خط گُرجی یکی از ۱۴ دبیره موجود در جهان، و مخصوص نوشتن زبان گرجی و دیگر زبان‌های کارتولی است. این خط به عنوان یکی از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو شناخته شده است.
این سامانهٔ نوشتاری شامل سه الفبای هم‌ارز است که عبارت‌اند از: آسُمْتاوْرولی، نوسْخوری و مْخِدْرولی، که امروزه فقط مخدرولی مورد استفادهٔ رسمی و وسیع قرار دارد.
قدیمی‌ترین کتیبهٔ کشف‌شده از زبان گرجی، نوشته‌شده به نخستین الفبای گرجی، یعنی آسُمتاوْرولی و مربوط به سدهٔ یکم پیش از میلاد است.
تاریخچه خط و خوشنویسی گرجی
خط گرجی یکی از قدیمی‌ترین دبیره‌های جهان است. با استناد به کتاب باستانی «سرگذشت کارتلی»، خط گرجی به وسیلهٔ پارناواز یکم پادشاه گرجستان باستان اختراع شده‌است.
در آن زمان تلاش انسان برای یافتن نوشتار، مربوط به نگه داشتن محاسبه فعالیت های کشاورزی و دامداری بوده‌است. خط بر اساس نیازی اقتصادی و بازرگانی و حکومتی و ارتباط با ملل‌ها برای ثبت اموال معابد اختراع شد.
نوشتار، نخستین تلاش انسان برای ثبت دارایی خود نبود، زیرا پیش از خط و نوشتار استفاده از چوب خط، ژتونهای گلی، سنگی و موارد مشابه رواج داشت. این سیستم‌ها همچنان پس از اختراع خط نیز استفاده می شدند (مانند استفاده از چرتکه در عصر رایانه). ژتونها معمولا سفالی بودند و به شکلهای مختلف کره، مکعب یا مخروط ساخته می‌شدند.
اولین نمونه‌های ژتون را می توان در ده هزار سال پیش از میلاد یافت. در ابتدا از ژتونهای ساده استفاده می شد، اما بعدها برای ژتونها پاکت‌های سفالی ساختند و به مقصد ارسال می‌کردند.
دریافت کننده با شکستن بسته بندی سفالی می توانست ژتونهای درون آنرا بشمارد. در سومر به ژتون، سنگ می گفتند و تا هزاره دوم پیش از میلاد از آن استفاده می کردند. این ژتونها در ایران نیز رواج داشتند. در واقع، از زمانی که انسان خواست آنچه را میاندیشد نقش کند، گام به جهان خط و نگارش نهاد.
یکی از قدیمی‌ترین سنگنبشته‌های گرجی به وسیلهٔ کوربو باستان‌شناس ایتالیایی در فلسطین کشف شده‌است و تاریخ کتابت آن در حدود سال ۴۳۳ میلادی تعیین گردیده‌است؛ و یکی دیگر از قدیمی‌ترین سنگنبشته‌های گرجی بر دیوار کلیسای بولنیسی واقع در جنوب گرجستان وجود دارد و تاریخ کتابت آن به سال ۴۹۲ میلادی تخمین زده شده‌است. در اکتشافات اخیر در ایالت کاختی گرجستان نیز اشیایی به دست آمده‌است که در حدود ۱ قرن پیش از میلاد مسیح بر روی آنها جملات کوتاهی با الفبای گرجی نوشته شده‌است.
الفبای گرجی چه در قرون گذشته و چه در عصر حاضر تنها الفبایی است که توسط گرجی‌ها مورد استفاده قرار گرفته‌است ولی حوزهٔ استفاده از آن دربعضی موارد از مرزهای گرجستان هم فراتر رفته‌است. غیر از خود گرجی‌ها الفبای گرجی در قرون وسطی مورد استفاده بعضی از ساکنان شمال قفقاز قرار گرفته‌است مثلاً در داغستان، چچن و اینگوشتیا، سنگ مقبره‌ها و کتیبه‌های متعددی وجود دارد که به زبان گرجی نوشته شده‌است.
تغییر و تطور الفبای گرجی
متون و آثار ادبی و تاریخی گرجی، با سه نوع الفبا دیده می‌شود که هر یک دارای شکل منحصر به خود و تکمیل‌کننده الفبای قبلی برای تسریع در نوشتن است. این سه نوع الفبا عبارتند از:
1) آسُمْتاوْرولی
2) نوسْخوری
3) مْخِدْرولی
حروف آسومتاورولی
حروف آسومتاورولی از سدهٔ اول پیش از میلاد مسیح تا سدهٔ نهم میلادی کاربرد داشته، از نظر شکل خیلی ساده بوده و از دایره، نیم دایره و خط راست تشکیل شده‌است. دارای اندازه برابر بوده و در یک خط نوشته می‌شده‌است که از سدهٔ نهم میلادی، به تدریج الفبای «نوسخوری» جایگزین آن شده، هرچند بعد از آن نیز حروف آسومتاورولی بر سردر کلیساها، آثار تاریخی و در مکاتبات مهم کشوری به عنوان سرتیتر دیده شده‌است.
حروف نوسخوری
حروف نوسخوری از سدهٔ هشتم میلادی در متون و آثار ادبی و تاریخی دیده می‌شود که در چهار خط، با اندازه‌های مختلف، به صورت شکسته و به هم چسبیده و سریع نوشته می‌شود. این نوع الفبا تا سدهٔ یازدهم میلادی، همراه با الفبای «مخدرولی» دیده می‌شود.
حروف مخدرولی
حروف مخدرولی از سدهٔ یازدهم میلادی در متون گرجی دیده می‌شود و فرم پیشترفتهٔ «نوسخوری» است. در چهار خط، در اندازه‌های مختلف و ترسیم آن به شکل منحنی می‌باشد. در ابتدا از این الفبا فقط در متون دولتی و نظامی استفاده می‌شد، و در متون و اماکن مذهبی، «آسومتاورولی» و «نوسخوری» کاربرد بیشتری داشتند.
.jpg "تاریخچه خط و خوشنویسی گرجی")
الفبای کنونی گرجی و شیوهٔ نوشتن آنها . تهیه و تنظیم: ابوالفضل رنجبران
الفبای کنونی گرجی
الفبای کنونی گرجی نتیجهٔ تطور الفبایی است که از قرون وسطی در گرجستان رایج بود. این الفبا دارای ۳۳ حرف است که به صامت و مصوت تقسیم می‌شود. در زبان گرجی معاصر، ۵ مصوت (ა–ე–ი–ო–უ) و ۲۸ صامت وجود دارد و از چپ به راست نوشته می‌شود. هر کدام از حروف الفبای گرجی با صوت مطابقت کاملی دارد. از نظر تناسب و تطبیق نوشتار و تلفظ، الفبای گرجی فوق‌العاده کامل و عالی است. بدین معنی که در الفبای گرجی یک مثال عدم مطابقت حروف و اصوات دیده وجود ندارد.
.jpg "تاریخچه خط و خوشنویسی گرجی")
الفبای کنونی گرجی و شیوهٔ نوشتن آنها . تهیه و تنظیم: ابوالفضل رنجبران
همانگونه که در جدول مشاهده می‌شود، حروف الفبای گرجی به همان صورت که در واژه‌ها نوشته می‌شود تلفظ می‌شوند و این یکی از خصوصیاتی است که خواندن زبان گرجی را آسان ساخته‌است و به همین دلیل است که تنوعی از مصوت‌ها در این زبان وجود دارد. مثلاً در زبان فارسی آوای «Z» به اشکال «ذ، ز، ض و ظ» ممکن است. اما در زبان گرجی برای هر آوایی یک حرف الفبا وجود دارد.
.jpg "تاریخچه خط و خوشنویسی گرجی")
حروف الفبای کنونی زبان گرجی و معادل‌های فارسی آنها . تهیه و تنظیم: ابوالفضل رنجبران
آن دسته از حروفی که مشابه فارسی ندارند:
صامت «კ» مشابه فارسی ندارد و تقریباً مانند حرف «ქ» است، با این تفاوت که باید بدون دَمِش تلفظ شود.
صامت «პ» مشابه فارسی ندارد و تقریباً مانند حرف «ფ» است، با این تفاوت که باید بدون دَمِش تلفظ شود.
صامت «ტ» مشابه فارسی ندارد و تقریباً مانند حرف «თ» است، با این تفاوت که باید بدون دَمِش تلفظ شود.
صامت «ღ» مشابه فارسی ندارد و از ترکیب دو صامت «غ» (عربی) و «გ» پدید می‌آید.
صامت «ც» مشابه فارسی ندارد و از ترکیب دو صامت «თ» و «ს» پدید می‌آید.
صامت «ძ» مشابه فارسی ندارد و از ترکیب دو صامت «დ» و «ზ» پدید می‌آید.
صامت «წ» مشابه فارسی ندارد و از ترکیب دو صامت «ტ» و «ს» پدید می‌آید.
صامت «ჭ» مشابه فارسی ندارد و از ترکیب دو صامت «ტ» و «შ» پدید می‌آید.
خوشنویسی گرجی
خوشنویسی گرجی (به گرجی: ქართული კალიგრაფია) گونه‌ای از خوشنویسی به زبان گرجی که با سه نوع الفبای گرجی نوشته می‌شود.
روش‌های خوشنویسی گرجستان دارای صدها سال سابقه هستند. کتاب‌های دستنویس گرجی متعلق قرن‌های اولیه میلادی، از گنجینه‌های ملی و فرهنگی این کشور به شمار می‌آیند.
مسیحیت در ادبیات گرجی نقشی مهم داشته است و این راهبان کلیسای ارتدکس گرجی بوده‌اند که با نسخه‌برداری کتب مذهبی و نوشتن تاریخ گرجستان، خوشنویسی و خط گرجی را نگاه داشته‌اند.
روش های خوشنویسی گرجستان دارای صدها سال سابقه است.
کتاب های دستنویس گرجی متعلق به قرون اولیه میلادی، از گنجینه های ملی و فرهنگی این کشور به شمار می آیند. مسیحیت در ادبیات گرجی نقشی مهم داشته است و این راهبان کلیسای ارتدوکس گرجستان بوده اند که با نسخه برداری کتاب های مذهبی و نوشتن تاریخ گرجستان، خوشنویسی و خط گرجی را زنده نگاه داشته اند.
.jpg "تاریخچه خط و خوشنویسی گرجی")
یک نوع خوشنویسی گرجی . تهیه و تنظیم: ابوالفضل رنجبران
خلرتوا یک نوع خوشنویسی گرجی
خِلْرْتْوا (به گرجی: ხელრთვა) (تلفظ: khelrtva) یک نوع خوشنویسی گرجی، امضا یا مُهر مخصوص رهبران، پادشاهان، شاهزادگان و اشراف گرجستان است.
ریشه شناسی خلرتوا
معنی تحت‌اللفظی کلمهٔ "خِلْرْتْوا" در زبان گرجی آراستن و زینت بخشیدن با دست است، "خِلی" به معنای دست و "رْتْوا" به معنای آراستن و زینت بخشیدن است.
کاربرد خلرتوا
امضاهای خلرتوا در قالب یکی از سه نوع خط گرجی (بیشتر در خط‌های نوسخوری و مخدرولی) نوشته می‌شدند، گرچه امضاهای مخصوص اشراف در خط آسومتاورلی نوشته می‌شدند. هر پادشاه گرجی امضای مخصوص به خود را داشته‌است.
.jpg "تاریخچه خط و خوشنویسی گرجی")
خلرتوا پادشاهان یک نوع خوشنویسی گرجی . تهیه و تنظیم: ابوالفضل رنجبران
امضاهای خلرتوا: پادشاهان
1) خلرتوای پادشاه. داویت چهارم
2) خلرتوای. ملکه تامار
3) خلرتوای پاشاه. گیورگی چهارم
4) خلرتوای پادشاه. آرچیل ایمرتی
5) خلرتوای پادشاه. واختانگ ششم
.jpg "تاریخچه خط و خوشنویسی گرجی")
خلرتوا پاتریارک‌ها یک نوع خوشنویسی گرجی . تهیه و تنظیم: ابوالفضل رنجبران
پاتریارک‌ها: واژه‌ای یونانی به معنای شیوخ و آباء و نامی است که در تورات به نخستین رؤسای خانواده‌ها می‌دادند.
1) خلرتوای پاتریارک. آنتونی دوم
2) خلرتوای پاتریارک. ایلیای دوم
.jpg "تاریخچه خط و خوشنویسی گرجی")
خلرتوا شاهزادگان یک نوع خوشنویسی گرجی . تهیه و تنظیم: ابوالفضل رنجبران
1) خلرتوای شاهزاده. لوان کارتلی
2) خلرتوای. شاهزاده داویت
نتیجه گیری:
خوشنویسی گرجی گونه‌ای از خوشنویسی به زبان گرجی که با سه نوع الفبای گرجی نوشته می‌شود. روش‌های خوشنویسی گرجستان دارای صدها سال سابقه هستند. کتاب‌های دستنویس گرجی متعلق قرن‌های اولیه میلادی، از گنجینه‌های ملی و فرهنگی این کشور به شمار می‌آیند. مسیحیت در ادبیات گرجی نقشی مهم داشته است و این راهبان کلیسای ارتدکس گرجی بوده‌اند که با نسخه‌برداری کتب مذهبی و نوشتن تاریخ گرجستان، خوشنویسی و خط گرجی را نگاه داشته‌اند. روش های خوشنویسی گرجستان دارای صدها سال سابقه است. خط گُرجی یکی از ۱۴ دبیره موجود در جهان، و مخصوص نوشتن زبان گرجی و دیگر زبان‌های کارتولی است. این خط به عنوان یکی از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو شناخته شده است. این سامانهٔ نوشتاری شامل سه الفبای هم‌ارز است که عبارت‌اند از: آسُمْتاوْرولی، نوسْخوری و مْخِدْرولی، که امروزه فقط مخدرولی مورد استفادهٔ رسمی و وسیع قرار دارد. قدیمی‌ترین کتیبهٔ کشف‌شده از زبان گرجی، نوشته‌شده به نخستین الفبای گرجی، یعنی آسُمتاوْرولی و مربوط به سدهٔ یکم پیش از میلاد است. خط گرجی یکی از قدیمی‌ترین دبیره‌های جهان است. با استناد به کتاب باستانی «سرگذشت کارتلی»، خط گرجی به وسیلهٔ پارناواز یکم پادشاه گرجستان باستان اختراع شده‌است.
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و توجه اساتید معظم، متعهد، متدین و مجاهدِ خود در کسوت شاگردی، از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی و عبدالرسول یاقوتی، سید حسن موسی زاده، ناصر طاووسی و ابوالفضل خزائی تقدیر و تشکر نمایم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
