آشنایى با مقام رفیع حضرت فاطمه معصومه علیها السلام

طرح مسأله و ضروت بحث

همه روزه زائران فراوانى از نقاط دور و نزدیک براى زیارت حضرت معصومه علیها السلام و مسجد مقدس جمکران به قم سفر مى کنند که این مسأله حکایت از شور و شوق مردم ما، به خصوص قشر جوان و فرهیخته نسبت به اهل بیت علیهم السلام و زیارت آن بزرگواران دارد.

نوشتار حاضر بیان بسیار مختصرى درباره فضائل کریمه اهل بیت علیهم السلام حضرت فاطمه معصومه علیها السلام است؛ تا زیارتمان با شناخت بیشترى انجام پذیرد.

باز دلم راهى قم مى شود	در حرم امن تو گم مى شود
عمه سادات سلامٌ علیک	روح عبادات سلامٌ علیک
کوثر نورى به کویر قمى	آب حیات دل این مردمى
عمه سادات بگو کیستى	فاطمه یا زینب ثانیستى1

برکات وجودى حضرت معصومه علیها السلام

ایرانى ها میزبان جمعى از سلاله هاى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله هستند که برکات دو شخصیت عزیز و گرانقدر از آنان، نمود بیشترى دارد؛ یکى آقا امام رضا علیه السلام و دیگرى حضرت معصومه علیها السلام. برکات وجودى حضرت معصومه علیها السلام، امرى است که صاحبان بصیرت، بارها بدان اشاره کرده اند. تولیت محترم آستانه مقدسه حضرت معصومه علیها السلام نقل مى کنند: روزى، حضرت آیت الله بهجت (رحمه الله) به من فرمودند:
«مطلبى هست که فقط به تو مى گویم تا بدانى در چه موقعیتى قرار دارى. گاهى از اوقات حضرت رضا علیه السلام برآورده شدن بعضى از حاجات را به حضرت معصومه علیها السلام ارجاع مى دهند. همین روزها آقایى پیش من آمد و گفت: حاجتى داشتم و به زیارت حضرت رضا علیه السلام مشرف شدم و عرض حال کردم، به من گفته شد: باید بروى قم نزد حضرت معصومه. به قم آمدم و محضر آن حضرت عرض حاجت کردم، حاجتم برآورده شد. مواظب باش ببین کجا هستى، در حرم حضرت معصومه علیها السلام فرشتگانى هستند که ناظر اعمال و رفتار کسانى مى باشند که آنجا مى روند».2

ممکن است کسى تصور کند مقام و عظمتى که امروزه بارگاه حضرت معصومه علیها السلام دارد، به جهت موقعیت و عظمتى است که شهر قم دارد3 و ایشان به واسطه حضور در قم و دفن در این شهر، مورد توجه شیعیان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام قرار گرفته اند. اما آنچه از روایات و سخنان معصومان علیهم السلام پیرامون آن حضرت برمى آید، این است که ایشان، ذاتا والامقام و داراى موقعیتى متفاوت از سایر امامزادگان هستند و این علوّ مقام، ایشان را به مقام عظیم معصومان علیهم السلام نزدیک کرده است. یعنى علاوه بر اینکه اثرگذارى و تلاش ایشان در حفظ و تقویت اسلام، به آن بزرگوار عظمت داده؛ کمالات ذاتى و نفسانى ایشان نیز خصوصیت ویژه اى است که در کمتر کسى دیده مى شود. در اینجا، با توجه به گنجایش این نوشتار به پاره اى از آنها اشاره مى کنیم:

مقام شفاعت حضرت معصومه علیها السلام

امام صادق علیه السلام مى فرمایند:
«آگاه باشید براى خدا حرمى است و آن مکه است؛ براى رسول خدا صلى الله علیه و آلهحرمى است و آن مدینه است؛ براى امیرمؤمنان على علیه السلام حرمى است و آن کوفه است و قم کوفه کوچک است. بدانید که بهشت داراى هشت در است که سه در آن، از قم گشوده مى شود...».

تا این جاى حدیث، درباره فضیلت شهر قم است ـ مانند احادیث متعدّد و مختلفى که در فضیلت این شهر وارد شده است ـ ولى ادامه گفتار حضرت، به صورت مستقل درباره حضرت معصومه علیها السلام است. حضرت مى فرمایند:
«تُقبَضُ فیها امراةٌ مِن وُلدى، اسمها فاطمة بنتُ مُوسى و تَدخُلُ بشفاعتها شیعتى الجنّةَ بأجْمَعِهِم»4؛ «در قم بانویى از فرزندان من که نامش فاطمه دختر موسى بن جعفر است از دنیا مى رود، بانویى که به شفاعت او در روز قیامت همه شیعیانم وارد بهشت مى شوند».

در روایتى دیگر مى فرمایند: «و سَتُدْفَنُ فیها اِمرأةٌ من اَولادى تُسمّى فاطمةُ فَمَنْ زارَها وَجَبَتْ له الجَّنةُ»5؛ به زودى در قم بانویى از فرزندان من به نام فاطمه دفن مى شود، کسى که مرقد او را زیارت کند بهشت بر او واجب مى گردد».

توجه به چند نکته مهم است:

* این جمله را امام صادق علیه السلام در سال ولادت امام کاظم علیه السلام ـ بیش از 45 سال قبل از ولادت حضرت معصومه علیها السلام و حدود 70 سال قبل از رحلت ایشان و دفنشان در قم ـ بیان فرمودند.

* دو مقام مهم براى حضرت معصومه علیها السلام در این دو روایت بیان شده است؛ یکى مقام شفاعت عام و دیگرى وجوب بهشت رفتن زائر آن حضرت.

*کسانى که در روز قیامت شفاعت مى کنند متعدد و فراوان هستند ولى درباره کمتر کسى وارد شده که همه شیعیان را شفاعت مى کند مگر حضرت زهرا علیها السلام.

حضرت معصومه علیها السلام نمایى از حضرت زهرا علیها السلام

مرحوم آیت الله العظمى مرعشى نجفى قدس سره از پدر بزرگوار خود ـ آیت الله سیدمحمود مرعشى ـ نقل مى کند که او در نجف اشرف زندگى مى کرد و بسیار مشتاق بود به طریقى محل دفن جده اش حضرت زهرا علیها السلام را پیدا و زیارت کند. براى این مقصود ختم مجرّبى را ـ که شامل چهل شب عبادت در حرم امیرالمؤمنین علیه السلام و امور دیگر بود ـ انجام دادتا شاید حضرت على علیه السلام او را به محلّ قبر شریف حضرت زهرا علیها السلام راهنمایى کند.

شب چهلم، بعد از انجام ختم و توسّل فراوان، به بستر خواب رفت. در عالم خواب به محضر امام باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام رسید. امام به او فرمود: «علیک بکریمة اهل البیت؛ ـ به زیارت کریمه اهل بیت علیهم السلام برو ـ» پدرم تصور کرده بود منظور امام، زیارت حضرت زهرا علیها السلام است؛ لذا به امام عرض مى کند: قربانت گردم؛ من نیز برنامه ختم را براى همین منظور انجام داده ام تا قبر آن حضرت را نشانم دهید.

امام مى فرماید: «منظور من قبر شریف حضرت معصومه علیها السلامدر قم است. محلّ دفن حضرت زهرا از اسرار الهى است. طبق وصیت خانم باید قبر مخفى بماند و من نمى توانم قبر حضرت فاطمه علیها السلام را بر خلاف وصیت او معلوم کنم. به زیارت حضرت معصومه علیها السلام برو گویا به زیارت حضرت زهرا علیها السلام رفته اى».6

سپس حضرت آیت الله مرعشى نجفى قدس سره مى فرمایند: به سفارش پدرم براى زیارت قبر حضرت زهرا علیها السلام به زیارت حضرت معصومه علیها السلام در قم مشرف شدم اما مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائرى ـ مؤسس حوزه علمیه قم ـ مرا در قم نگه داشتند.

امام خمینى قدس سره که در عرفان و دین شناسى زبان زد خاص و عام مى باشند در قصیده اى شامل 44 بیت، حضرت معصومه علیها السلام را با حضرت زهرا علیها السلام مقایسه کرده و شباهت هاى متعدد این دو بانوى بزرگ جهان را در فضائل و کرامت ذکر کرده اند.7

و از آنجا که مؤمن زیرک باید دین و اعتقادات و باورهاى خود را از علماى تراز اول فراگیرد، نظرات آن پیر خرد و معرفت براى همه مؤمنین سندى محکم به حساب مى آید.

فداها ابوها!

یکى از احادیث شگفت پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله جمله اى است که بارها درباره حضرت فاطمه علیها السلام فرموده اند؛ «فداها ابوها»؛ «پدرش به فدایش باد» جالب این جا است که همین جمله را حضرت موسى بن جعفر علیه السلام در مورد حضرت معصومه علیها السلام بیان فرموده اند.

روزى جمعى از شیعیان براى تشرف به محضر امام موسى بن جعفر علیه السلام و ارائه پرسش هاى خود وارد مدینه شدند. وقتى به منزل آن حضرت رسیدند، با خبر شدند که آن بزرگوار در شهر نیست و تا زمان خروج آنها نیز بازنخواهد گشت. به ناچار پرسش هاى خود را نوشتند و به افراد خانواده امام کاظم علیه السلام سپردند تا در سفر بعد پاسخ آن سؤالات را بگیرند. آنها پس از سپردن آن نامه مدتى در مدینه ماندند. وقتى براى خداحافظى به خانه امام کاظم علیه السلام آمدند، پاسخ پرسش هاى آنها که در نامه اى نوشته شده بود به آنها داده شد.

نکته اى که مایه تعجب آنها شد این بود که دریافتند پاسخ سؤالات را حضرت معصومه علیها السلام با اینکه در آن عصر حدود شش سال بیشتر نداشت ـ نوشته و آماده نموده است. هنگام مراجعت و در بین راه، با امام کاظم علیه السلام که از سفر باز مى گشت، ملاقات نمودند و ماجرا را به اطلاع آن حضرت رساندند. امام علیه السلام نوشته را از آنها طلبید و مطالعه کرد و پاسخ هاى حضرت معصومه علیها السلام را درست یافت، آنگاه به نشان تمجید از حضرت معصومه علیها السلام و تصدیق او سه بار فرمود: «فداها ابوها»؛ پدرش به فدایش باد8».9

بانوى محدثه

در راستاى دفاع از ولایت و اثبات حقانیت اهل بیت علیهم السلام یکى از مهمترین راویان حدیث غدیرخم و حدیث منزلت «یا على انت منّى بمنزلة هارون من موسى» حضرت معصومه علیها السلام است. ایشان این دو حدیث مهم را از فاطمه دختر امام صادق علیه السلام و او از فاطمه دختر امام باقر علیه السلام و او از فاطمه دختر امام سجاد علیه السلام و او از فاطمه دختر امام حسین علیه السلام و او از ام کلثوم دختر فاطمه زهرا علیها السلام روایت مى نماید. این سلسله سند در مجموعه روایت هاى حدیث غدیر به «روایت فواطم»10 مشهور شده است.

دفاع از ولایت

شباهت دیگر حضرت معصومه علیها السلام با حضرت زهرا علیها السلام، دفاع از ولایت تا سرحدّ شهادت است. این مورد را مى توان از فضائل اکتسابى حضرت دانست. حضرت معصومه علیها السلام در راستاى دفاع از ولایت حضرت رضا علیه السلام و به امر ایشان، همراه کاروانى از امامزادگان، از مدینه هجرت کرده و به سوى خراسان حرکت نمود. سرپرستى این کاروان به عهده ابراهیم و هارون پسران بزرگوار امام موسى بن جعفر علیه السلام بود. در راه رسیدن به ساوه، گروهى وابسته به خلفاى عباسى، به کاروان حمله کردند و هارون و جمع دیگرى از امامزادگان را به شهادت رساندند و جمعى را مجروح نمودند. حضرت معصومه علیها السلام ـ در اثر غم و اندوه این واقعه یا غذاى مسمومى که به وى خورانده شد ـ بیمار شد و تقاضا کرد او را به قم ببرند و بعد از هفده روز اقامت در قم رحلت نمودند11.12

نسب حضرت معصومه علیها السلام

* نام حضرت معصومه علیها السلام «فاطمه کبرى» بود؛ زیرا حضرت کاظم علیه السلام سه دختر به نام فاطمه داشتند و حضرت معصومه علیها السلام بزرگتر از آنها بود.

* مادر آن حضرت بانوى بزرگوارى به نام «نجمه» خاتون بود.

* لقب «معصومه» را امام رضا علیها السلام بر ایشان نهاد.

* در شرافت نسب حضرت معصومه علیها السلام همین بس که ایشان دختر امام، خواهر امام و عمه امام هستند و همگى این ائمه به علاوه امام باقر و امام صادق علیهما السلام در جلالت شأن ایشان، روایت دارند. آن حضرت از معدود امامزادگانى است که پنج معصوم در عظمت شأن او سخن گفته اند.

درست است که روایات متعدّد و فراوانى در شأن شهر قم و اهالى آن وارد شده. ولى به طور مسلّم اهمیت و مقام حضرت معصومه علیها السلام به این جهت نیست که در قم مدفون گردیده اند؛ بلکه در میان فضائلى که قم داشت مهمترین فضیلت این است که حضرت معصومه علیها السلام را در خود جاى داد. 13

* با توجه به این که حضرت معصومه علیها السلام در سال 201 ه. ق رحلت کردند عمر شریف حضرت حدود 28 سال بود.

امام رضا علیه السلام و حضرت معصومه علیها السلام

* در میان حدود 37 فرزند حضرت کاظم علیه السلام فقط امام رضا علیه السلام و حضرت معصومه علیها السلام از یک مادر، آن هم بانوى بزرگوارى چون نجمه خاتون متولد شدند.

* امام رضا علیه السلام 25 سال بزرگتر از حضرت معصومه علیها السلام بودند؛ زیرا آن حضرت در سال 148 ه. ق به دنیا آمدند و حضرت معصومه علیها السلام در سال 173 ه. ق.

* حضرت معصومه علیها السلام 21 سال تحت سرپرستى امام رضا علیه السلام بودند؛ زیرا امام کاظم علیه السلام در سال 179 ه. ق به دستور هارون زندانى گشت و حضرت معصومه علیها السلام در آن زمان 6 ساله بودند و تا زمان هجرت امام رضا علیه السلام ـ سال 200 ه. ق ـ تحت کفالت حضرت بودند.

* امام رضا علیه السلام دو سال بعد از حضرت معصومه علیها السلام شهید شدند.

رحلت حضرت معصومه علیها السلام

حضرت معصومه علیها السلام در مسیر سفر از مدینه به خراسان در شهر ساوه بیمار شدند واز همراهان خویش تقاضا نمودند که ایشان را به شهر قم ببرند.

سبب بیمارى آن حضرت طبق نقل برخى از مورّخان غم و اندوه فراوانى بود که در اثر حمله دشمنان خاندان امامت به کاروان ایشان و شهادت برادران و مجروح ساختن جمع زیادى از همراهان بود. در این حمله برادران حضرت که پنج تن به نام هاى هارون، فضل، جعفر، قاسم و زید بودند. همگى به شهادت رسیده و برادرزادگان و سایر یاران که 23 تن بودند همگى مجروح یا کشته شدند و حضرت معصومه با دیدن پیکرهاى پاره پاره و غرق به خون عزیزان خود در هاله اى از غم و اندوه فرو رفت و این مسئله موجب بیمارى ایشان گشت.

طبق نقلى نیز بعد از آن حمله، دشمنان در غذاى حضرت سمّ ریختند و آن سمّ موجب بیمارى و مسموم شدن و در نهایت شهادت ایشان بعد از 17 روز گردید.14

پس از انتقال به قم و وفات حضرت معصومه علیها السلام پیکر مطهر ایشان را غسل داده، کفن کردند و به محل حرم فعلى آوردند تا به خاک بسپارند. زمینى که هم اکنون مرقد مطهر حضرت معصومه علیها السلام و صحن و سراى آن حضرت در آن جاى دارد، در عصر ورود حضرت معصومه علیها السلام به قم به نام باغ بابلان خوانده مى شد که از باغهاى موسى بن خزرج بود.

در آنجا اشعرى ها سردابى حفر کردند؛ ولى نمى دانستند چه کسى باید حضرت را در قبر بگذارد. ناگاه از جانب صحرا دو نفر سوار نقابدار پیدا شدند وقتى به نزدیک رسیدند از مرکب خود پیاده شده و بر جنازه حضرت معصومه علیها السلام نماز خواندند، سپس داخل سرداب شده و جنازه را دفن کردند. آن گاه بیرون آمده و رفتند و کسى نفهمید آنها چه کسى بودند.15 این قضیه دلالت بر کرامت و شرافت آن حضرت دارد.

زیارتنامه مأثور16

* از آداب تشرف به حرم مطهر معصومان علیهم السلام و امامزادگان، خواندن زیارت نامه آن بزرگواران است. زیارت نامه معصومان علیهم السلام از سوى خود حضرات معصومین علیهم السلام صادر گشته است. یعنى امامان، خود به شیعیان نحوه زیارت را مى آموخته اند. بنابراین الفاظ زیارت نامه ها جزو احادیث محسوب مى شود. اما غالباً زیارت نامه امامزاده ها، از ناحیه معصوم وارد نشده است بلکه کلماتى است که علما و بزرگان با استفاده از احادیث، براى زیارت آنها تنظیم کرده اند. به همین جهت قرائت فاتحه براى امامزادگان سفارش شده است.

اما زیارت نامه حضرت معصومه علیها السلام مانند زیارت نامه هاى ائمه علیهم السلام از کلمات نورانى معصومان علیهم السلام بوده و جزو احادیث محسوب مى گردد. از امام رضا علیه السلام دو زیارت نامه براى حضرت معصومه علیها السلام روایت شده است. و این حاکى از مقام والاى آن بانوى بزرگ است. با توجه به اینکه سخنان و کلماتى که ائمه علیهم السلام بیان مى فرمودند به علت اتصال به منبع لایزال الهى خالى از مبالغه و خلاف است، عظمت حضرت معصومه علیها السلام از عبارات و نکات ذکر شده در این دو زیارت نامه روشن مى شود.

* در یکى از آن دو زیارتنامه امام رضا علیه السلام حضرت معصومه علیها السلام را به هشت لقب ملقب فرموده اند در نتیجه ایشان مانند مادر مظلومه شان زهراى اطهر علیها السلام داراى القاب متعددى هستند.
«السلام علیک ایتها الطاهرة الحمیدة البَرّةُ الرشیدةُ التقیة النقیة الرضیته المرضیة».17

1. طاهره، کسى که به مقام طهارت باطن و روح رسیده و از گناهان به دور است.

2. حمیده، ستایش گر خداوند.

3. البَرَّة، نیکوکار.

4. الرشیده، کسى که به کمال و رُشد عقلانى و روحى رسیده است.

5. تقیه، کسى که به مقام قرب تقوى نائل گشته است.

6. نقیة، کسى که نظیف و برگزیده است.

7. الرضیة، کسى که به مقام رضاى خدا رسیده و از خداى خویش رضایت کامل دارد.

8. مرضیه، کسى که خداوند از او راضى است.

شباهت زیارت حضرت معصومه علیها السلام با امام رضا علیه السلام

* طبق زیارتنامه ذکر شده از امام رضا علیه السلام، زیارت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام زیارت همه انبیاى اولوالعزم ـ آدم، نوح، موسى، عیسى و رسول الله صلى الله علیه و آله ـ و زیارت همه چهارده معصوم علیهم السلام است، یعنى در آن همه این بزرگان زیارت مى شوند. و جالب این که چهارده معصوم به صورت مخاطب حاضر در حرم حضرت معصومه علیها السلام زیارت مى شوند «السلام علیک؛ سلام بر تو اى...» گویا که همگى در این حرم حضور دارند و حرم حضرت معصومه علیها السلام حرم اهل بیت است.

* امام رضا علیه السلام درباره زیارت حضرت معصومه علیها السلام فرموده اند:
«من زار المعصومةَ بقُم کمَن زارَنى»؛18 کسى که مرقد حضرت معصومه علیها السلام را در قم زیارت کند مانند کسى است که مرا زیارت کرده است».

پاره اى از فضائل زیارت حضرت رضا علیه السلام چنین است:

1. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: خداوند بهشت را بر زائر امام رضا علیه السلام واجب و بدنش را بر آتش جهنم حرام مى گرداند.

2. خداوند غمش را زائل مى کند.

3. هر گناهکارى که او را زیارت کند خداوند گناهانش را مى آمرزد (زیارت حضرت مانند توبه است).

4. زیارت حضرت رضا ثوابى برابر هفتاد هزار حج مقبول دارد.

5. زائر حضرت مانند کسى است که خدا را در عرش زیارت کرده باشد.

6. زائر حضرت مانند کسى است که پیامبر را در مدینه زیارت کرده باشد.

7. هر کس امام رضا علیه السلام را زیارت کند حضرت در سه موطن به زیارتش مى آید، هنگامى که نامه اعمال را به دست انسان مى دهند، نزد صراط، نزد ترازوى اعمال.

8. زیارت امام رضا علیه السلام افضل از زیارت همه اهل بیت علیهم السلام است.

آرى، امام رضا علیه السلام فرمود: کسى که حضرت معصومه علیها السلام را در قم زیارت کند مانند کسى است که مرا زیارت کرده است.

واقعا مقام و منزلت آن بانوى بزرگ بر ما مخفى است و در کرامت و عظمت ایشان همین بس که امام رضا علیه السلام در زیارتنامه خواهر کریمه اش خطاب به آن حضرت فرمود:

«فاِنَّ لک عندالله شَأنا مِنَ الشأن»؛ به درستى که براى تو نزد خداوند بهره بزرگى از مقامات الهى است.

چند نکته قابل توجه:

افتخار قمى ها به حضور حضرت معصومه علیها السلام

در شهر قم هنگامى که خبر ورود حضرت معصومه علیها السلام به ساوه و بیمارى ایشان، به شیعیان اشعرى قم رسید، آنها تصمیم گرفتند به استقبال حضرت معصومه علیها السلام بروند و از آن حضرت جهت تشریف فرمایى به قم دعوت کنند. در میان آنها موسى بن خزرج بن سعد اشعرى حضور داشت. او وقتى به کاروان حضرت معصومه علیها السلام رسید، مهار شتر ایشان را گرفت و به قم آورد و در خانه خود مهمان نمود. حضرت معصومه علیها السلام شانزده یا هفده روز در خانه موسى بن خزرج بسترى بودند تا از دنیا رفتند.19

بیت النور محل اقامت مقدس بانو در قم

محل سکونت حضرت معصومه علیها السلام

حضرت معصومه علیها السلام پس از ورود به قم در منزل موسى بن خزرج اقامت گزیدند. این منزل به همین دلیل از دیر زمان مورد توجه شیعیان قرار دارد و هم اکنون نیز با نام «ستیه» زیارت گاه مشتاقان آن حضرت مى باشد.20 نام دیگر این محل «بیت النور» است که برخى به اشتباه آن را بیت التنور نامیده اند. با این توجیه که ایشان در مدت اقامت در آنجا نان مى پخته اند. اما با توجه به بیمارى حضرت در مدت اقامت و مهمان نوازى قمى ها این توجیه، پذیرفتنى نیست.21

مرقد مطهر حضرت معصومه علیها السلام

قبر شریف حضرت معصومه علیها السلام در زیر ضریح فعلى داخل یک سرداب (زیرزمین) واقع شده و در آن سرداب بعد از حضرت معصومه علیها السلام بانوان جلیل القدر دیگرى در جوار حضرت دفن شده اند که عبارتند از:
الف) زینب دختر امام جواد علیه السلام؛
ب) امّ محمد نوه امام جواد (دختر موسى بن جواد علیه السلام )؛
ج) میمونه نوه امام جواد (دختر موسى بن جواد علیه السلام )؛
د) بُرَیهیه نوه امام جواد (دختر موسى بن جواد علیه السلام )؛
ه) امّ اسحاق کنیز محمد بن موسى نوه امام جواد علیه السلام ؛
و) ام حبیب کنیز یکى از نوادگان حضرت جواد علیه السلام (پسر نوه امام جواد ـ محمد بن احمد بن موسى الجواد)22.

پس مناسب است در زیارت حضرت معصومه علیها السلام آن مخدرات و بانوان بزرگ نیز اینگونه زیارت شوند
«السلام علیکنّ یا بناتَ رسول الله » یا بگوییم: «السلام على رسول الله و على ذریة رسول الله ».

امامزادگان دیگرى که تا سال 385 ه. ق در مقبره حضرت معصومه علیها السلام خارج سرداب دفن شده اند چندین نفر هستند:
الف. امامزاده حسین نواده پنجم امام صادق علیه السلام؛
ب. امامزاده حمزه از نوادگان امام سجاد علیه السلام؛
ج. امامزاد ابوجعفر از نوادگان امام سجاد علیه السلام؛
د. امامزاده ابوالقاسم از نوادگان امام سجاد علیه السلام؛
ه. امامزاده على بن حمزه از نوادگان امام سجاد علیه السلام؛
و. امامزاده ابوعلى از نوادگان امام سجاد علیه السلام؛
ز. امامزاده ابوجعفر ثانى؛
ح. امامزاده ابومحمد از نوادگان امام سجاد علیه السلام؛
ط. امامزاده ابوعلى ثانى؛
و... .23

اولین سایه بان مقبره شریف حضرت معصومه علیها السلام را خاندان اشعرى بنا نمودند. حضرت زینب دختر امام جواد علیه السلام نیز گنبد و بارگاهى با آجر و سنگ و گچ بر روى مرقد مطهر ساخت و در هر دوران صحن و سراى حضرت پرشکوه تر گشت تا اینکه در زمان صفویه گسترش حرم به اوج خود رسید و حرم فعلى از آثار همان دوره است.

سیره بزرگان

مرحوم آیت الله مرعشى نجفى قدس سره ـ که در ابتداى کتاب، حکایت اقامت ایشان در قم گفته شد ـ در مدت شصت سالى که در شهر مقدس قم اقامت داشتند سحرها اولین زائر حضرت معصومه علیها السلام بودند. ایشان در طول سال ـ چه شب هاى سرد زمستان و چه شب هاى کوتاه تابستان ـ قبل از اذان صبح در پشت در حرم به انتظار مى ایستادند تا پس از باز شدن درها اولین زائر حضرت باشند.

مرحوم علامه طباطبایى قدس سره غروب هاى ماه رمضان با پاى پیاده با کهولت سن به حرم حضرت معصومه علیها السلام مى آمدند و با بوسه بر ضریح حضرت معصومه علیها السلام روزه خود را افطار مى نمودند، سپس به خانه رفته و غذا مى خوردند.24

وقتى در عصر مرجعیت عامه حضرت آیت الله العظمى بروجردى قدس سره شاه عربستان به ایران آمده بود و توسط سفیر عربستان تقاضاى ملاقات با ایشان را نمود، آقا اجازه نفرمودند. اطرافیان گفتند مصلحت است که شما اجازه ملاقات بدهید، ایشان فرمودند: او وهابى است اگر به قم بیاید به زیارت حضرت معصومه علیها السلام نمى رود و این، هر چند غیرمستقیم، توهینى به ساحت ملکوتى حضرت است.25

مرحوم ملاصدرا حکیم متألّه صاحب کتاب اسفار اربعه مدتى در روستاى کهک قم سکنا گزید و در آن حین به تحقیق و تألیف پرداخت. از ایشان نقل شده است: هرگاه مشکل علمى و مسئله غیرقابل حلّى برایم پیش مى آمد از کهک به قم و حرم حضرت معصومه علیها السلام مى آمدم و با توسل به حضرت معصومه علیها السلام مسئله و مشکلم حل مى شد.26

پرسش و پاسخ

در حدیث امام صادق علیه السلام آمده است: هر کس حضرت معصومه علیها السلام را در قم زیارت کند «وَجَبَتْ لَهُ الجنّة»27؛ «بهشت بر او واجب مى شود»؛ این سؤال به ذهن مى رسد که معنى «بهشت بر او واجب مى شود» چیست؟ در حالى که ممکن است زائر گنهکار باشد.

عده اى این وجوب را به معنى سزاوار بهشتى بودن تلقى کرده و مى گویند: اگر کسى بر اثر گناه و مسائل دیگر مانعى براى خود ایجاد نکند، با زیارت سزاوار بهشت خواهد بود. اشکال این گونه معنا نمودن آن است که طبق آن، زیارت حضرت داراى امتیاز و فضیلت خاصى نمى گردد در حالى که ظاهر حدیث نوعى امتیاز و امتنان براى زائر آن حضرت است.

نظر صحیح آن است که معنى این حدیث، همانطور که از ظاهرش نیز برمى آید آن است که با زیارت حضرت معصومه علیها السلام بهشت بر شخص واجب مى شود و او قطعا اهل بهشت خواهد بود.

همان گونه که ظاهر روایت بیان فضیلت حضرت است نه بیان فضیلت زائر، به اعتبار اینکه معمولاً زائران ایشان شیعه اثنى عشرى هستند، بنابراین فضیلت زیارت به اعتبار خود زیارت شونده است و این ثواب بزرگ ـ با توجه به کرامات ذاتى و نفسانى حضرت معصومه علیها السلام و فضایل اکتسابى آن حضرت مانند جهاد و هجرت و دفاع از ولایت و مسائل دیگرى که بر ما پوشیده است ـ از طرف خداوند به ایشان عنایت گردیده است. پس بنابراین زیارت حضرت معصومه در حالى که زائر عارف به حق حضرت باشد به منزله توبه از گناه یا مستلزم شفاعت قطعى ایشان است و شناخت حق و منزلت ایشان نیز مطالبى است که در شأن و عظمت ذاتى و اکتسابى حضرت در این نوشتار ذکر نمودیم. در نتیجه زائر حضرت حتما وارد بهشت خواهد شد حتى اگر با تحمل برخى سختى ها در مواقف دنیا، برزخ و قیامت جهت پاک شدن باشد.

خاطره اى شیرین

در خاتمه توجه شما را به قضیه اى از مرحوم آیت الله مرعشى نجفى قدس سره جلب مى کنیم.
«... در جوانى روزى بر اثر مشکلات فراوانى که داشتم ـ از جمله مى خواستم دخترم را شوهر دهم و دستم خالى بود و نمى توانستم جهیزیه تهیه کنم ـ به حرم حضرت معصومه علیها السلام رفتم با حالتى ناراحت در حالى که اشک مى ریختم گفتم: «اى سیده و مولاى من! چرا نسبت به زندگى من اهمیت نمى دهى؟ چگونه با دست خالى جهیزیه دخترم را فراهم نمایم؟»

سپس با دلى شکسته به خانه برگشتم. در همان وقت حالت مکاشفه اى مرا فراگرفت. صداى کوبه درِ خانه را شنیدم. درب را باز کردم. دیدم شخصى ایستاده و گفت: خانم تو را مى طلبد، با شتاب به حرم رفتم. وقتى که وارد صحن کهنه شدم دیدم چند کنیز ایوان طلا را تمیز مى کنند. علت را پرسیدم. گفتند اکنون خانم مى آید. پس از مدت کمى حضرت فاطمه معصومه علیها السلام آمد در حالى که شکل وشمایل جدّه ام فاطمه زهرا علیها السلام که قبلاً سه بار ایشان را در عالم خواب دیده بودم را داشت. نزد عمه ام حضرت معصومه علیها السلام رفتم و دست او را بوسیدم، به من فرمودند: «اى شهاب! کى ما در فکر تو نبوده ایم که از دست ما شاکى هستى؟ تو از همان عصر که به قم آمدى مورد نظر ما بوده اى».

همان لحظه که از آن حالت خارج شدم براى عذرخواهى به حرم رفتم. پس از آن حاجتم برآورده شد و مشکل تأمین زندگیم برطرف گردید».28

امیدواریم خداوند ما را نیز از جمله زائران حضرت معصومه علیها السلام محسوب گرداند و بر معرفت و محبت ما بیش از پیش بیفزاید. «اللهم اِنّى اسئلک اَنْ تختم لى بالسّعادةِ فَلا تَسلُب منّى ما اَنَا فیه».

زیارتنامه حضرت معصومه علیها السلام

چون به نزد قبر آن حضرت برسى، رو به قبله بایست و 34 مرتبه الله أَکبَرُ و 33 مرتبه سُبْحَانَ الله و 33 مرتبه الْحَمْدُ لِلَّهِ بگو.
سپس بگو:
السَّلامُ عَلَى آدَمَ صِفْوَةِ الله السَّلامُ عَلَى نُوحٍ نَبِی الله السَّلامُ عَلَى إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ الله السَّلامُ عَلَى مُوسَى کلِیمِ الله السَّلامُ عَلَى عِیسَى رُوحِ الله السَّلامُ عَلَیک یا رَسُولَ الله السَّلامُ عَلَیک یا خَیرَ خَلْقِ الله السَّلامُ عَلَیک یا صَفِی الله السَّلامُ عَلَیک یا مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ الله خَاتَمَ النَّبِیینَ السَّلامُ عَلَیک یا أَمِیرَ الْمُؤمِنِینَ عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَصِی رَسُولِ الله السَّلامُ عَلَیک یا فَاطِمَةُ سَیدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ السَّلامُ عَلَیکمَا یا سِبْطَی نَبِی الرَّحْمَةِ وَ سَیدَی شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ السَّلامُ عَلَیک یا عَلِی بْنَ الْحُسَینِ سَیدَ الْعَابِدِینَ وَ قُرَّةَ عَینِ النَّاظِرِینَ السَّلامُ عَلَیک یا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِی بَاقِرَ الْعِلْمِ بَعْدَ النَّبِی السَّلامُ عَلَیک یا جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ الْبَارَّ الْأَمِینَ السَّلامُ عَلَیک یا مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ الطَّاهِرَ الطُّهْرَ السَّلامُ عَلَیک یا عَلِی بْنَ مُوسَى الرِّضَا الْمُرْتَضَى السَّلامُ عَلَیک یا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِی التَّقِی السَّلامُ عَلَیک یا عَلِی بْنَ مُحَمَّدٍ النَّقِی النَّاصِحَ الْأَمِینَ السَّلامُ عَلَیک یا حَسَنَ بْنَ عَلِی السَّلامُ عَلَى الْوَصِی مِنْ بَعْدِهِ اللهمَّ صَلِّ عَلَى نُورِک وَ سِرَاجِک وَ وَلِی وَلِیک وَ وَصِی وَصِیک وَ حُجَّتِک عَلَى خَلْقِک السَّلامُ عَلَیک یا بِنْتَ رَسُولِ الله السَّلامُ عَلَیک یا بِنْتَ فَاطِمَةَ وَ خَدِیجَةَ السَّلامُ عَلَیک یا بِنْتَ أَمِیرِ الْمُومِنِینَ السَّلامُ عَلَیک یا بِنْتَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ السَّلامُ عَلَیک یا بِنْتَ وَلِی الله السَّلامُ عَلَیک یا أُخْتَ وَلِی الله السَّلامُ عَلَیک یا عَمَّةَ وَلِی الله السَّلامُ عَلَیک یا بِنْتَ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ وَ رَحْمَةُ الله وَ بَرَکاتُهُ السَّلامُ عَلَیک عَرَّفَ الله بَینَنَا وَ بَینَکمْ فِی الْجَنَّةِ وَ حَشَرَنَا فِی زُمْرَتِکمْ وَ أَوْرَدَنَا حَوْضَ نَبِیکمْ وَ سَقَانَا بِکأْسِ جَدِّکمْ مِنْ یدِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ الله عَلَیکمْ أَسْأَلُ الله أَنْ یرِینَا فِیکمُ السُّرُورَ وَ الْفَرَجَ وَ أَنْ یجْمَعَنَا وَ إِیاکمْ فِی زُمْرَةِ جَدِّکمْ مُحَمَّدٍ صَلَّى الله عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ أَنْ لا یسْلُبَنَا مَعْرِفَتَکمْ إِنَّهُ وَلِی قَدِیرٌ أَتَقَرَّبُ إِلَى الله بِحُبِّکمْ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِکمْ وَ التَّسْلِیمِ إِلَى الله رَاضِیا بِهِ غَیرَ مُنْکرٍ وَ لا مُسْتَکبِرٍ وَ عَلَى یقِینِ مَا أَتَى بِهِ مُحَمَّدٌ وَ بِهِ رَاضٍ نَطْلُبُ بِذَلِک وَجْهَک یا سَیدِی اللهمَّ وَ رِضَاک وَ الدَّارَ الآْخِرَةِ یا فَاطِمَةُ اشْفَعِی لِی فِی الْجَنَّةِ فَإِنَّ لَک عِنْدَ الله شَأْنا مِنَ الشَّأْنِ اللهمَّ إِنِّی أَسْأَلُک أَنْ تَخْتِمَ لِی بِالسَّعَادَةِ فَلا تَسْلُبْ مِنِّی مَا أَنَا فِیهِ وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلا بِالله الْعَلِی الْعَظِیمِ اللهمَّ اسْتَجِبْ لَنَا وَ تَقَبَّلْهُ بِکرَمِک وَ عِزَّتِک وَ بِرَحْمَتِک وَ عَافِیتِک وَ صَلَّى الله عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَجْمَعِینَ وَ سَلَّمَ تَسْلِیما یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.

جمع بندی و نتیجه گیری

ممکن است کسى تصور کند مقام و عظمتى که امروزه بارگاه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام دارد، به جهت موقعیت و عظمتى است که شهر قم دارد و ایشان به واسطه حضور در قم و دفن در این شهر، مورد توجه شیعیان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام قرار گرفته اند. اما آنچه از روایات و سخنان معصومان علیهم السلام پیرامون آن حضرت برمى آید، این است که ایشان، ذاتا والامقام و داراى موقعیتى متفاوت از سایر امامزادگان هستند و این علوّ مقام، ایشان را به مقام عظیم معصومان علیهم السلام نزدیک کرده است.

در شرافت نسب حضرت فاطمه معصومه علیها السلام همین بس که ایشان دختر امام، خواهر امام و عمه امام هستند و همگى این ائمه به علاوه امام باقر و امام صادق علیهما السلام در جلالت شأن ایشان، روایت دارند. آن حضرت از معدود امامزادگانى است که پنج معصوم در عظمت شأن او سخن گفته اند.

درست است که روایات متعدّد و فراوانى در شأن شهر قم و اهالى آن وارد شده. ولى به طور مسلّم اهمیت و مقام حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به این جهت نیست که در قم مدفون گردیده اند؛ بلکه در میان فضائلى که قم داشت مهمترین فضیلت این است که حضرت معصومه علیها السلام را در خود جاى داد.

در این مطلب، سعی گردید بیان بسیار مختصرى درباره فضائل کریمه اهل بیت علیهم السلام حضرت فاطمه معصومه علیها السلام ارایه گردید تا زیارتمان با شناخت بیشترى انجام پذیرد. ان‌شاءالله

پی‌نوشت‌ها:

1. آقاسى.
2. ماهنامه کوثر، سال اول، شماره 12، ص 10.
3. چنان که فضیلت و اهمیت شهر قم در روایات زیادى منعکس شده است.
4. بحارالانوار، ج 60، ص 228.
5. همان، ص 216.
6. کریمه اهل بیت علیهم السلام، على اکبر مهدى پور، ص 45ـ43.
7. دیوان اشعار امام خمینى قدس سره.
8. کشف اللئالى، صالح بن عرندس حلّى، طبق نقل کتاب کریمه اهل بیت علیهم السلام، ص 64ـ63.
9. این قضیه انسان را به یاد مقام حضرت یحیى و حضرت عیسى در کودکى و حرف زدن زهراى اطهر علیهاالسلام در رحم خدیجه کبرى و شهادت به توحید و رسالت توسط امیرالمؤمنین در قنداقه مى اندازد. اینها چیزهایى نیست که اکتسابى باشد. بلکه اراده خداوند تعلق گرفته که گل هاى سرسبدى در عالم وجود خلق نماید.
10. عوالم العلوم، ج 11، ص 595، به نقل کتاب: اسرار غدیر، محمد باقر انصارى.
11. الحیاة السیاسیة للامام الرضا علیه السلام ، جعفر مرتضى عاملى.
12. این واقعه انسان را به یاد مصائب زینب کبرى در کربلا مى اندازد.
13. تعداد 444 امامزاده بزرگوار در قم مدفونند حتى در جوار مرقد حضرت معصومه علیهاالسلام دختران مکرّمه امام جواد علیه السلام آرمیده اند، اگر صرف این مسئله و اهمیت قم موجب آن همه تمجید مى گشت لازم بود در شأن این بزرگواران هم مطلبى بیان مى شد.
14. قیام سادات علوى، ص 166.
15. حضرت معصومه چشمه جوشان کوثر، محمدى اشتهاردى، ص 40.
16. بیان شده از جانب معصومین علیهم السلام.
17. بحارالانوار، ج 102، ص 266.
18. ریاحین الشریعة، ج 5، ص 35.
19. بحارالانوار، ج 60، ص 219.
20. ستیه، مخفف سیده؛ به معناى خانم است.
21. این محل در خیابان انقلاب میدان میر ابتداى 45مترى عماریاسر قرار دارد.
22. بحارالانوار، ج 60، ص 220ـ229 ؛ منتهى الامال، ج 2، ص 162.
23. گنجینه آثار قم، فیض، ج 1، ص 392ـ391.
24. مجله پیام انقلاب، شماره 123، ص 273.
25. حضرت معصومه چشمه جوشان کوثر، محمد محمدى اشتهاردى.
26. فوائد الرضویه، ص 380 ؛ حاشیه اسفار، میرزا على اکبر حکمى یزدى، بحث اتحاد عاقل و معقول.
27. بحارالانوار، ج 60، ص 228.
28. بر ستیغ نور، ص 79، به نقل از حضرت معصومه چشمه جوشان کوثر، محمد محمدى اشتهاردى.