طرح مسأله و ضروت بحث
زندان، همواره یکی از چالشبرانگیزترین تجربههای زندگی برای افراد و خانواده آنهاست. در فرهنگ اسلامی، روحیه همیاری و تعاون از دیرباز مورد تأکید بوده و حمایت از آسیبدیدگان اجتماعی، بخشی از مسئولیتهای اخلاقی جامعه محسوب میشود.حمایت از خانواده زندانیان به عنوان یک مسئولیت اخلاقی و اجتماعی، در سبک زندگی اسلامی جایگاه ویژهای دارد. این حمایت از نظر شرعی و اخلاقی، وظیفه همگانی بوده و در اسلام بر اهمیت تأمین نیازهای نیازمندان، از جمله خانوادههای زندانیان، تأکید زیاد شده است.
حمایت از خانواده زندانیان به عنوان یک مسئولیت اجتماعی، به این معناست که تمام اعضای جامعه، نهادها و سازمانهای دولتی و غیردولتی، وظیفه دارند تا به این گروه آسیبدیده کمک کنند. چرا که خانواده زندانیان، به ویژه زنان، کودکان و نوجوانان آنها، از جمله گروههایی هستند که دچار رنج و سختی هستند و نیازمند توجه ویژهای از سوی نهادهای مدنی، خیریهها و آحاد مردم میباشند.
بدون تردید اکثریت قریب به اتفاق خانوادههای زندانیان را که هیچ نقشی در ارتکاب جرم از سوی فرد بزهکار نداشتهاند، باید در زمره اولین قربانیان جرم و جنایت در جامعه به حساب آورد.
بر اساس تحقیقات صورت گرفته اکثر خانوادههای زندانیان، نیازمند حمایت مبرم هستند. گرچه نهادهای حمایتی در حد بضاعت خود به این خانوادهها خدمات ارایه میکنند، اما فقدان نظام جامع حمایتی و کمبود اعتبارات لازم، شرایط بسیار دشواری را برای زندگی روزمره آنان به وجود آورده است؛ به نحوی که حتی در غالب موارد برای تامین حداقل نیازها دچار بحرانهای جدی میشوند. در حالی که باید دغدغه این خانوادهها صرفا حبس سرپرست خانواده باشد.
تحقیقات نشان میدهد که حدود ۶۷ درصد از خانوادههای دارای عضو زندانی در ایران، با مشکلات اقتصادی شدید دستوپنجه نرم میکنند.(1)
این مسأله زمانی حادتر میشود که بدانیم بر اساس آمار سازمان زندانها، بیش از ۴۰ درصد زندانیان متأهل هستند و حدود ۲۸ درصد آنها دارای فرزند زیر ۱۸ سال میباشند.(2)
در صورت عدم حمایت از این خانوادهها، شاهد رشد چشمگیر طلاق همسران زندانیان، ترک تحصیل فرزندان، ناهنجاریهای اجتماعی و روانی، گرایش اعضای خانواده به مشاغل کاذب و تکدیگری خواهیم بود و باید این زنگ خطر را به صدا درآورد که در آینده باید شاهد ورود تعداد قابل توجهی از اعضای خانواده زندانیان به چرخه جرم باشیم.
از سوی دیگر برچسب زندان و زندانی، نوعی نگرش منفی را به همسران و فرزندان زندانیان در برخی مناطق به وجود آورده و تردیدهایی برای کمک به آنان ایجاد کرده است؛ در حالی که بر اساس آموزههای موکد اسلامی و با جستجو در سیره عملی ائمه اطهار (علیهم السلام) و اولیای عظام، به خوبی میتوان دریافت که خانوادههای زندانیان از مصادیق بارز فقرا هستند که ضرورت حمایت از آنها بیش از سایر نیازمندان احساس میشود.
۵ خرداد: روز نسیم مهر (روز ملی حمایت از خانواده زندانیان)
با هدف توجه بیشتر عموم به مشکلات این قشر نیازمند و لزوم حمایت همه جانبه از خانواده زندانیان، بنا به پیشنهاد سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور و بر اساس تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، روز پنجم خرداد ماه به عنوان روز نسیم مهر (روز ملی حمایت از خانواده زندانیان) نامگذاری گردید و در تقویم رسمی کشور ثبت شد.نامگذاری این روز، سند گویایی بر ضرورت حفظ کرامت انسانی زندانیان و خانوادههای آنان و الهام گرفته از آموزههای شرع مقدس اسلام فارغ از نوع جرم، نژاد، ملیت و اعتقادات است. امید است که پنجم خرداد هر سال به جشن ملی توانمندسازی این خانوادهها مبدل شود.
در ادامه مطلب، به بررسی اجمالی چالشهای خانواده زندانیان و راهکارهای حمایتی از آنان با توجه به فرهنگ اسلامی میپردازیم و نقش نهادهای مردمی و دولتی جهت کمکهای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را تبیین مینماییم.
۱. چالشهای خانواده زندانیان
خانوادههای زندانیان با مشکلات متعددی روبهرو هستند که برخی از مهمترین آنها به اختصار عبارتند از:۱.۱. مشکلات اقتصادی
با زندانی شدن سرپرست خانواده، در بسیاری از موارد منبع درآمد خانواده قطع میشود و اعضای خانواده، بهویژه زنان، کودکان و نوجوانان در معرض فقر قرار میگیرند.(3)۱.۲. مشکلات روانشناختی
انزوای اجتماعی، انگ زنندگی و فشارهای روحی از جمله عواملی هستند که سلامت روان خانواده زندانیان را تهدید میکنند.(4)۱.۳. محرومیت از حقوق اجتماعی
در برخی موارد، خانوادههای زندانیان از دسترسی به خدمات عمومی مانند بیمه، وامهای بانکی و قرضالحسنه و فرصتهای شغلی مناسب محروم میشوند.(5)۲. راهکارهای حمایتی از خانواده زندانیان
با توجه به فرهنگ تعاون در ایران، راهکارهای زیر میتوانند به بهبود شرایط این خانوادهها کمک کنند:۲.۱. تقویت نهادهای خیریه
تشکیل صندوقهای قرضالحسنه و مؤسسات خیریه ویژه خانواده زندانیان میتواند به کاهش فشار اقتصادی آنها کمک شایانی کند.(6)۲.۲ مددکاری اجتماعی فعال
ارائه خدمات مشاورهای و روانشناختی به این خانوادهها، میتواند از بروز آسیبهای اجتماعی جلوگیری کند.(7)۲.۳. آموزش و توانمندسازی
برگزاری دورههای مهارتآموزی برای زنان سرپرست خانوار، میتواند به استقلال مالی آنها بینجامد.(8)
تبیین مباحث و راهکارهای پیشنهادی
چالشهای خانواده زندانیان:
۱- مشکلات اقتصادی: فقر مالی و عدم تأمین معیشت خانواده
• از دست دادن منبع درآمد اصلی خانواده (در اکثر موارد)• هزینههای سنگین رفت و آمد برای ملاقات و ارسال بسته به زندان
• مشکلات حقوقی و قضایی (هزینه سنگین گرفتن وکیل و دادرسی)
• محرومیت از دریافت وامهای بانکی و قرضالحسنه
• مشکلات اشتغال برای اعضای خانواده (بهویژه همسران زندانیان)
۲- آسیبهای روانی-اجتماعی
• استیگما (انگ اجتماعی) و انزوای اجباری اعضای خانواده• اختلالات روانی در کودکان (اضطراب جدایی، افسردگی)
• افزایش احتمال ترک تحصیل کودکان و نوجوانان آنها
• مشکلات هویتی و بحران شخصیت در نوجوانان و جوانان آنها
• افزایش تنشهای خانوادگی و خطر طلاق و گسست پیوند خانوادگی
۳- چالشهای حقوقی و ساختاری
• مشکلات در دریافت وام و کمکهای دولتی• موانع قانونی در دسترسی به خدمات درمانی
• مشکلات تامین مسکن و اجارهنشینی اغلب این خانوادهها
• محدودیتهای شغلی برای خانوادههای زندانیان سیاسی
راهکارهای حمایتی:
الف) راهکارهای اقتصادی
۱. ایجاد صندوقهای قرضالحسنه تخصصی:• سازوکارهای اعتبارسنجی ویژه برای آنها
• ایجاد سیستم تضمین مشارکتی
• کمکهای بلاعوض اضطراری به آنها
۲. برنامههای توانمندسازی شغلی:
• آموزشهای فنی و حرفهای رایگان برای اعضای خانوادهها
• ایجاد بازارچههای فروش محصولات تولیدی خانوادهها
• سیستم حمایت از کارآفرینی خانوادههای زندانیان
ب) حمایتهای روانی-اجتماعی
۱. خدمات مشاوره تخصصی:• راهاندازی کلینیکهای روانشناسی با خدمات رایگان
• برنامههای مداخله در بحرانهای فرهنگی و اجتماعی
• ایجاد گروههای حمایتی و مددکاری اجتماعی
۲. برنامههای آموزشی:
• کلاسهای جبرانی و تقویتی برای کودکان و نوجوانان
• کارگاههای فرزندپروری برای سرپرستان فعلی هر خانواده
• آموزشهای مهارتهای زندگی برای اعضای خانوادهها
ج) اصلاحات ساختاری
۱. تغییر سیاستهای قضایی:• توجه به وضعیت خانوادههای زندانیان در صدور احکام
• تفویض اختیار به قضات برای مجازاتهای جایگزین حبس
۲. بهبود دسترسی به خدمات عمومی:
• تسهیل شرایط بیمه درمانی و خدمات بهداشتی
• اولویتدهی در دریافت وام مسکن و هزینههای ضروری
• معافیتهای تحصیلی برای فرزندان این خانوادهها
نقش نهادهای مدنی و دینی
الف) مساجد و هیئتهای مذهبی
• ایجاد صندوقهای امداد محلی• برنامههای جمعآوری کمکهای مردمی
• ارائه خدمات مشاوره دینی، فرهنگی و اجتماعی
ب) سازمانهای مردمنهاد
• راهاندازی خانههای امن موقت برای خانوادههای فاقد مکان اسکان• برنامههای حمایت تحصیلی
• ایجاد شبکههای حمایتی محلی
توصیههای سیاستی
تحلیل وضعیت موجود نشان میدهد که حمایت از خانوادههای زندانیان نیازمند رویکردی چندوجهی و سیستماتیک است. پیشنهاد میشود:۱. تشکیل کارگروه ویژه در قوه قضاییه برای بررسی آثار مجازات حبس بر خانوادهها؛
۲. تدوین سند ملی حمایت از خانواده زندانیان؛
۳. اختصاص درصدی از عوارض جرایم به صندوق حمایت از این خانوادهها؛
۴. ایجاد سامانه یکپارچه شناسایی و حمایت از خانوادههای آسیبدیده.
سخن پایانی
حمایت از خانواده زندانیان نهتنها یک اقدام انسانی، بلکه یک ضرورت اجتماعی است. در فرهنگ اسلامی، کمک به نیازمندان همواره مورد تأکید بوده و این مسأله در مورد خانوادههای زندانیان از اهمیت ویژهای برخوردار است.حمایت از خانواده زندانیان به عنوان یک مسئولیت اجتماعی، به این معناست که تمام اعضای جامعه، نهادها و سازمانهای دولتی و غیردولتی، وظیفه دارند تا به این گروه آسیبدیده کمک کنند. چرا که خانواده زندانیان، به ویژه زنان، کودکان و نوجوانان آنها، از جمله گروههایی هستند که دچار رنج و سختی هستند و نیازمند توجه ویژهای از سوی نهادهای مدنی، خیریهها و آحاد مردم میباشند.
با تقویت نهادهای مردمی و خیریه، ارایه خدمات روانشناختی و توانمندسازی اقتصادی، میتوان گامهای مؤثری در جهت کاهش رنج این خانوادهها برداشت. به عبارتی باید گفت جامعهای که به فکر آسیبدیدگان خود باشد، قطعا جامعهای پایدارتر و انسانیتر خواهد بود.
پینوشتها:
1. گزارش ملی بررسی وضعیت اقتصادی خانوادههای زندانیان، ص 12.2. سالنامه آماری زندانهای ایران، ص ۳۴.
3. بررسی مشکلات اقتصادی خانوادههای زندانیان، صص 53-52.
4. روانشناسی خانواده زندانیان، ص 78.
5. گزارش سالانه مددکاری اجتماعی در زندانها، ص 112.
6. بررسی مشکلات اقتصادی خانوادههای زندانیان، ص 60.
7. روانشناسی خانواده زندانیان، ص 85.
8. گزارش سالانه مددکاری اجتماعی در زندانها، ص 120.
فهرست منابع:
1. احمدی، علی. (1400). بررسی مشکلات اقتصادی خانوادههای زندانیان. تهران: انتشارات جامعهشناسان.2. وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی. (۱۴۰۱). گزارش ملی بررسی وضعیت اقتصادی خانوادههای زندانیان. تهران: انتشارات وزارت کار.
3. سازمان زندانها و اقدامات تأمینی کشور. (۱۴۰۰). سالنامه آماری زندانهای ایران. تهران: انتشارات سازمان زندانها.
4. محمدی، زهرا. (1399). روانشناسی خانواده زندانیان. مشهد: نشر آگاهان.
5. سازمان بهزیستی کشور. (1398). گزارش سالانه مددکاری اجتماعی در زندانها. تهران: انتشارات بهزیستی.
نویسنده: سیدامیرحسین موسوی تبار
منبع: تحریریه راسخون
© استفاده از این مطلب، فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg "چگونه رسوب آب را از بین ببریم؟")
