طرح مسأله و ضروت بحث
اقامه نماز یکی از مهم ترین شاخص های جامعه دینی است از این رو همواره بزرگان در متون دینی بر توسعه کمی و کیفی اقامه نماز در جامعه اسلامی تاکید داشته اند. بدون شک اقامه این فریضه دارای رمز و رازی است که برخی ابعاد و آثار آن جز برای اصحاب معرفت آشکار نمی باشد، اما برای اهتمام بیشتر متولیان حکومت اسلامی به این فرضیه و پرداختن به تمام ابعاد آن شایسته است به چند اصل در باب اقامه نماز توجه گردد.اول آن که اقامه نماز از جمله مواردی است که در رأس تمام برنامه های پیامبران الهی از صدر تا ختم بوده است.
دوم آن که نماز تنها عبادتی است که اسلام در هیچ حالتی اجازه ترک آن را نداده و تنها متناسب با شرایط و گرفتاری ها شکل و شیوه آن تغییر می کند.
سوم نماز این ویژگی منحصر به فرد را دارد که ظاهر و شکل آن برای همه افراد یکسان است اما باطن آن به اندازه وسعت معنوی اشخاص عمیق است؛ به گونه ای که با همین نماز، افراد معمولی با خداوند ارتباط بر قرار می کنند و با همین نماز، بزرگان و اولیای دینی با خداوند سخن می گویند و به معراج می روند.
چهارم، همان طور که از آیات، روایات و تفسیر دانشمندان اسلامی برمی آید، نماز خلاصه و گنجینه ای از رموز معارف اسلامی است که در اذکار و اعمال آن تعبیه و ناظر به زندگی فردی، اجتماعی و اخروی انسان است. و اهل معرفت به اندازه وسع خویش بر رمزگشایی این حقیقت اهتمام نموده اند.
پنجم، آن که قرآن کریم اقامه نماز را از جمله مهم ترین وظیفه حکومت اسلامی می داند که به محض برپایی حکومت، می بایست توسط مسئولین زمینه های اقامه این فرضیه را فراهم و سعی و تلاش در بر طرف کردن موانع ذهنی و عینی آن نمایند.
رهبر معظم انقلاب به عنوان عالی ترین مقام حکومت اسلامی که وظیفه اش سیاستگذاری، معماری و تعیین افق های روشن برای جامعه اسلامی است در بیانات و پیام های مختلف خود درحوزه های مختلف علمی، فرهنگی و اقتصادی مسئولان نظام را هدایت و ارشاد می کنند، و یکی از اصولی که از ابتدا تاکنون با اشاره و یا تفصیل ابراز کرده اند و جزو خواسته های اساسی معظم له می باشد مهندسی فرهنگ است و تاکنون بخش های متولی حوزه های فرهنگ برای آن گام هایی اما نا کافی برداشته اند.
ایشان در این خصوص می فرمایند: «فرهنگ یک سیستم است و دارای انواع و اجزایی است و مهندسی فرهنگ به عنوان یک مهندس سیستم باید انجام پذیرد، فرهنگ یک جامعه، اساس هویت آن جامعه است. فرهنگ که می گوییم اعم از: مظاهر فرهنگی مانند زبان و خط و امثال اینها و آنچه باطن و اصل تشکیل دهنده پیکره فرهنگ ملی است مثل: عقاید، آداب اجتماعی، مواریث ملی، خصلت های بومی و قومی اینها ارکان و مصالح تشکیل دهنده فرهنگ یک ملت است. فرهنگ دارای انواعی است و در مهندسی فرهنگ همه این انواع فرهنگ باید مهندسی شوند.»
همچنین در تعریف مهندسی فرهنگ می فرمایند: «مهندسی فرهنگ این است که با رویکرد سیستمی اجزای فرهنگ اعم از فرهنگ ملی، فرهنگ عمومی، فرهنگ تخصصی، فرهنگ سازمانی، در مجموعه فرهنگ جانمایی شده و روابط آنها بخوبی تنظیم شود. ضعف های اجزا و روابط آنها برطرف شود.» (برگرفته از بیانات معظم له در سال 1383)
فرهنگ اقامه نماز یکی از موارد فرهنگ تخصصی می باشد که مقام معظم رهبری در راستای تفکر فراگیر مهندسی فرهنگ به صورت اختصاصی در پیام های خود به اجلاس های سراسری نماز و سخنرانی های مختلف به آن توجه نموده و شاخص های اصلی مهندسی اقامه نماز را تبیین و گوشزد نموده است.
در این نوشتار، به بیان کلیاتی پیرامون اهمیت و تبیین فرهنگ اقامه نماز می پردازیم که با توجه به محورهای اساسی پیامها و بیانات مقام معظم رهبری در ارتباط با اقامه نماز احصا گردیده و متناسب با شاخص های مدیریت و مهندسی فرهنگ تنظیم شده است.
نکته قابل توجه آن است که قصد ما در تدوین این نوشتار، اشاره به مدل خاصی از مهندسی فرهنگ در کلام رهبر معظم انقلاب نبوده است و از آنجایی که عموم محورها و مدل های مورد نیاز یک مهندسی، در کلام ایشان موجود می باشد، بر متولیان است که مدل های خاص مهندسی را با توجه به افق های اشاره شده توسط مقام معظم رهبری، طراحی و اجرا نمایند.
اهمیت نماز در قرآن و فرمایش معصومین علیهم السلام
وقتی ما می بینیم در شرع مقدس اسلام این همه راجع به نماز - چه در قرآن، چه در کلمات نبی مکرم، چه در فرمایشات معصومین علیهم السلام - ترغیب و تشویق و اهتمام نشان داده شده، کشف میکنیم که این نماز در بین مجموعه ی داروهای درمانگرِ بیماری های جسمی و روحی و فردی و اجتماعی انسان، آن عنصر اصلی یا یکی از اصلی ترین عناصر است. (پیام به اجلاس هفدهم)حالا اهمیت نماز که واقعاً برای ما توصیفش هم شاید ممکن نباشد. امام صادق علیه السلام در بیماریِ رحلت به وصیّ شان می فرمایند که: «لیس منّی من استخفّ بالصّلوة»؛ از ما نیست کسی که نماز را سبک بشمارد. استخفاف یعنی سبک شمردن، کم اهمیت شمردن. حالا این نمازِ با همه ی این خصوصیات، با همه ی این فضائل، چقدر از انسان وقت می گیرد؟ (پیام به اجلاس هفدهم)
نماز، خلاصه معارف دین و مهمترین شاخصه دینداری
خیمه ی دین با نماز بر پاست؛ هم در دینداری و تدین یک فرد، هم در اقامه ی یک جامعه ی دینی و هم در دینداری یک کشور و یک مجتمع. (پیام به اجلاس پانزدهم)کلمات و اذکار نماز، هر یک خلاصه ای است که به بخشی از معارف دین اشاره می کند و به طور مکرر و پی در پی آنرا به یاد نماز گزار می آورد. (پیام به اجلاس اول)
بی شک این فریضه نیز با همه اتکالش به عامل درونی یعنی توجه و ذکر و حضور، همچون دیگر واجبات دینی، ناظر به همه عرصه زندگی انسان است و نه به بخشی از آن، یعنی زندگی فردی و شخصی هر کس. (پیام به اجلاس چهارم)
داروی معجزه گر و شربت مقوی شفابخش نماز
دل ها با جویایی معنویت سرشته شده اند، شما این راه راست، این داروی معجزه گر، و این پنجره ی دلگشا را به آنان نشان دهید. (پیام به اجلاس شانزدهم)نماز یک شربت مقوی شفابخش است، باید آن را با دل و جان خود نوشید و از هر نقطه که در آن واقع شده ایم، یک گام یا یک میدان به بهشت رضوان نزدیک شد. از این روست که نه َحیّ عَلی الجهاد و نه حی علی الصوم و نه حَیّ عَلی الانفاق، نگفته اند، ولی در هر روز بارها سروده اند: َحیّ عَلی الصّلاة. (پیام به اجلاس یازدهم)
تنوع افعال نماز برای همه نیاز جسمی و روحی
نماز جسمی دارد و روحی. به این باید توجه بشود. یعنی تک تک ما، خود من و دیگران باید به این توجه کنیم. نماز قالبی دارد و مضمونی؛ جسمی دارد و روحی. مواظب باشیم جسم نماز از روح نماز خالی نماند. نمی گوییم جسم بی روح نماز هیچ اثری ندارد؛ چرا، بالاخره یک اثرکی دارد؛ اما آن نمازی که اسلام و قرآن و شرع و پیغمبر و ائمه علیهم السلام این همه روی آن تأکید کردند، نمازی است که جسم و روحش هر دو کامل باشد.این جسم هم متناسب با همان روح فراهم شده؛ قرائت دارد، رکوع دارد، سجود دارد، به خاک افتادن دارد، دست بلند کردن دارد، بلند حرف زدن دارد، آهسته حرف زدن دارد. این تنوع برای پوشش دادن به همه ی آن نیازهائی است که به وسیله ی نماز بایستی برآورده شود که هر کدام رازی در جای خود دارد و مجموعه ی اینها، قالب و شکل نماز را به وجود می آورد. این شکل خیلی مهم است، لیکن روح این نماز توجه است؛ توجه. بدانیم چه کار داریم میکنیم. نماز بی توجه - همان طور که عرض کردم - اثرش کم است. (پیام به اجلاس هفدهم)
البته این روح بدون جسم هم به دست نمی آید. اینکه انسان خیال کند اگر این است، می نشینم صد بار ذکر میگویم و مثلاً نماز دیگر نمیخوانم، نه. همین جور که عرض کردیم، آن جسم، آن کالبد، با توجه به نیازهای تأمین شونده ی به وسیله ی این روح تنظیم شده است. لذا ببینید در روایات برای حالات مختلف نماز یک خصوصیاتی را گذاشتند؛ واجب نیست، مستحب است. در وقت ایستادن به کجا نگاه کنید؛ در وقت سجده کردن به کجا نگاه کنید؛ در وقت رکوع، بعضی از روایات دارد، چشمتان را ببندید؛ بعضی روایات دارد به جلو نگاه کنید؛ این خصوصیات همه کمک میکند به آن حالت حضور و توجهی که برای انسان لازم است. (پیام به اجلاس هفدهم)
اولویت نماز بر همه برنامه های دینی
همه ی واجبات شرعی، اجتناب از همه ی محرمات، تشکیل دهنده ی مجموعه ای است از داروی تجویز شده ی از سوی پروردگار برای تقویت بنیه ی روحی و اصلاح امور دنیا و آخرت انسان - اصلاح جامعه، اصلاح فرد -، منتها در این مجموعه بعضی از عناصر کلیدی هستند که شاید بشود گفت نماز کلیدی ترینِ این عناصر است. (پیام به اجلاس هفدهم)تاکیدهای بلیغی که برگزاردن این واجب شده؛ و حتی پدر و مادر موظف شده اند که فرزند خود را از دوران کودکی با آن مأنوس سازند، در میان همه واجبات دینی، بی نظیر است، و این بخاطر نقش استثنایی نماز در تنظیم انگیزه های روانی فرد و تأمین فضای مناسب برای تحمل بارهای سنگین وظیفه، در جامعه است. با توجه به همه این جهات، به حق باید نماز را برترین اعمال دانست و صدای «حَیَّ عَلی خَیْرِ الْعَمَل» را در بانگ نماز سخنی حکمت آمیز به حساب آورد. (پیام به اجلاس هفتم)
هنگامی که به خاطر هجوم دشمن، فریضه جهاد اهمیت می یابد اثر دشواری زندگی قشرهایی از مردم، فریضه زکات و انفاق، همه را مخاطب می سازد، یا به اقتضای تلاش دشمن در عرصه فرهنگ و اخلاق، امر به معروف و نهی از منکر، واجب همگانی می شود. در همه این شرایط، نماز، نه فقط از شأن «خیر العملی» فرو نمی افتد، بلکه به مثابه پشتوانه روحی و معنوی همه مجاهدت ها و ایثارها و خطرپذیری ها، بر اهمیت آن افزوده می شود. (پیام به اجلاس هفتم)
بعضی خیال می کنند «الصّلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر»، معنایش این است که اگر نماز خواندی، دیگر فحشا و منکر از بین خواهد رفت؛ نه، معنایش این است که وقتی نماز میخوانی، آن واعظ درونیِ تو که با نماز جان گرفته، او مرتب به تو از بدیِ فحشاء و منکر میگوید. و گفتن و تکرار کردن و بر دل فرو خواندن، طبعاً اثر دارد و دل را خاضع و خاشع می کند.
لذاست می بینید نماز تکرار باید شود. روزه، سالی یک بار؛ حج، عمری یک بار؛ نماز، هر روز چند بار باید تکرار شود. اهمیت نماز اینجاست. (پیام به اجلاس هفدهم)
در همه ادیان الهی، نماز گزاردن، اصلی ترین ادب دینداری و آشکارترین و عمومی ترین نشانه ایمان است. (پیام به اجلاس هشتم)
اولویت نماز در همه حالات و در سخت ترین آزمایش های زندگی
نماز در همه حالات، حتی در میدان نبرد و در سخت ترین آزمایش های زندگی، اولویت خود را از دست نمی دهد. (پیام به اجلاس اول)همگان، نماز را که داروی شفا بخش روح و مایه صفا و آرامش و نورانیت است، برهمه کارهای دیگر مقدم دارند و در هیچ شرایطی خود را از آن محروم نسازند و هرگز به بهانه مشغله و گرفتاری، این حضور رهایی بخش در محضر آفریدگار رحیم و کریم و عزیز را از دست ندهند. (پیام به اجلاس هفتم)
نماز در هیچ حالی نباید ترک شود. در عین شدت و محنت، در بحبوحه میدان جهاد در هنگام فراغ و آسایش، و حتی در میان محیط لجن آلودی که انسان با هوس ها و کینه ها و شهوت ها و خودخواهی ها، پیرامون خود پدید آورده است. (پیام به اجلاس یازدهم)
ناب ترین و کامل ترین نمونه و وسیله ذکر
نماز با ترکیب هماهنگ دل و زبان و حرکت، ناب ترین و کامل ترین نمونه و وسیله ذکر است. (پیام به اجلاس یازدهم)جامعیت نماز و ظرفیت منحصر به فرد آن
نماز اسلام، کامل ترین و زیباترین نماز ها است. (پیام به اجلاس هشتم)اکنون که بحمدالله به همت شما کمربستگان به امر نماز حرکت تازه ای در جهت کشانده شدن دل ها به نماز به راه افتاده است، لازم است که از ظرفیت عظیم این عطیه الهی بیشترین بهره برده شود. (پیام به اجلاس نهم)
نماز اولین قدم سلوک الی الله است ولی ظرفیت این عامل الهی به اندازه ای است که در اوج کمال بشری نیز می تواند بال پرواز انسان عرشی شود، تا آنجا که برترین انسان تاریخ یعنی پیامبر گرامی اسلامی صلّی الله علیه و آله می فرماید: «نماز نور چشم من است» و در هنگام فرا رسیدن وقت نماز از مؤذن خود می خواهد که با سردادن بانگ اذان جان او را کامیاب و سرشار از راحت و امنیت سازد. شاید بتوان گفت که هیچ عامل عبادی دیگری این گونه در همه مراحل تکامل معنوی انسان برای او کارگشا و نیرو بخش و پیشبرنده نیست. (پیام به اجلاس نهم)
هیچ وسیله ای مستحکم تر و دائمی تر از نماز برای ارتباط میان انسان با خدا نیست. (پیام به اجلاس اول)
مبتدی ترین انسان ها رابطه خود با خدا را به وسیله نماز آغاز می کنند. برجسته ترین اولیای خدا نیز، بهشت خلوت انس خود با محبوب را در نماز می جوید. (پیام به اجلاس اول)
آنجا که پای فعالیت و نشاط دسته جمعی افراد جامه به میان می آید، نماز همچون گرم ترین و پر شورترین عبادت دسته جمعی، نقش بزرگی را بر عهده می گیرد. (پیام به اجلاس چهارم)
نماز و نیاز بشریت
نماز در حقیقت، پشتوانه مستحکم و ذخیره تمام نشدنی در مبارزه ای است که آدمی با شیطان نفس خود که او را به پستی و زبونی می کشد، و شیطان های قدرت که با زور و زر، او را وادار به ذلت و تسلیم می کنند، همیشه و در همه حال دارد. (پیام به اجلاس اول)بشریت امروز به نماز خالص و کامل و پرشور اسلامی، از همیشه نیازمندتر است (پیام به اجلاس هفتم)
مضامین شریف اذکار نماز، جزو برترین چیزهایی است که ما به آن احتیاج داریم ما حقیقتاً به نماز احتیاج داریم؛ هم امروز، هم فردا و هم همیشه. (بیانات در دیدار شرکت کنندگان در همایش آسیب شناسی انقلاب، 15/12/77)
انسان در زندگی شخصی اش، گاه بر اثر محنت ها و شدت ها و مصیبت ها، و در زندگی جمعی اش گاه با حوادث تحول آفرین مانند حرکت عمومی به سوی جهاد یا انفاق یا کمک به نیازمندان، به عامل ذکر نزدیک می شود، و گاه با سرگرمی های هوس آلود و غرق شدن در سرخوشی و اشرافیگری و عیش بارگی، از آن دور می افتد. عنصری که می تواند در همه این احوال او را به بهشت ذکر نزدیک یا نزدیک تر کند، نماز است. (پیام به اجلاس یازدهم)
این دروازه ای است گشاده به عرصه پهناور و مصفا. دریغ است که آدمی عمری را در جوار بهشت مصفایی بگذراند و سری بدان نکشد و عزیزان خود را بدان سوق ندهد. (پیام به اجلاس سوم)
عدم شناخت نماز و کوتاهی دید ما
با این همه باید گفت جایگاه بلند پایه نماز هنوز برای بسیاری از مردم حتی آنان که نماز را فریضه می دانند و به جای می آورند به درستی شناخته شده نیست. (پیام به اجلاس نهم)اگر ما نتوانیم کیفیت تأثیر نماز را در این عرض عریض و وسیع درست تشخیص بدهیم، از کوتاهی دید ماست. و الاّ آن کسی که فرموده است: «الصلوة عمود الدین» و آیات کریمه ی قرآن که ناطق به اهمیت نماز هستند، خوب می دانند که این ساز و کار چگونه و این نقش چگونه است. (پیام به اجلاس پانزدهم)
ببینید؛ هر کس که از نماز خسته می شود، یا معنای نماز را نمی داند، یا توجّه نمی کند، والّا اگر کسی معنای نماز را بداند و به نماز هم توجّه کند، امکان ندارد از نماز خسته شود؛ اصلاً امکان ندارد. (بیانات 14/11/76، دیدار با اعضاء مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام)
اقامه نماز مهم ترین وظیفه حکومت
روزی در جامعه ما قرآن حضور نداشت. نماز و اقامه صلاة، به معنای واقعی وجود نداشت. نماز جمعه نداشتیم. اجتماعات الهی و معنوی، آن چنان که شایسته یک ملت مؤمن است نداشتیم و ستمگران بر ما حکومت می کردند. (بیانات در صحن آستان قدس رضوی، 1/1/73)در میان مجموعه وظایف خطیری که با استقرار حاکمیت الهی در نقطه ای از زمین بر دوش مؤمنان و بندگان زبده خداوند قرار می گیرد. قرآن اقامه نماز را شأنی ویژه بخشیده و آن را در صدر فهرست، جای داده است. (پیام به اجلاس هفتم)
«الّذین ان مکّنّاهم فی الارض اقاموا الصّلوة». مؤمنان، مجاهدان راه خدا، ایثارگران طریق تحکیم معارف الهی این جوری اند که وقتی «ان مکّنّاهم فی الارض»؛ وقتی ما اینها را در زمین متمکن کردیم، قدرت را به اینها سپردیم، خیلی کارها باید انجام بدهند: استقرار عدالت، ایجاد چه، چه، اما اول چیزی که وجود دارد: «اقاموا الصّلوة»؛ نماز را اقامه می کنند. چه رازی است در این نماز که اقامه ی آن اینقدر مهم است؟ (پیام به اجلاس هفدهم)
اقامه نماز در کشوری که پرچم اسلام بر فراز سرخویش برافراشته و به حاکمیت اسلام مفتخر گردیده، یکی از واجبترین فرایض است. (پیام به اجلاس پنجم)
اهتمام به اقامه نماز درشمار برترین مواد برنامه کلان دولت اسلامی است. (پیام به اجلاس چهاردهم)
نظام اسلامی که برترین هدفش، پرورش انسان های والا و با فضیلت است، سازندگی فرد و جامعه را از هر دو سو، یعنی هم از جسم و هم از جان، هم در عرصه مادی و هم در ساحت معنوی پیش می برد، و هر دو بال پرواز و تعالی آدمی را می گشاید و می آراید. عبادت و در رأس آنان «نماز» بدین جهت است که چنین اهمیتی می یابد و نماز ستون دین نامیده می شود. (پیام به اجلاس هشتم)
اگر برپا داشتن نماز در میان نماز، نقش بنیادی نمی داشت و همچون پایه ی استواری برای پیشبرد هدفهای بزرگ نظام اسلامی به شمار نمی آمد، چنین تبلیغ بلیغی بر اهمیت نماز نمی شد. (پیام به اجلاس هفتم)
شاخص های به جا آوردن حق نماز
نشانه ها و شاخص هایی هست که هر گاه و هر جا دیده می شوند، می توان گفت: حق نماز، گزارده شده است.نخست همگانی شدن نماز است. ناسپاسی بزرگی است که، کسی در محیط اسلامی به سر برد و نماز را که برترین وظیفه هر مسلمانی است، به جا نیاورد. چنین کسی نزد خدا و نزد بندگان خدا رو سیاه و در حق خود مقصر است، چرا که خویش را از برکات نماز محروم ساخته و درباره نماز کوتاهی کرده است.
نشانه دیگر، نیکو به جای آوردن نماز است، یعنی با توجه به معنی و مفهوم کلمات نماز و همراه با خشوع وحضور. و این روح نماز است که بدون آن، نماز کالبدی است بی جان، و اگرچه ساقط گننده اقل تکلیف، ولی نه برآورنده همه هدف ها و مقاصد تشریع.
نشانه دیگر، آبادی مساجد و افزایش نماز های جماعت است، و این به معنای بروز برکات نماز در سطح همکاری و همدلی اجتماعی است. (پیام به اجلاس چهارم)
.jpg "اهمیت تبیین فرهنگ اقامه نماز از دیدگاه مقام معظم رهبری")
ضرورت تلاش همه جانبه برای ترویج نماز
اهمیت کار اقامه نماز و ترویج نماز، ناشی است از اهمیت خود نماز. (پیام به اجلاس هفدهم)می خواهم عرض بکنم که آنچه در این زمینه وقت بگذارید و تلاش کنید و از نیروی مادی و معنوی خودتان در امر ترویج نماز استفاده کنید، زیادی انجام نگرفته است؛ جا دارد. (پیام به اجلاس پانزدهم)
این گردهمایی را که همه ساله با حضور بلند پایگان علمی و سیاسی کشور تشکیل می گردد، باید یکی از مهم ترین گردهمایی ها شمرد؛ زیرا موضوع آن نماز است که برترین فریضه دینی است و مخاطب آنهمه آحاد ملت اند و از این رو لازم است که دست اندرکاران اجرایی ذیربط نکاتی را که در آغاز این گردهمایی خطاب به آنان تذکر داده می شود صرفا یک توصیه تشریفاتی نینگارند. (پیام به اجلاس دوازدهم)
خداوند متعال را سپاس می گویم که دل های نورانی و پاکیزه ای را به کار نماز و ترویج و برپاداری آن، برانگیخته و شوق مجاهدت و تلاش مخلصانه در این راه را به آنها بخشیده است. (پیام به اجلاس ششم)
.jpg "چگونه رسوب آب را از بین ببریم؟")
