طرح مسأله و ضروت بحث
یکی از سنت های علمای ربانی، دستورالعمل نگاری اخلاقی و عرفانی است. دستورالعمل ها، توصیه ها و اندرزها، راهکارهایی است در باب سیر و سلوک و طی طریقت از شریعت به حقیقت و سنتی است که از عصر خود پیامبر (صلّی الله علیه و آله) رواج داشته است. بخشی از سخنان پیامبر (صلّی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام)، جنبه دستورالعمل دارد و بیشتر دستورالعمل های عالمان دین اثر پذیرفته از آموزه های قرآن و سنت نبوی و علوی است.پندهای نبی گرامی (صلّی الله علیه و آله) و اندرزهای امام علی (علیه السلام) به امام حسن مجتبی (علیه السلام) و دستورالعمل های امام صادق (علیه السلام) و پیشوایان دیگر الهام بخش دستورالعمل نویسی در میان عارفان و عالمان بوده است. حاصل یک عمر سیر و سلوک عملی و کندوکاو معنوی است که به صورت های کوتاه، یا بلند در اختیار سالک گذاشته می شد.
در حقیقت، دستورالعمل های عالمان و عارفان، راهنمای رهیافته ها و روحیات و اخلاق فرزانگانی است که به درخواست شاگردان اختصاصی خود، آنها را می نگاشتند، تا اسباب ارتقای معنوی آنان فراهم شود و از کژی و اعوجاج رهایی یابند. وجه مشترک همه دستورالعمل های اخلاقی بیان این نکته است که دام هایی پیدا و ناپیدا، در فراروی سالک وجود دارد و سالک لازم است خار انکار از صحرای دل برکند و لوح خاطر از نقش غیر فرو شوید و پیوسته پاسبانی دل کند.
براساس داده های این دستورالعمل ها، رسیدن به مقام جان جهان، جز با دوری از پستی ها، تیرگی ها و حجاب های ماده و جلب صفات کمال از راه عمل، به دستور شرع انور امکان ندارد. پس از عمل به دستورهای الهی است که راه مستقیم انسانیّت روشن شده و باب های برکت و هدایت به روی سالک گشوده می شود و شناسایی حقیقی و وصال به حق، به حقیقت می پیوندد. میان ماده های مورد نظر این دستورالعمل های اخلاقی علمای عامل، هیچ ناسازگاری روشنی به چشم نمی خورد، گویا همه آنها از یک نفر و یک منبع سرچشمه گرفته اند.
در این نوشتار به برخی از توصیه های اخلاقی و عرفانی حضرت آیت الله میرزا جوادآقا ملکى تبریزى (رحمه الله) اشاره می شود.
سه نکته
مرا در ایام تحصیلم در نجف اشرف، «شیخى» بود که در تربیت، مرجع طلاب متقى زمان خود بود و آن چه را از اعمال بدنى که موثر به حال سالک الى الله است، تجربه کرده بود. او در این باره، سه امر را بیان کرد:
1. آن که در هر روز و شبى یک سجده طولانى کند و در آن بسیار بگوید: «لا اِلهَ اِلاّ اَنْتَ سُبْحانَک اِنّى کنْتُ مِنَ الظّالِمین»1 و در آن قصد کند که روح من در زندان طبیعت، اسیر و مقید به این قیود است و پروردگار من پاک تر از این است که به من ستم کند و من هستم که به خود ستم کرده ام و آن را در این مهلکه ها انداخته ام و او یاران خودرا به این سجده توصیه مى کرد و هر کس به آن عمل مى کرد، تأثیر آن را در حالات خود مى فهمید و هرچه طول سجود فردى بیشتر بود، تأثیر بیشترى نیز نصیب ساجد مى شد.
2. انگشترى عقیق یا فیروزه به دست کردن؛ زیرا در حدیث آمده است که خداوند تعالى مى فرماید: «من از بنده اى که دست به دعا بردارد و در دستش انگشترى فیروزه باشد، شرم دارم که دست او را رد کنم و محروم دارم».
3. صدقه دادن قبل از دعا است؛ چنان که روایت شده است که «اِسْتَنْزِلوا الرِّزْقَ بِالصَدَقَهِ؛ یعنى روزى را به وسیله صدقه به سوى خود فرود آرید».
فواید و برکات گرسنگى در ماه مبارک رمضان
1. یکى از فواید گرسنگى در ماه مبارک رمضان، انکسار و زبونى نفس است که خود مبدأ سرکشى است و چون نفس خوار و زبون شود، در برابر پروردگارش آرام و خاشع گردد.2. شکستن شدت شهوات و قوایى است که باعث گناهان کبیره مهلکه است؛ زیرا منشأبیشتر گناهان کبیره، شهوت کلام و شهوت فرج است و شکستن این شهوات، سبب نجات از مهلکات است.
3. از دیگر اثرات گرسنگى، رفع خواب است و خواب ضایع کننده عمرى است که سرمایه تجارت آخرت آدمى است و گرسنگى، سبب دوام بیدارى است که آن بذر هر خیر و کمک براى تهجد و شب زنده دارى است و باعث رسیدن به «مقام محمود» است.
چون این مقدمه براى شما آماده گشت، فواید بزرگى براى شما خواهد داشت؛ از جمله آن که به علم قطعى بدانى که چرا خداوند گرسنگى را براى پذیرایى میهمان خود اختیار کرده است! براى آن که نعمتى بهتر و بالاتر از نعمت معرفت و قرب و لقا نیست و گرسنگى از نزدیک ترین اسباب آنهاست و بدانى که روزه، تکلیف نیست؛ بلکه تشریفى است که موجب شکرانه توست و در واجب ساختن آن، منّتى از حق تعالى بر توست و جایگاه نداى خداى تعالى را در آیه روزه2 از کتاب خدا، بشناسى و چون بدانى که ندا نسبت به تو و دعوت تو به «دار وصال» است، از آن لذت ببرى و بدانى که حکمت در تشریع روزه، کم خوردن و ضعیف ساختن قواى بدن است؛ نه آن چه را که در روز متروک داشته اى، در شب بخورى و بلکه افزونتر و از جمله آن که بدانى روزه فقط امساک از خوردن و آشامیدن نیست و چون روزه گرفتى، بایستى گوشَت و چشمَت و زبانت نیز روزه باشد و در بعضى اخبار آمده است که حتى پوست بدن و مویت نیز باید روزه باشد.
ارزش سوره قدر
روایت است که هیچ مومن روزه دار، سوره «اِناّ اَنْزَلْناهُ» را در سحرها و موقع افطار نمى خواند، مگر این که ما بین افطار و سحر، مانند کسى است که در راه خدا به خون خودش غلطیده باشد.اهمیت دعا وذکر
یکى از اعمال مهم در ماه مبارک رمضان، قرائت و دعا و ذکر است. هر کس باید براى خویشتن از هریک آنها اندازه اى معین گیرد و آن چه بر نشاط او براى عبادت مى افزاید و در قلب او مورث فکر و نور مى شود، انجام دهد و از مهم ترین دعاها، دعا براى ولى امر و خلیفه پروردگار، حضرت بقیه الله امام زمان ـ اروحنا و ارواح العالمین فداه ـ در خلال شب و روز این ماه است و نیز دعا براى پدر و مادر و معلمین و برادران دینى و خویشاوندان و همسایگان و هر کسى که بر او حقى دارد و براى تمام مومنان دعا و استغفار کند و آنها را در دعا با خود شریک سازد.محاسبه نفس
نفس خود را در مقام محاسبه قرار ده و ببین که آیا ایمانت به خدا و رسول صلى الله علیه و آله و کتاب و حجج او و روز واپسین افزوده شده است یا خیر، و اخلاق تو که ناشى از معارف مذکور است، چگونه است و آیا بیم و امید و صبر و زهد و تجرّد براى ذکر خدا و فکرى که تو را به انس با خدا مأنوس سازد و معرفتى که تو را به رضا وتوکل و تسلیم و توحید برساند، فراهم شده است یا خیر؟به طور کلى باید ببینى آیا ماه رمضان و اعمال آن، در نفست تأثیرى داشته است یا مثل گذشته باقى مانده است؛ به ویژه نسبت به حرکات زبانت در لهوگویى و یاوه سرایى و دروغ گویى و غیبت و افترا و تعرّض به آبروى مومنان و دشنام آنها دقت نما، اگر تمام آنها مثل قبل است، باید بدانى که اینها از بدى عمل تو در این ماه عظیم بوده است.3
جمع بندی و نتیجه گیری
در این مطلب، پاره ای از دستورالعمل های اخلاقی و عرفانی حضرت آیت الله میرزا جوادآقا ملکى تبریزى (رحمه الله) بیان گردید تا چراغ راه پویندگان راه حقیقت با عمل به این نصایح، از کژی و اعوجاج رهایی یابند و اسباب ارتقای معنوی و رسیدن به مقام والای انسانی برای آنها فراهم شود.پی‌نوشت‌ها:
1. معروف به ذکر یونسیه .
2. سوره بقره 2: آیه 183.
3. برگرفته از کتاب المراقبات.
منبع:
بوى باران (گلچینى از توصیه هاى اخلاقى ـ عرفانى)، حسن قدوسى زاده، دفتر نشر معارف، چاپ دهم، تابستان 1390.
