شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر خازن، لباب التأویل فی معانی التنزیلمؤلف: علی بن محمد بن ابراهیم بغدادی معروف به خازن
تولد: ۶۷۸ ق
وفات: ۷۴۱ ق
مذهب: شافعی
زبان: عربی
تاریخ تألیف: ۷۲۵ ق
تعداد مجلدات: ۴ جلد
مشخصات نشر: قاهره، ۱۳۰۹ق، چاپ اول که در حاشیه آن مدارک التنزیل و حقائق التأویل آمده است، قطع رحلی. قاهره، مطبعة الاستقامة و مکتبة التجاریة، چاپ اول، ۱۳۷۴ق، قطع رحلی. قاهره مطبعة الاستقامة، ۱۳۸۱ق که در حاشیه آن معالم التنزیل بغوی چاپ شده است. چاپ اخیر در بیروت توسط ناشرین معروف افست گردیده است.
معرفی مفسر و تفسیر
علاء الدین ابوالحسن علی بن محمد بغدادی شیحی، که نیاکانش بغدادی الاصل بودند، در یکی از روستاهای شیحه حلب، زاده شد. دوران تحصیل خود را در دمشق گذراند و دوباره به حلب بازگشت. از آنجا که در حلب، مسئول کتابخانه مدرسه سمیساطیه بود، به خازن شهره شد. در کنار مدیریت کتابخانه، به کار تحقیق و تألیف مشغول گشت و در زمینه سیره پیامبر، شرح احادیث نبوی، نقد حدیث و تفسیر، کتبی تألیف کرد.الباب التأویل، در حقیقت مختصری است از تفسیر معالم التنزیل بغوی، و معالم التنزیل نیز گزیده ای است از تفسیر الکشف و البیان ثعلبی نیشابوری، لذا این تفسیر، گزیده تفسیری دیگر است؛ با این تفاوت که وی، انتخابگر نوعی خاص از مطالب بوده و اسناد روایاتی که مفسرین پیشین آورده، حذف کرده است. خود او در مقدمه چنین می نویسد:
«و لم أجعل لنفسی تصرفا سوى النقل والانتخاب. ابتعد فیه عن التطویل، وحذف منه الأسانید، أورد فیه التفسیر الإفرادی والإجمالی واللغوی، وفضائل السور، وأسباب النزول، معتمدا فی ذلک غالبا على الأحادیث النبویة والآثار الصحیحة مع تخریج الأحادیث والآثار، إضافة إلى الشواهد الشعریة العربیة»
در مجموع چه این تفسیر و چه تفسیر بغوی، هر دو از تفاسیر مختصر و موجز قرآن با شرح مختصر بیانی و تاریخی به حساب می آیند و کمتر به طول و تفصیل در مباحث ادبی، بلاغی و کلامی پرداخته اند. آنچه در این تفسیر قابل توجه است، نقل احادیث و آثار مرویه از صحاب و تابعین درباره معانی آیه یا بیان احکام متعلق به آیه است؛ همچنین روایاتی که در توضیح قصه های قرآن از منابع اسرائیلی و غیر اسرائیلی آمده است.
خازن، در آغاز کتاب، بحثی مقدمه گونه در باب تفسیر و جایگاه قرآن دارد، سپس با همان شیوه رایج به مطالبی چون: فضیلت سوره و شأن نزول سوره یا آیه، لغت و وجوه تفسیری می پردازد. همچنین مؤلف به بحث های تاریخی، فقهی و به ویژه اخلاقی وتربیتی و نتیجه گیری های خاص آیات پرداخته است.
ان آنچه بیش از هر چیزی، نسبت به این دسته از تفاسیر قابل مطرح شدن است، انتقاد به شیوه نقل روایات و مبتلا شدن به اسرائیلیات است، که سوگمندانه گروه کثیری از مفسرین قرآن، در دامن گروهی از راویان خبرساز و منحرف افتاده اند و قصه ها و داستان های ساختگی را که با مبانی دین، منافات دارند، وارد فرهنگ اسلامی کردهاند و خازن نیز، از این دسته کسان است.
نکته دیگر این تفسیر واقع شدن در سلسله نگارش شرح ها و تلخیص های تفسیری است، که در جایی دیگر گفتیم از عهد مغول و حمله به کشورهای اسلامی بسیار رایج شد و سوگمندانه این حرکت در شکل گسترده آن به افراط کشیده شد و آثار زیانباری به بار آورد و روح ابتکار آفرینی و نوآوری را به شکل کاذب اشباع میکرد.(1)
پی‌نوشت:
1. درباره نقد شرح و حاشیه نویسی در تفسیر نگاه کنید: حاشیه شیخ زاده در همین کتاب، ص ۱۷۴.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 831-829
