خطوط رایج اسلام پس از خط کوفی و پیش از اقلام سته

قلم متساوی
قلم متساوی از اقلامی که در میان نویسندگان دربار خلفاء متداول بوده است. این خط شباهت زیادی به خط مقترن دارد، اما کمی مبسوط‌تر با کشش‌های مساوی است(هراتی،490:1376).

قلم مقترن
قلم مقترن از اقلامی است که در آن حروف و کلمات قرین و بسیار نزدیک به‌هم نوشته می‌شوند.شیوۀ مقترن در اغلب اقلام خوشنویسی دیده می‌شود. انواع قلم مقترن عبارت‌اند از: کوفی مقترن، مقترن مختصر، مقترن مبسوط و مقترن مسلسل(عطار هروی71:1375).

قلم جلیل الثلث
قلم جلیل الثلث از انواع قلم ثلث است. جلیل به معنی درشت و فربه و بزرگ اندام و امروزه آن را جلی می‌گویند. جلیل الثلث، خط ثلثی است که درشت و بزرگ نوشته شده باشد، و امروزه به این خط ثلث جلی یا ثلث کتیبه‌ای اطلاق می‌گردد و عرب‌ها به آن ثلث ثقیل گفته‌اند(هراتی،485:1376).

خط غُبار
خط غبار برگرفته از خط رقاع است؛ خطی است بسیار ریز و ظریف که برای نوشتن یاداشت‌های کوچک به کار می‌رفته است.
چون با این خط پیغام‌ها و نامه‌ها را روی کاغذهای کوچک و باریک با قلم ریز می‌نوشتند، و آن را برای ارسال به گیرندۀ پیام به بال کبوتران نامه بر می‌بستند، آن را قلم غبار یا قلم الجَناح نامیده‌اند. وجه تسمیۀ این خط به غبار، به دلیل همین کوچکی و تشبیه آن به غبار است.
میرعلی هروی گفته است، چنانچه هر یک از اقلام سته را به قلم باریک کتابت کردند، غبار می‌شود، و اگر به قلم جلی نوشتن، آن را طومار می‌گویند.
خط غبار خطی است یک دست، خالص، یک نواخت، کوتاه و ریز، که همۀ آن دور و خالی از سطح است، و به صورت فشرده و جمع و بدون سَرَک نوشته می‌شود، و یا حلقه‌ها و گره‌های حروف عین وسط و آخر ، فاء و قاف، واو و میم و لام و الف را می‌توانستند پر و بسته بنویسند.
خط غبار را متناسب با ریزی خط و سرعت کتابت و کوچکی کاغذ می‌نوشتند. بعضی از خوشنویسان قدیمی قلم غبار را یک نوع خط خاص نمی‌دانستند، و نظرشان این بوده که همۀ خطوط را میتوان به قلم غبار نوشت.
همان گونه که گفته شد، خط غبار در آغاز کاربرد سیاسی داشته و بیشتر برای رسانیدن پیغام‌ها توسط کبوتران معلم به کار گرفته می‌شد. از قرن 7 هجری به بعد، فرم زیباشناسی خط غبار متجلی شد و برای نوشتن قرآن‌های ریز بر طومارها، کتاب‌های قطع بازوبندی، ادعیه و علم جفر نیز از آن استفاده گردید.
کاتبان غبار‌نویس در آغاز از ذرّه‌بین استفاده میکردند، ولی از قرن 9 هجری قمری، عینک بجای ذرّه‌بین رواج یافت و نمونه های زیبا و شگفت آور غبار به خط نسخ و نستعلیق نوشته شد. به عنوان مثال غبار نویسان بسم الله الرّحمن الرّحیم، صلوات محمدی، سورۀ مبارکۀ یس، نام مبارک محمد و علی و یا طرحی از پرنده و... را به خط نسخ جلی می‌نوشتند، و وسط نوشته ها را کور نمی‌کردند، یعنی سفید می‌گذاشتن، و در داخل آنها سوره‌هایی از قرآن مجید، ادعیه، صلوات و ... را به خط نسخ غبار کتابت می‌کردند که از ارزش هنری والای برخوردار بوده است.
دربارۀ خط غبار سخن سرایان و شاعران چه زیبا سروده‌اند. صائب تبریزی گفته است:
غبارِ خطِ تو از دل به هیچ باب نرفت          خطِ غبار به افشاندن از کتاب نرفت
 
سعدی شیرین سخن چنین سرده است:
به مشک سوده محلول در عرق ماند          که بر حریر نویسد کسی به خط غبار
 
امیرحسینعلی جلایر خط غبار را این گونه تشبیح کرده است:
ماند به نقطۀ دهنش در غبارِ خط          لیکن چون نقطه ای که بود در خطِ غبار
خوشنویسان به این هنر کوچک‌نویسی بسیار توجه داشته‌اند، و اخیراً آن را به اندازۀ بسیار ریز کاهش داده‌اند، به نحوی که خط غبار را روی اشیایی که بزرگ‌تر از یک دانۀ برنج نیست، می‌نویسند.
قلم غبار اغلب برای کتابت قرآن مجید، مورد استفاده قرار می‌گرفت. علاوه بر اقلام فوق که خطوط دیگری نیز وجود داشته است که هر یک در موارد خاصی به کار می‌رفته است،در برخی از منابع، تعداد خطوط رایج آن دوران را 150 نوع ذکر کرده اند.(هنر آیه نگاری قرآن کریم، 71:1375).
تمام این خطوط برگرفته از خط کوفی بوده است، و اختلافات اسامی‌شان بعضی از آنها به مخترع هر خط منسوب است.
در اصل، درشتی و ریزی هر خط، و سطح و دایرۀ خطوط، با خط مادرشان، خط کوفی تفاوتی نداشته است و بیشتر آنها از نظر اعراب و اعجام و تجوید، تفاوت مختصری با خط کوفی داشته‌اند. این خطوط تا زمان المقتدر‌بالله، هجدهمین خلیفۀ عباسی(320:295 هجری قمری) رواج داشت(پیدایش خط و خطاطان، 55.56.1362).
کلیۀ خط‌هایی که برگرفته از خطوط کوفی بوده‌اند، نتوانستند شیوه و سبک ماندگاری پیدا کنند. سرانجام در اواخر قرن سوم هجری، ابن مقله بیضاوی شیرازی پا به عرصۀ هنر خوشنویسی گذاشت و تحوّل عظیمی در خطوط جهان اسلام به وجود آورد.

جایگزینی خطوط کوفی و عربی به جای خط پهلوی در ایران
در اوایل ظهور اسلام، زبان ایرانی پهلوی بود، که آن را فارسی میانه می‌خواندند. کتابهای علمی و ادبی و سیاسی به خط پهلوی و کتابهای دینی به خط اوستایی نوشته می‌شدند. پس از استیلای اعراب بر ایران، تا 5 قرن، خط کوفی در ایران رایج بوده، و ایرانیان آن را در نوشتن قرآن و کتیبه ها در بناهای تاریخی به کار می‌بردند، ولی خط معمول ایرانیان برای سایر امور نوعی نسخ بوده که به قلم نسخ قدیم و نسخ جدید اختلاف داشته است و همین خط بعدها اساس خط تعلیق و نستعلیق قرار گرفت.
نسخ عربی قرن اول هجری قمری کاملاً شبیه به خط تعلیق است و ابن مقله که با خط پیرآموز آشنایی داشت، آن را پایه و اساس وضع خط نسخ قرار داده است. پس از مدتی خط تعلیق پدیدار شد و به صورت، شکسته تعلیق در آمد.
محققان خط شناس معترف‌اند که ترکیب و گردش حروف خط تعلیق مأخوذ از خط پهلوی و اوستایی است.(نمونه های آن در خطوط نوشته شده در قبالۀ مارگولیوث، کتاب الابنیه و ترجمان البلاغه دیده میشود)


در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، عبدالرسول یاقوتی، ناصر طاووسی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.