دغدغه ها و توصیه ها ی رهبر معظم انقلاب در حوزه هوش مصنوعی

مقدمه:

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در طول سالهای اخیر در چندین نوبت به مسئولان کشور، توجه ویژه به مسأله «هوش مصنوعی» را یادآور شده‌اند. ایشان با اشاره به شتاب بی‌سابقه پیشرفت‌های فناوری در حوزه هوش مصنوعی، تأکید دارند که این فناوری در اداره آینده جهان نقشی تعیین‌کننده خواهد داشت.

دنیای امروز، دنیای انفجار اطلاعات است. حجم عظیمی از داده های گوناگون در فضای اینترنت، شبکه های اجتماعی و سرورهای شرکت های بزرگ، دانش بشری را به طور یکپارچه در دسترس همگان قرار داده است.

جمع آوری این داده های کلان و پیاده سازی الگوریتم های مشخص روی آنها، منجر به استخراج دانش بشری توسط ابزارهای خاصی مانند چت جی پی تی شده و نتایجی با کمترین خطا به دست آمده است.

در این میان، هوش مصنوعی به عنوان یکی از پیشروترین فناوری های عصر حاضر، توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. گاه آنچه امروزه در باره هوش مصنوعی گفته می شود، بیشتر نگاهی افراطی و تهدیدآمیز است و واقعیت عینی ندارد. اما واقعیت این است که هوش مصنوعی ابداعات جدیدی را شکل داده، دامنه فعالیت، توانمندی و رفاه انسان ها را توسعه می بخشد و از مشکلات جامعه امروزی می کاهد.

با این حال، نباید تصور کرد که این فناوری نوین، جایگزین انسان یا مشاغل مربوط به او خواهد شد؛ بلکه سخن درست این است که بگوییم هوش مصنوعی، فرصت های تازه ای را پدید می آورد و شکل مشاغل و کارها را به گونه ای شگفت تغییر می دهد.

هوش مصنوعی نه نابودکننده بشر، بلکه تغییردهنده شکل و روش اجرای آنهاست و درواقع، به نوعی روند دستیابی به نتایج را آسان تر نموده و حتی با حضور خودش، مشاغل جدیدی را ایجاد کرده و توانایی انسان را در عرصه های مختلف وسعت داده است.

در این مقاله، ضمن بررسی دیدگاه های مختلف پیرامون هوش مصنوعی، به بررسی فرصت ها و چالش های پیش روی این فناوری نوین خواهیم پرداخت و تاثیر آن بر زندگی بشر و آینده مشاغل را مورد بحث و تحلیل قرار خواهیم داد.

همچنین، به دغدغه ها و توصیه های رهبر حکیم و فرزانه انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله العظمی خامنه ای، در این خصوص اشاره خواهیم کرد و لزوم توجه جدی و قانونمند به این مقوله مهم را مورد تاکید قرار خواهیم داد.

دغدغه ها و توصیه ها ی رهبر معظم انقلاب در حوزه هوش مصنوعی

هوش مصنوعی چیست؟

هوش یک ویژگی ذاتی انسان است. انسان می‌تواند مسأله را از محیط بیرون خود دریافت کند، با ذهن خود مسأله را کنکاش کرده و حل کند، راه حلی برای آن ارائه دهد و آن را عملیاتی کند. در این فرایند، انسان اعمالی چون یادگیری، استدلال، درک، برنامه‌ریزی، دسته‌بندی و مقوله‌بندی، پیش‌بینی، کشف لوازم پدیده یا موضوع، تصمیم‌گیری و انتخاب را انجام می‌دهد.

هوش مصنوعی در واقع شبیه‌سازی همین فرایند و اعمال برای ماشین‌ها است. از هوش مصنوعی به عنوان یک فناوری تحول آفرین یاد می شود که چنانچه به هر پروسه یا فرآیندی تزریق شود سطح اعتبار آن تا چند مرحله افزایش پیدا می کند.

ارتقاء سرعت محاسبات، برخورداری از قابلیت پیش بینی و افزایش دقت در فرآیند های اداری و تجاری برخی از ویژگی های هوش مصنوعی می باشد. همچنین همانطور که در بیان رهبری نیز آمده، از هوش مصنوعی به عنوان آینده همه موضوعات و حوزه ها یاد می شود به گونه ای که بر اساس برخی پیش بینی ها، جنگ های آینده بر سر هوش مصنوعی خواهد بود و کشوری که در این موضوع قوی تر باشد، می تواند تعیین کننده باشد.

هوش مصنوعی شاخه گسترده‌ای از علوم رایانه، سخت‌افزار و نرم‌افزار و زبان‌های برنامه‌نویسی است که مربوط به ساخت ماشین‌های هوشمند با توانایی انجام وظایفی است که معمولاً به هوش انسان نیاز دارند. هوش مصنوعی یک علم میان رشته‌ای با چندین رویکرد است.

علم و دانش تولید سلطنت و قدرت می کند»

أمیرالمؤمنین علی علیه السلام می‌فرمایند: «العِلمُ سُلطانٌ مَن وَجدَهُ صالَ بِهِ وَ مَن لَم یَجِدهُ صیلَ عَلَیه»(1) دانش، سلطنت و قدرت است، هر که آن را بیابد با آن یورش برد و پیروز شود، و هر که آن را نیابد بر او یورش برند و مغلوب گردد

بنابراین تنها راهِ رهایی از این نگرانی‌ها و پیش‌بینی و مدیریتِ این تغییرات و بهره‌بردن از مزایا و دور ماندن از آسیب‌های آن، تسلط بر علوم داده و علوم‌شناختی، کسب توانمندی در حاکمیت سایبری و تحلیل کلان داده‌ها و توانمندی‌های امنیتی برای مقابله با قدرت‌های استکباری جهان است.

به نحوی که امکانِ هرگونه سلطه و انحصارِ جدید را برای مستکبرین و صاحبانِ ثروت و قدرت را منتفی کرده و آن را در دست صالحان و متقیان قرار دهد، چرا که مطابق فرمایش راهبر و مقتدایمان «ما احتیاج داریم به اینکه از لحاظ علمی پیشرفت کنیم؛ این نیاز قطعی ما است.

اگر از لحاظ علمی پیشرفت نکنیم، تهدید دشمنانِ تمدّنی ما و دشمنان فرهنگی و سیاسی ما، تهدید دائمی خواهد بود؛ آن وقتی این تهدید متوقّف می‌شود یا خطرش کم می‌شود که ما از لحاظ علمی پیشرفت کنیم.

بنده بارها روی این مسئله تکیه کرده‌ام. الان قریب بیست سال است روی این تکیه می‌کنم و بارها هم این حدیث شریف را خوانده‌ام که «العِلمُ سُلطانٌ»(2)؛ علم، قدرت است.

از این نظر هم نگاه به نخبگان اهمّیّت پیدا می‌کند. نخبگان می‌توانند علم کشور را پیشرفت بدهند و کشور را به موضع اقتدار و عزّتی برسانند که آسیب‌پذیری‌هایش کاهش پیدا کند.»

خطرات هوش مصنوعی

رهبر انقلاب اسلامی با هشدار درباره خطرات بهره‌بردار بودن صرف از این فناوری، بر ضرورت تسلط بر لایه‌های عمیق و متنوع هوش مصنوعی تأکید می کنند و می گویند: «بهره‌بردار بودن در مسئله هوش مصنوعی امتیاز محسوب نمی‌شود.

این فناوری لایه‌های عمیق و متنوعی دارد که در اختیار دیگران است. اگر نتوانیم بر این لایه‌ها مسلط شویم، در آینده ممکن است ساختارهایی مشابه آژانس‌های بین‌المللی ایجاد شود که برای استفاده از بخش‌های مختلف هوش مصنوعی، اجازه یا محدودیت اعمال کنند. قدرت‌طلبان و فرصت‌طلبان دنیا به دنبال چنین اقداماتی هستند.»(3)

هوش مصنوعی فرصتی بزرگ برای پیشرفت علمی است، اما در عین حال، تهدیداتی جدی برای استقلال علمی کشورها به همراه دارد.

ایران باید با هوشیاری کامل، نقش کارگردانی را در این عرصه ایفا کند و از تبدیل شدن به کارگر هوش مصنوعی جلوگیری نماید. ساماندهی داده‌ها، توجه به امنیت و اخلاق، و تدوین استانداردهای لازم از جمله اقدامات ضروری برای بهره‌گیری مؤثر از این فناوری است.

معایب هوش مصنوعی:

1- ایجاد و نگهداری سیستم‌های هوش مصنوعی نیازمند سرمایه‌گذاری زیادی در زمینه سخت‌افزار، نرم‌افزار و نیروی انسانی متخصص است.

2- هوش مصنوعی قادر به تفکر خارج از چارچوب و خلاقیت نیست و تنها بر اساس داده‌ها و تجربیات قبلی خود عمل می‌کند.

3- خودکارسازی بسیاری از مشاغل توسط هوش مصنوعی منجر به کاهش فرصت‌های شغلی و افزایش بیکاری خواهد شد.

4-استفاده بیش از حد از هوش مصنوعی و اتوماسیون کارها می‌تواند منجر به کاهش فعالیت مغزی و تنبلی انسان‌ها شود.

5- گنجاندن اخلاق در هوش مصنوعی بسیار دشوار است و پیشرفت سریع آن نگرانی‌هایی را در مورد آینده بشر ایجاد می‌کند.

هشدارهای اندیشمندان:

1- لزوم تبدیل نقش کارگری به کارگردانی: ایران نباید در استخری که دیگران طراحی کرده‌اند، گرفتار شود و باید با آگاهی کامل وارد عرصه هوش مصنوعی شود.

2- هوش مصنوعی و مرجعیت علمی: هوش مصنوعی عقل ندارد، زیرا مبدأ و معاد را درک نمی‌کند و ایران باید مراقب باشد تا به کارگر هوش مصنوعی تبدیل نشود.

3- پیشگامی علمی در عصر هوش مصنوعی: عصر هوش مصنوعی مستلزم توجه همزمان به داده‌ها، سخت‌افزارها، نرم‌افزارها، الگوریتم‌ها و منابع انسانی است و بی‌توجهی به تحولات فناورانه می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد.

4- هوش مصنوعی، با وجود مزایای فراوان، دارای معایب و چالش‌های جدی است که باید به طور دقیق بررسی و مدیریت شوند. لازم است تا با همکاری متخصصان و اندیشمندان، ابعاد مختلف این فناوری نوین به طور جامع مورد مطالعه قرار گیرد و راهکارهای مناسب برای مقابله با چالش‌های آن اندیشیده شود.

استقلال علمی در حوزه هوش مصنوعی

از نکات بسیار طلایی و سازنده در فرمایشات رهبر حکیم و فرزانه انقلاب، تأکید بر استقلال علمی جامعه در حوزه های گوناگون، از جمله هوش مصنوعی است.

ایشان خاطرنشان می دارند که نباید در دنیای رو به رشد هوش مصنوعی، صرفاً یک مصرف کننده یا وابسته بود؛ بلکه بایسته است که لایه های عمیق تر و مسائل زیربنایی این فناوری را نیز رصد کرد. بدیهی است که برای دستیابی به چنین قله های بلندی از موفقیت، نیازمند تشکیلاتی منسجم و قاعده مند هستیم.

رهبر معظم انقلاب با تأکید بر اهمیت استقلال علمی در حوزه هوش مصنوعی، بر لزوم خودکفایی و پیشرفت در این زمینه تأکید دارند. ایشان معتقدند که وابستگی به دیگران در این حوزه، می تواند کشور را در معرض آسیب های جدی قرار دهد.

بنابراین، لازم است که با برنامه ریزی دقیق و جامع، نسبت به توسعه و پیشرفت هوش مصنوعی در کشور اقدام کنیم و از این فناوری در جهت پیشرفت و تعالی ایران اسلامی بهره ببریم.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای: «امروز هوش مصنوعی با یک شتاب حیرت‌دهنده‌ای [دارد پیش میرود]؛ یعنی انسان متحیّر میشود از شتابی که این فنّاوری عجیب در دنیا پیدا کرده و دارد پیش میرود... در مسئله‌ی هوش مصنوعی، بهره‌بردار بودن امتیاز نیست؛ این فنّاوری لایه‌های عمیقی دارد که باید بر آن لایه‌ها مسلّط شد؛ آن لایه‌ها دست دیگران است.

اگر شما نتوانید لایه‌های عمیق و متنوّع این فنّاوری هوش مصنوعی را تأمین کنید، فردا اینها یک ایستگاهی مثل آژانس اتمی درست میکنند برای هوش مصنوعی ــ که الان دارند مقدّماتش را فراهم میکنند ــ که اگر چنانچه به آن ایستگاه رسیدید، باید اجازه بگیرید که در فلان بخش از هوش مصنوعی استفاده کنید، در فلان بخشِ دیگر حق ندارید استفاده کنید! این‌جوری است؛ زرنگهای دنیا، فرصت‌طلب‌ها و قدرت‌طلب‌های دنیا دنبال این چیزها هستند...

البتّه زمان دولت سیزدهم یک سازمانی تشکیل شد به نام «سازمان ملّی هوش منصوعی»، زیر نظر رئیس‌جمهور... اگر چنانچه همان سازمان زیر نظر خود آقای رئیس‌جمهور ادامه‌ی کار بدهد، امید فراوانی وجود دارد که ان‌شاء‌الله این کار به همین شکلی که عرض شد پیش برود.» (4)

هوش مصنوعی و رسیدن به ده کشور اوّل جهان

غفلت در هوش مصنوعی و علم

در اندیشه راهبردی مقام معظم رهبری، توجه به راه و اهداف بلند امام خمینی، بسیار اساسی و راهگشاست؛ اما باید اذعان داشت که دنبال کردن این اهداف ارزشمند، نیازمند آن است که به روشهای سنتی بسنده نکنیم و با توجه به اقتضائات روز دنیا و اطلاع از پیشرفتهای جوامع بشری در حوزههای مختلف علمی، از جمله هوش مصنوعی، به اهداف معمار بزرگ انقلاب اسلامی در بهترین شکل، جامه عمل بپوشانیم.

مقام معظم رهبری می فرمایند : احتیاج به توصیه‌ی امام داریم. امام به ما چه توصیه‌ای میکند؟ یقیناً بزرگ‌ترین توصیه‌ی امام، ادامه [دادن] راه اوست، نگهبانی از میراث اوست؛ این بزرگ‌ترین توصیه‌ی امام بزرگوار ما است.

ما باید همان سه تحوّلی را که امام در داخل کشور، در سطح امّت و در سطح جهان ایجاد کرد، تعقیب کنیم، دنبال کنیم، حفظ کنیم. دنبال کردن این هدف امروز البتّه اقتضائاتی دارد که با اقتضائات زمان امام فرق میکند؛ این را میدانیم.

مسلّماً در دوران هوش مصنوعی و کوانتوم و اینترنت و امثال این پیشرفتهای علمی، نمیشود با همان شیوه‌های چهل سال قبل، دوران تلفن‌های کذایی و ضبط‌صوت‌های کذایی، با آن ابزارها امروز کار کرد. امروز برای پیشرفت این هدف، ابزارها بایستی متناسب با زمان انتخاب بشود؛ تردیدی در این نیست. ابزارها تغییر پیدا میکند،

امّا آنچه تغییر پیدا نمیکند جبهه‌‌بندی‌ها است. جبهه‌بندی‌ها عوض نشده است، تغییر پیدا نکرده است و تغییر پیدا نخواهد کرد. هدفها تغییر پیدا نمیکند؛ جبهه‌بندی‌ها تغییر پیدا نمیکند؛ جبهه‌‌ی دشمن، جبهه‌ی استکبار، جبهه‌ی زورگویی، جبهه‌ی صهیونیسم و قدرتمندان زورگو و متجاوز عالم، امروز هم مثل دیروز در مقابل ملّت ایران صف کشیده‌اند؛

البتّه تفاوتی که امروز در این جبهه‌بندی ایجاد شده، این است که ملّت ایران قوی‌تر شده، آنها ضعیف‌تر شده‌اند؛ ولی جبهه‌بندی همان جبهه‌بندی است.(6)

لزوم ارتقا در مسئله هوش مصنوعی

با توجه به رشد روزافزون هوش مصنوعی در عرصه های گوناگون علمی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی و اجتماعی، توجه ویژه و بنیادین به این موضوع و تعمق در مسائل مرتبط با آن، نقشی اساسی در تحول وضعیت فعلی و رشد و بالندگی آینده کشور خواهد داشت؛ مسئله ای که مورد تکیه و تأکید رهبر معظم انقلاب است.

رهبر معظم انقلاب با درک عمیق از اهمیت هوش مصنوعی و تأثیر آن بر آینده کشور، همواره بر لزوم توجه به این موضوع و سرمایه گذاری در آن تأکید داشته اند. ایشان، هوش مصنوعی را به عنوان یک فناوری کلیدی و تحول آفرین می دانند که می تواند در عرصه های مختلف، از جمله اقتصاد، صنعت، سلامت، امنیت و ...، نقش بسزایی ایفا کند.

از این رو، رهبر انقلاب، از مسئولان و متولیان امر خواسته اند که با برنامه ریزی دقیق و جامع، نسبت به توسعه و پیشرفت هوش مصنوعی در کشور اقدام کنند و از این فناوری در جهت پیشرفت و تعالی ایران اسلامی بهره ببرند.
در فرمایش دیگری می فرمایند: فرض کنید امروز مثلاً برای یک دولت و یک کشور در زمینه‌ی قدرت نظامی، خب بمب اتم مثلاً یک ابزار تعیین‌کننده است؛ ممکن است پنجاه سالِ دیگر وضع دنیا جوری بشود که اهمّیّت بمب اتم، مِن باب مثال مثل یک توپ اورلیکِن(۷) امروز باشد، اصلاً هیچ اهمّیّتی نداشته باشد.

یعنی کسی این طرف دنیا بنشیند و بمب اتمی را که مثلاً در پنج هزار کیلومتری، ده هزار کیلومتری در آن طرف دنیا است، خنثی کند یا منفجر کند با یک ابزار ویژه‌ای که امروز وجود ندارد و آن روز وجود خواهد داشت؛ یعنی دنیا متحوّل خواهد شد.

خب، میخواهیم چه نتیجه بگیریم؟ من میخواهم این را نتیجه بگیرم که هر ملّتی که امروز در زمینه‌ی این دانشهای جدید -که حالا این علوم شناختی و فنّاوری‌های مرتبط با علوم شناختی چیزهای جدید دنیایند دیگر؛ مثلاً بیست سی سال است که اینها وارد میدان دانش و علم و دانشگاه و پژوهشگاه شده‌اند- عقب بیفتد، سرنوشتش، سرنوشت آن ملّتهایی است که در آغاز انقلاب صنعتی عقب افتادند و سرنوشتشان شد استعمارزدگی، شد زیر دست بودن، شد فقیر ماندن، شد ذلیل شدن.

اگر ما امروز در زمینه‌ی علوم شناختی و فنّاوری‌های شناختی تلاش نکنیم، کار نکنیم، حرکت جدّی نکنیم -چون دیگران دارند [کار] میکنند دیگر، با همه‌ی وجود دارند [تلاش] میکنند؛ امروز مثلاً فرض کنید ایشان نشان دادند که در زمینه‌ی هوش مصنوعی مثلاً ما چهاردهم هستیم در دنیا- اگر چنانچه یک ذرّه غفلت کنیم و خوابمان ببرد، بسرعت سقوط خواهیم کرد و پنجاه سالِ دیگر خواهیم شد پنجاهم، خواهیم شد صدم، یعنی دنیا از ما جلو می‌افتد و میرود.

این نکته‌ی مهمّی است و باید همه به این توجّه کنند؛ هم شما دانشمندان و محقّقین و پژوهشگران باید به این توجّه کنید یعنی شما دیگر شب و روز نباید بشناسید، هم مسئولین کشور و دولتی‌ها باید توجّه کنند. اینکه بنده این ‌همه روی مسئله‌ی علم تکیه میکنم، به خاطر این است.(7)

پیشرفت در بخشهای مختلف علمی

ما پیشرفتهای زیادی داشتیم، نمونه‌های متعدّدی داشتیم؛ یک قلم، پیشرفت علم است. ما در این سالهای بعد از انقلاب، از لحاظ پیشرفت علمی، از همه‌ی دنیا جلوتر بودیم.

این قضاوت من نیست، قضاوت مراکز بین‌المللی است؛ یعنی سرعت ما و شتاب پیشرفت علمی ما چندین برابرِ متوسّطِ جهان است که حالا بعضی گفته‌اند دَه برابر، بعضی گفته‌اند سیزده برابر .

خب علم خیلی مهم است: اَلعِلمُ سُلطان؛(8) علم به معنای واقعی کلمه قدرت است. این شعرِ معروفِ «توانا بود هر که دانا بود»(9) حرف درستی است. «توانا بود هر که دانا بود»؛ دانش برای یک کشور توانایی می‌آورد، اقتدار می‌آورد.

ما در بخشهای مختلف علمی پیشرفتهایی کردیم که در اوّل انقلاب تصوّرش را هم نمیکردیم. ماها خودمان در میدانهای مقدّم انقلاب حضور داشتیم؛ اصلاً باورمان نمی‌آمد که ما در قضیّه‌ی انرژی هسته‌ای، در قضیّه‌ی نانوتکنولوژی، در قضیّه‌ی بیوتکنولوژی، در قضایای گوناگون پزشکی‌های پیچیده، عملهای جرّاحی بسیار دشوار، در قضیّه‌ی ناباروری، در قضیّه‌ی سلّول‌های بنیادی و بخشهای مهمّ علمی گوناگون، بتوانیم این جور پیشرفت بکنیم که بحمدالله پیشرفت کردیم؛ جوانهای ما همّت کردند، حرکت کردند، پیشرفت کردند.(10)

اهمیت فضای مجازی از دیدگاه رهبر معظم انقلاب

رهبر معظم انقلاب، فضای مجازی را به عنوان یک "دنیای واقعی" و نه صرفاً یک فضای مجازی، مورد توجه قرار داده‌اند. ایشان با تأکید بر اهمیت و تأثیرگذاری عمیق این فضا بر زندگی فردی و اجتماعی، بر لزوم ساماندهی، مدیریت هوشمندانه و استفاده صحیح از آن تأکید دارند.

رهبر انقلاب، فضای مجازی را عرصه‌ای برای تبادل اطلاعات، اندیشه‌ها و فرهنگ‌ها می‌دانند و معتقدند که این فضا می‌تواند فرصت‌های بی‌نظیری را برای آموزش، اشتغال و توسعه فراهم کند.

با این حال، ایشان از تهدیدات و آسیب‌های این فضا نیز غافل نیستند و هشدار می‌دهند که فضای مجازی، در عین حال، می‌تواند تهدیدی برای امنیت، اخلاق و هویت فرهنگی باشد. از این رو، رهبر انقلاب، ساماندهی فضای مجازی را امری ضروری می‌دانند و خواستار وضع قوانین و مقرراتی هستند که ضمن حفظ آزادی‌های مشروع، از آسیب‌های این فضا نیز جلوگیری کند.

ایشان، مدیریت فضای مجازی را وظیفه‌ای خطیر برای مسئولان می‌دانند و تأکید دارند که این مدیریت باید آگاهانه، قاطعانه و با در نظر گرفتن همه جوانب باشد.

رهبر انقلاب، رها کردن فضای مجازی را به منزله‌ی تسلیم شدن در برابر آسیب‌های آن می‌دانند و هشدار می‌دهند که این امر می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری را در عرصه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و حاکمیتی به بار آورد.

ایشان، آگاهی و سواد رسانه‌ای را از مهم‌ترین ابزارها برای مقابله با آسیب‌های فضای مجازی می‌دانند و بر لزوم ارتقاء سطح سواد رسانه‌ای جامعه تأکید دارند.

در پایان، می‌توان گفت که رهبر معظم انقلاب با درک عمیق از اهمیت و پیچیدگی فضای مجازی، همواره بر لزوم مدیریت هوشمندانه و استفاده‌ی صحیح از آن تأکید داشته‌اند. ایشان، این فضا را به عنوان یک "فرصت" و در عین حال یک "تهدید" می‌بینند و معتقدند که با برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح، می‌توان از آن در جهت پیشرفت و تعالی کشور بهره برد.(11)

منظور رهبر معظم انقلاب از لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی چیست؟

رهبر معظم انقلاب در دیدار با اعضای دولت چهاردهم، بار دیگر بر اهمیت هوش مصنوعی و لزوم توجه ویژه مسئولان به این حوزه تأکید کردند. ایشان با اشاره به شتاب حیرت‌انگیز پیشرفت این فناوری در دنیا، هشدار دادند که صرفاً بهره‌بردار بودن در این عرصه کافی نیست و باید به لایه‌های عمیق‌تر و زیرساختی آن مسلط شد.

ایشان همچنین نسبت به وابستگی در این حوزه هشدار داده و فرمودند: اگر به لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی نرسیم، ممکن است در دنیا آژانسی برای هوش مصنوعی مانند انرژی اتمی تشکیل دهند و مانع پیشرفت کشور شوند. این تأکیدات مکرر رهبر انقلاب بر اهمیت هوش مصنوعی، نشان از دغدغه ایشان نسبت به آینده کشور در این عرصه دارد.(12)

لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی
همانطور که اشاره کردید، هوش مصنوعی به سرعت در حال رشد و تحول است و نقش مهمی در صنایع مختلف و جوامع بشری ایفا می‌کند. لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی، اجزایی هستند که پایه و بستر اصلی توسعه سیستم‌های هوشمند را تشکیل می‌دهند. این لایه‌ها شامل موارد زیر می‌شوند:

1- زیرساخت‌های محاسباتی
این بخش مانند فونداسیون یا پایه و اساس یک ساختمان است. در هوش مصنوعی، این فونداسیون از کامپیوترهای قدرتمند، خدمات ابری و سخت‌افزارهای تخصصی (مانند پردازنده‌های گرافیکی یا GPUs) تشکیل شده که می‌توانند محاسبات پیچیده‌ای که برای عملکرد هوش مصنوعی لازم است را انجام دهند.

2- داده‌ها (Data)
داده‌ها مانند مواد اولیه برای هوش مصنوعی هستند. این داده‌ها می‌توانند هر چیزی از تصاویر و ویدیوها گرفته تا متن و اعداد باشند. هر چقدر داده‌های بیشتری در اختیار هوش مصنوعی باشد، بهتر می‌تواند یاد بگیرد و پیش‌بینی کند. این درست مثل این است که برای امتحان هر چقدر بیشتر درس بخوانید، نتیجه بهتری خواهید گرفت.(13)

3- الگوریتم‌ها و مدل‌ها
این بخش مانند دستورالعمل‌هایی است که هوش مصنوعی برای یادگیری از داده‌ها استفاده می‌کند. الگوریتم‌ها مجموعه‌ای از دستورالعمل‌ها هستند و مدل‌ها نتیجه اجرای آن دستورالعمل‌ها هستند. برای مثال، یک الگوریتم می‌تواند به هوش مصنوعی یاد بدهد که چهره‌ها را تشخیص دهد و مدل، چیزی است که برای تشخیص چهره‌ها از آن استفاده می‌شود.

4- دانش و مفاهیم
این بخش مانند این است که به هوش مصنوعی یک دیکشنری و دایره‌المعارف بدهیم. به این ترتیب به هوش مصنوعی معنی کلمات و مفاهیم را یاد می‌دهیم تا بتواند دنیای اطراف خود را درک کند. برای مثال، بداند که "گربه" چیست و چه تفاوتی با "سگ" دارد.

5- ابزارها و پلتفرم‌ها
این بخش مانند ابزارها و کارگاه‌هایی است که توسعه‌دهندگان هوش مصنوعی برای ساخت سیستم‌های هوش مصنوعی از آن استفاده می‌کنند. این ابزارها هر چیزی که برای ساخت، تست و استقرار برنامه‌های هوش مصنوعی لازم است را فراهم می‌کنند. این درست مانند جعبه ابزار یک نجار است.

به طور خلاصه، این 5 بخش، اجزای ضروری برای ایجاد و استفاده از هوش مصنوعی هستند. درست مانند یک ساختمان که به فونداسیون قوی، مصالح و ابزار نیاز دارد، هوش مصنوعی نیز برای عملکرد مؤثر به این عناصر نیاز دارد.

دسترسی به لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی برای کشورها اهمیت حیاتی دارد، زیرا بدون آن، کشورها نمی‌توانند در تولید و مدیریت این فناوری نقشی مؤثر ایفا کنند و صرفاً به مصرف‌کننده تبدیل خواهند شد. این وابستگی، علاوه بر جلوگیری از بهره‌برداری کامل از پتانسیل هوش مصنوعی، می‌تواند منجر به مشکلات امنیتی و از دست دادن کنترل بر داده‌ها و فرآیندها شود.(14)

چرا ورود به این لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی برای کشور‌ها اهمیت دارد؟

ورود به این لایه‌های حیاتی، استقلال فناوری کشور را تضمین کرده و آسیب‌پذیری آن را در زمینه‌های حساس کاهش می‌دهد. این مسئله برای کشورهایی مانند ایران که با تحریم‌ها و محدودیت‌های بین‌المللی مواجهند، اهمیت دوچندان دارد.

در چنین شرایطی، عدم استقلال در زیرساخت‌های هوش مصنوعی، مشکلات فراوانی در تأمین تجهیزات، داده‌ها و پلتفرم‌ها ایجاد خواهد کرد.

علاوه بر این، تسلط بر هوش مصنوعی و زیرساخت‌های آن، تأثیر بسزایی در رشد اقتصادی کشور دارد. توسعه مستقل فناوری‌های هوشمند و دستیابی به نوآوری، امکان تولید محصولات و خدمات جدید را فراهم می‌کند که بازارهای داخلی و خارجی آن، فرصت‌های شغلی و افزایش درآمد ملی را به دنبال خواهد داشت.

پیشتازی در رقابت جهانی نیز تنها با داشتن زیرساخت‌های قوی هوش مصنوعی میسر است که به پژوهشگران و مهندسان داخلی امکان توسعه فناوری‌های جدید را با سرعت و کیفیت بالا می‌دهد.

چالش‌های اصلی توسعه زیرساخت‌های هوش مصنوعی

توسعه زیرساخت‌های هوش مصنوعی، با چالش‌های متعددی روبروست که نیازمند توجه و برنامه‌ریزی دقیق است. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، مسئله سرمایه‌گذاری و تأمین مالی پروژه‌های بزرگ است.

این پروژه‌ها، به دلیل زیرساختی بودن و عدم بازدهی زودهنگام، نیازمند حمایت مالی دولت هستند. چالش دیگر، کمبود نیروی متخصص در این حوزه است.

نظام آموزش عالی باید با تربیت نیروی متخصص مورد نیاز، به رفع این چالش کمک کند. همچنین، ایجاد عزم ملی و گفتمان هوش مصنوعی در سطح جامعه، از دیگر مسائل حائز اهمیت است. مردم باید با فواید و مخاطرات این فناوری آشنا شوند و نگرانی‌ها و ترس‌های موجود از آن برطرف گردد.

دولت می‌تواند با مشارکت بخش خصوصی، حمایت مالی از مراکز پژوهشی و شرکت‌های خصوصی، و ایجاد کنسرسیوم‌ها و مراکز تحقیقاتی مشترک بین دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و صنایع، نقش مهمی در توسعه هوش مصنوعی ایفا کند.

این اقدامات، علاوه بر جذب سرمایه‌های مالی و انسانی، به افزایش همکاری و هم‌افزایی بین بخش‌های مختلف کمک کرده و زمینه را برای پیشرفت و نوآوری در این حوزه فراهم می‌کند.(15)

دغدغه ها و توصیه ها ی رهبر انقلاب

کشورهایی مانند آمریکا، چین، بریتانیا، هند، آلمان، فرانسه، ژاپن، ایتالیا، اسپانیا و کانادا، در حال حاضر از برترین‌های دنیا در حوزه هوش مصنوعی هستند. ایران نیز با برنامه‌ریزی‌های انجام شده، قصد دارد تا سال ۱۴۰۴، رتبه نخست را در بین رقبای منطقه‌ای خود در خاورمیانه کسب کند و تا کنون نیز پیشرفت‌های خوبی در این زمینه داشته است.

با این وجود، ایران هنوز با کشورهای برتر دنیا فاصله قابل توجهی دارد و برای رسیدن به جایگاه مطلوب، نیازمند تلاش بیشتر و عمل به توصیه‌های مقام معظم رهبری است.

رهبر معظم انقلاب با توجه به اهمیت روزافزون هوش مصنوعی در عرصه‌های مختلف علمی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی و اجتماعی، تأکید ویژه‌ای بر این موضوع دارند و معتقدند که توجه بنیادین و عمیق به مسائل مرتبط با آن، نقش اساسی در تحول وضعیت فعلی و رشد آینده کشور خواهد داشت. ایشان امیدوارند که ایران بتواند در حوزه هوش مصنوعی، حداقل در بین ده کشور برتر دنیا قرار گیرد.

در پایان این نوشتار، مهم‌ترین دغدغه‌ها و توصیه‌های رهبر معظم انقلاب در حوزه هوش مصنوعی به صورت فهرست‌وار بیان می‌شود. امید است که این موارد، دستمایه‌ای برای تحقیق و پژوهش اهل نظر و صاحبنظران این عرصه قرار گیرد و آنان نیز با توجه به بیانات و توصیه‌های ارزشمند رهبر انقلاب، نگاه جدی و جامعی به مقوله هوش مصنوعی داشته باشند.

1- فضای مجازی، یک فضای واقعی و اثربخش: رهبر انقلاب، فضای مجازی را یک فضای واقعی و اثربخش می دانند که باید مورد توجه جدی همه مسئولان قرار گیرد. ایشان تأکید دارند که این فضا، تأثیرات عمیقی بر زندگی فردی و اجتماعی مردم دارد و نمی توان آن را نادیده گرفت.

2- لزوم وضع قوانین محکم و منقح: رهبر معظم انقلاب، وضع قوانین محکم، منقح و شفاف برای فعالیت در فضای مجازی را امری لازم و ضروری می دانند. ایشان معتقدند که این قوانین باید به گونه ای باشند که هم از آزادی های مشروع کاربران محافظت کنند و هم از آسیب های احتمالی این فضا جلوگیری کنند.

3- فعال بودن در عرصه هوش مصنوعی: رهبر انقلاب، بر لزوم فعال بودن در عرصه هوش مصنوعی تأکید دارند و معتقدند که کشور نباید در این زمینه منفعل باشد. ایشان خواستار آن هستند که ایران در این عرصه نیز مانند سایر عرصه های علمی و فناوری، پیشرو و پیشگام باشد.

4- توجه به اقتضائات روز دنیا: رهبر معظم انقلاب، بر لزوم توجه پیوسته به اقتضائات روز دنیا و پیشرفت های علمی کشورهای دیگر تأکید دارند. ایشان معتقدند که در غیر این صورت، کشور از بسیاری از کشورهای دنیا عقب خواهد افتاد.

5- استفاده از ابزارهای روز جهان: رهبر انقلاب، استفاده از ابزارهای روز جهان در راستای پیشبرد و پیشرفت در همه زمینه های اجتماعی و حاکمیتی را شایسته و بایسته می دانند. ایشان معتقدند که نباید از فناوری های جدید و پیشرفته غافل بود و باید از آنها در جهت توسعه کشور بهره برد.

6- بی توجهی به فناوریهای امروزی، عامل استعمارزدگی: رهبر معظم انقلاب، بی توجهی به فناوری های امروزی، از جمله هوش مصنوعی را در عمل به استعمارزدگی و فقر علمی، فرهنگی و اجتماعی کشور می انجامد. ایشان تأکید دارند که برای جلوگیری از این امر، باید به طور جدی به توسعه و پیشرفت در این زمینه ها پرداخت.

7- لزوم قرار گرفتن در بین ده کشور برتر دنیا: رهبر معظم انقلاب، برای دستیابی به یک کشور اثربخش و جامعه ارتقایافته، از نظر رتبه علمی در زمینه هوش مصنوعی، حداقل باید در شمار ده کشور برتر دنیا قرار داشته باشیم. ایشان معتقدند که این امر، نیازمند تلاش و سرمایه گذاری جدی در این زمینه است.

8- توصیه همیشگی رهبر انقلاب به فعال و اثرگذار بودن: یکی از توصیه های همیشگی و حکیمانه رهبر انقلاب اسلامی در عرصه های مختلف، فعال و اثرگذار بودن در جهان امروزی است. از نظر ایشان، منفعل بودن، شایسته کشور ما نیست و باید در این باره، موضعی شفاف و روشن داشت و هرگونه غفلت و تغافل از اتفاقات دنیا و منطقه جایز نیست.

9- برخورد فعال و اثرگذار در مسائل بین المللی: رهبر معظم انقلاب، در مورد مسائل مربوط به سیاست خارجی نیز بر لزوم برخورد فعال و اثرگذار در مقابل امواج و حوادث جهانی و به خصوص منطقه ای تأکید دارند. ایشان معتقدند که کشور باید در این زمینه، موضعی فعال و اثرگذار داشته باشد و نه منفعل.

10- استقلال علمی در حوزه هوش مصنوعی: از نکات بسیار طلایی و سازنده در فرمایشات رهبر حکیم و فرزانه انقلاب، تأکید بر استقلال علمی جامعه در حوزه های گوناگون، از جمله هوش مصنوعی است.

ایشان خاطرنشان می دارند که نباید در دنیای رو به رشد هوش مصنوعی، صرفاً یک مصرف کننده یا وابسته بود؛ بلکه بایسته است که لایه های عمیق تر و مسائل زیربنایی این فناوری را نیز رصد کرد. بدیهی است که برای دستیابی به چنین قله های بلندی از موفقیت، نیازمند تشکیلاتی منسجم و قاعده مند هستیم.(16)

پی نوشت:

1.شرح‏ نهج‏ البلاغة، ابن ابی الحدید، ج۲۰، ص۳۱۹.
2.همان
3. سخنرانی در مراسم تنفیذ حکم چهاردهمین دوره ریاست جمهوری اسالمی ایران(1403/5/7)
4. همان
5.بیانات در دیدار جمعی از نخبگان و استعدادهای برتر علمی کشور(۱۴۰۰/۰۸/۲۶)
6.بیانات در مراسم سی‌وچهارمین سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی (رحمه‌الله)( ۱۴۰۲/۰۳/۱۴)
7.بیانات در دیدار مسئولان و محققان ستاد توسعه علوم شناختی(۱۳۹۷/۱۱/۰۳)
8.شرح نهج‌البلاغه‌ی ابن ابی‌الحدید، ج ۲۰، ص ۳۱۹
9. فردوسی. شاهنامه؛ «توانا بود هر که دانا بود / ز دانش دل پیر برنا بود»
10..بیانات در ارتباط تصویری با مردم آذربایجان شرقی(۱۴۰۰/۱۱/۲۸)
11.علی خانی : پژوهشگر و دانش‌آموخته حوزه علمیه قم.ره آورد نور872 فصلنامه اطلاع، آموزشی و مطالعات رایانه ای علوم اسلامی
12. محمدرضا قاسمی، دبیر ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه، تحلیل بر سخن رهبر انقلاب
13.همان
14.همان
15. همان
16.علی خانی : پژوهشگر و دانش‌آموخته حوزه علمیه قم.ره آورد نور872 فصلنامه اطلاع، آموزشی و مطالعات رایانه ای علوم اسلامی

منابع:

https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?id=40725&nt=2&year=1397&tid=1220
علی خانی، ره آورد نور872 فصلنامه اطلاع، آموزشی و مطالعات رایانه ای علوم اسلامی
https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=53057
https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=58192
https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=53057
https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=49633
https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=41555
https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=49633
https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=57426
https://farsi.khamenei.ir/others-dialog?id=59112
https://farsi.khamenei.ir/others-dialog?id=59051
https://farsi.khamenei.ir/video-content?id=57479
https://farsi.khamenei.ir/video-content?id=57479
https://www.javanonline.ir/fa/news/124961
https://www.khabaronline.ir/news/1950672
https://basirat.ir/fa/news/335308