جهت یا از قبیل عرفانیات است، یا فقهیات، یا از قبیل مباحث فلسفی است که بیشتر از تقریرات فلسفه گزیده شده و یا مباحث سیاسی و اجتماعی است که به طور عمده از کتاب صحیفه امام و پس از انقلاب به صورت شفاهی بیان و از این کتاب انتخاب شده است.
سبک طرح مباحث در آثار تفسیری یکسان نیست. برخی از مباحث به صورت موضوعی آمده و برخی به صورت استناد و استشهاد و برخی در تحلیل آیه و ذکر احتمالات گوناگون و اقوال در آیه است. بخش اخیر بیشتر درباره کتاب های فقهی صادق است که آنها از عربی به فارسی ترجمه شده و آنچه در مباحث فقهی عرضه شده، مانند برخی مباحث عرفانی، مانند مصباح الهدایة، ترجمه نوشته های امام خمینی(رحمه الله) است.
اما بخش بزرگی از مباحث قرآنی ایشان را پژوهش های تأویل گرایانه در مکتب عرفانی و جایگاه آن در تفسیر و بررسی های موضوعی تشکیل میدهد. دیدگاه امام، درباره قرآن آن است که قرآن جلوه جهان و آیینه رخ نمای تمام نام ها و صفت ها و معرف مقام مقدس حق تعالی است. این کتاب، معرف ذات مقدس حق است، بلکه مقصد اعلای قرآن این است که حق تعالی را با همه اسم ها و صفت هایش بشناساند. تحلیل امام در این باره قابل تأمل است. زیرا ایشان در تفسیر سوره حمد، در آنجا که شیخ بهایی نعمت های الهی را به نعمت های دنیایی و آخرتی، موهبتی و کسبی تقسیم می کند، خرده می گیرد و می گوید: این نعمت هایی که شمارش کردید، بهره افراد متوسط است; اما انسان های دارای مقامات، در جستجوی نعمت دیگری هستند و آن نعمت معرفت ذات، توحید ذاتی، معرفت اسما و معرفت توحید افعالی است.
از سوی دیگر چون مفسرین هر کدام با جهت گیری و دیدگاه خاصی به قرآن روی آورده، اینجانب که گردآوری و تحقیق این اثر را به عهده گرفته بودم، جهت شناخت شخصیت مفسر و روش های تفسیری در مقدمه ای دراز آهنگ، از زندگی نامه و موقعیت فرهنگی و اجتماعی و پژوهش های علمی و آثار و تألیفات و جایگاه قرآن در اندیشه و نگرش و مباحث علوم قرآنی ایشان سخن گفته ام و سپس با تفصیل، اندیشه های کلی آن شخصیت در حوزه تفسیر و به ویژه تفسیر عرفانی و شیوه طرح و تنظیم مباحث تفسیری و روش استنباط و استخراج معانی از نگاه ایشان را کنکاش کرده و گرایش های اجتماعی، کلامی، فلسفی، هدایتی و فقهی را معرفی کرده ام.
بخش بزرگی از مباحث تفسیر پژوهی امام خمینی(رحمه الله) را پژوهش های تأویل گرایانه در مکتب عرفانی و جایگاه آن در تفسیر و بررسی های موضوعی تشکیل می دهد. این بخش به دلیل اهمیت، گستردگی، پیچیدگی و حساسیت های خاص تأویل عرفانی بیشتر مورد توجه قرار گرفته و از آنجا که در پژوهش های پیشین کمتر تحلیل و بررسی شده اند، به گستردگی و ترتیب مقدمات و توضیح واژگان و سیر تطور اندیشه و آشنایی با نام آوران این گرایش و عوامل پیدایش و نسبت میان تفسیر و تأویل و مبانی و روش ها و شبهات و اشکالات تأویل، پژوهش ویژه اختصاص یافته است. این مجموعه و دوره تفسیر پژوهی و تفسیر از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(رحمه الله) در سال ۱۳۸۴ چاپ و در سال ۱۳۸۵ نشر یافته است. البته همین تفسیر به زبان عربی با نظر اینجانب و به زبان اردو ترجمه شده و در دست انتشار است.
لازم به یادآوری است که حضرت امام تفسیرهای مستقل در سوره حمد و اخلاص و قدر در کتاب های عرفانی خود مانند آداب الصلات و سیر الصلاة، نگاشته و یا مجموعه درس هایی در تفسیر آیات نیز دارد، که تفسیر سوره حمد آن به صورت مستقل چاپ شده است. همچنین مؤسسه تنظیم و نشر آثار، تفسیر و شواهد قرآنی را در یک مجلد در سال ۱۳۸۳ش به چاپ رسانده و چندین کتاب تفسیر پژوهی و پایان نامه درباره اندیشه های قرآنی ایشان دفاع و بعضا چاپ شده است.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 461-457
